Aby Warburg

Aby Moritz Warburg (ur. 13 czerwca 1866 w Hamburgu; zm. 26 października 1929 tamże) – niemiecki historyk sztuki i kulturoznawca. Założył Kulturoznawczą Bibliotekę Warburga (Kulturwissenschaftliche Bibliothek Warburg, K.B.W.), która do 1933 r. znajdowała się w Hamburgu, a następnie została przetransportowana do Londynu, gdzie utworzono Instytut Warburga. Przedmiotem jego badań było dalsze życie antyku w najróżnorodniejszych obszarach kultury zachodniej do renesansu. Dzięki niemu ikonografia została samodzielną dyscypliną nauki o sztuce. W terminologii historii sztuki funkcjonują do dzisiaj wprowadzone przez niego takie pojęcia jak „formuła patosu”, „przestrzeń myśli”, (wyznanie mojżeszowe)

Aby Warburg
Aby Warburg (ok.1900).
Źródło: Wikimedia Commons

Genealogia

  • Ojciec: Moritz M. Warburg (1838–1910), bankier w Hamburgu;
  • Matka: Charlotte Esther z domu Oppenheim (1842–1921);
  • Rodzeństwo: siostry Olga Charlotte Kohn-Speyer (z domu Warburg; 1873–1904) i Louisa Martha Derenberg (z domu Warburg; 1879–1973) oraz bracia Max Moritz (1867–1946; bankier i od 1893 udziałowiec w M.M.Warburg & CO), Paul Moritz (1868–1932, bankier, od 1890 mieszkał w Nowym Jorku, od 1902 udziałowiec w US-Bankhaus Kuhn, Loeb & Co.), Felix Moritz (1871–1937, filantrop, bankier, od 1894 partner Kuhn, Loeb & Co.), Fritz Moritz (1879–1962, bankier);
  • Ożenił się: w 1897 r. z Mary z domu Hertz (1866–1934, wyznanie luterańskie), malarka i rzeźbiarka;
  • Dzieci: Marietta Braden (1899–1973), Max Adolph Warburg (1902–1974), Frede Charlotte Prag (1904–2004).

Życiorys

Pochodzenie

Aby Warburg pochodził z zamożnej rodziny bankierów. Jego przodkowie przywędrowali w XVII wieku z Bolonii do niemieckiego miasta Warburg w Westfalii i przyjęli nazwę miasta jako nazwisko rodowe. W XVIII wieku rodzina przeniosła się do Altony. W 1798 r. dwaj bracia Warburg założyli w Hamburgu dom bankowy Bankhaus M. M. Warburg & Co, który działa do dzisiaj.

Aby Warburg urodził się 13 czerwca 1866 r. jako pierwsze z siedmiorga dzieci ówczesnego kierownika banku hamburskiego Moritza M. Warburga i jego małżonki Charlotte z domu Oppenheim. Podczas gdy Aby Warburg wcześnie interesował się literaturą i historią, jego bracia Max, Paul, Felix i Fritz zostali bankierami. Piastowali oni stanowiska polityczne w Niemczech i po emigracji w Stanach Zjednoczonych Ameryki.

Okres nauki

Z powodu słabowitego zdrowia tolerowane były przez rodzinę kaprysy Aby Warburga. Już wcześnie buntował się przeciw panującym w rodzinie surowym rytuałom religijnym i sprzeciwiał się planom zawodowym rodziny: nie chciał zostać ani rabinem, ani lekarzem czy prawnikiem. Po ukończeniu humanistycznego gimnazjum Johanneum w Hamburgu studiował od 1886 r. historię sztuki u Carla Justiego (1832–1912), historię u Karla Lamprechta (1856–1915) i archeologię oraz słuchał wykładów z historii religii u Hermanna Usenera (1834–1905) na uniwersytecie w Bonn. Kontynuował studia w Monachium i Strasburgu, gdzie doktoryzował się dysertacją o obrazach Sandro Botticelliego (1445–1510) Narodziny Wenus i Wiosna. Od 1888 do 1889 r. przebywał we Florencji, aby studiować źródła dotyczące tych obrazów w tamtejszym Instytucie Historii Sztuki (Kunsthistorisches Institut). Dysertację ukończył w 1892 r. i opublikował w 1893 roku. Wraz z prowadzonymi badaniami wprowadził do historii sztuki nową metodę, ikonografię względnie ikonologię. Jego dysertacja uważana jest za kamień milowy w historii tej dziedziny naukowej. Po promocji studiował przez dwa semestry na Wydziale Medycznym Uniwersytetu Berlińskiego, gdzie słuchał wykładów o psychologii. W tym czasie odbył drugą podróż do Florencji.

Pobyt w Ameryce i Florencji

Od końca 1895 do 1896 r. przebywał w Stanach Zjednoczonych Ameryki, gdzie nawiązał kontakt z Smithsonian Institution. Przez pewien czas Aby Warburg studiował w Arizonie kulturę Indian Hopi. Po powrocie prowadził w Hamburgu i Berlinie wykłady ilustrowane slajdami. Zbiór przedmiotów z Pueblo i rysunki dzieci Indian Hopi zapisał później Museum für Völkerkunde Hamburg (obecnie Museum am Rothenbaum). Docenienie przez Warburga rysunków dzieci jest wczesnym przykładem zastosowania tej metody w etnologii.

W 1898 r. zamieszkał z żoną we Florencji. Do kręgu ich tamtejszych znajomych należał m.in. rzeźbiarz Adolf von Hildebrand (1847–1921). W okresie florenckim badał gospodarcze i prywatne warunki życia artystów renesansu i ich zleceniodawców, jak również gospodarczą sytuację we Florencji we wczesnej fazie renesansu i problemy przejścia od średniowiecza do wczesnego odrodzenia. Kolejnym wynikiem tego pobytu była seria odczytów o Leonardo da Vinci (1452–1519) wygłoszonych w 1899 r. w Kunsthalle w Hamburgu. Ponadto zajmował się zauważonym u Botticelliego, a nawiązującym do antyku, przedstawieniem ubioru malowanych postaci.

Praca w Hamburgu

W 1902 r. rodzina wróciła do Hamburga. Aby Warburg przedstawił swoje wyniki florenckich badań w serii wykładów. Został członkiem rady nadzorczej Museum für Völkerkunde i w 1907 r. założył z bratem Maxem fundację Hamburgische Wissenschaftliche Stiftung oraz zabiegał o założenie uniwersytetu w Hamburgu. W 1912 r. odrzucił profesurę na uniwersytecie w Halle. Zamiast tego senat Hamburga nadał mu tytuł profesora na uniwersytecie w Hamburgu, który był jeszcze w czasie budowy i otwarty został w 1919 roku.

Okres choroby

Pracę naukową Warburga paraliżowały kolejne ataki depresji. W listopadzie 1918 r. pojawiła się u niego ciężka psychoza, w wyniku której tracił kontrolę nad sobą. Kiedy chciał zabić rodzinę i siebie, został skierowany do kliniki psychiatrycznej. Gdy jego stan zdrowia nie poprawił się po dwuletnim leczeniu, został 16 kwietnia 1921 r. przeniesiony do sanatorium Bellevue w Kreuzlingen, którym kierował psychiatra Ludwig Binswanger (1881–1966). W 1922 r. jego asystent Fritz Saxl (1890–1948) zaczął ponownie pracę naukową z Warburgiem, w nadziei, że to poprawi jego stan ducha. W następnym roku rodzina zatrudniła kolejnego psychiatrę Emila Kraepelina (1856–1926), który zmienił dotychczasową diagnozę schizofrenię na chorobę maniakalno-depresyjną. To stworzyło Warburgowi nadzieję na wyleczenie i ostateczne zwolnienie z placówki. Pierwszą oznaką stabilizacji psychicznej było opracowanie notatek o Indianach Hopi. Razem z Saxlem opracował odczyt o „rytuale węża” Indian Hopi, który Warburg wygłosił 21 kwietnia 1923 r. przed pacjentami i lekarzami sanatorium Bellevue. W następnym roku przeprowadził serię rozmów z filozofem Ernstem Cassirerem (1874–1945) o wytrzymałości jego metody „kulturowo-psychologicznego pojmowania historii”. W sierpniu 1924 r. Aby Warburg został zwolniony z kliniki.

Dalsza praca naukowa

Po wyjściu z kliniki zaczął pracować nad atlasem Mnemosyne, Bilderreihe zur Untersuchung der Funktion vorgeprägter antiker Ausdruckswerte bei der Darstellung bewegten Lebens in der Kunst der europäischen Renaissance. Celem tego projektu było ukazanie przy pomocy obrazów dalsze życie antyku w kulturze europejskiej. W pracy tej nie ograniczył się tylko do klasycznych obiektów badawczych historii sztuki, lecz uwzględnił także plakaty reklamowe, znaczki pocztowe, wycinki z gazet i zdjęcia prasowe z wydarzeń codziennych. Podczas wykładów w czytelni biblioteki w Hamburgu posługiwał się tablicami, które były środkami demonstracyjnymi. Jako pierwszy wprowadził w wystawach reprodukcje jako środek dydaktyki i pomocniczy element historii sztuki. Ostatecznie atlas składał się z ponad 40 kartonów z ok. 1500 do 2000 fotografii. Atlas jednak nie został ukończony, a pierwotne tabele nie zachowały się. Pewien obraz pierwotnych tablic dają reprodukcje fotograficzne, których dokonał Saxl. W 1993 i 1994 r. dokonano rekonstrukcji atlasu w Wiedniu i Hamburgu.

Kulturoznawcza Biblioteka Warburga

Około 1901 r. Aby Warburg wspierany finansowo przez rodzinę zaczął systematycznie zbierać książki. Myśl założenia fachowej biblioteki kulturoznawczej pojawił się u niego już w czasie studiów, gdy musiał szukać w wielu bibliotekach materiałów do pracy doktorskiej. Początkowo księgozbiór znajdował się w jego domu w Hamburgu przy ul. Heilwigstraße 114. Do pracy w bibliotece zatrudnił asystentów, którzy odpowiadali za jej organizację. W roku 1920 biblioteka posiadała ok. 20.000 książek.

Zbiór został udostępniony naukowcom i studentom. Biblioteka przemieniła się z prywatnej w instytucję publiczną. Finansowo była wspierana w czasie inflacji przez amerykańską rodzinę Warburgów. Dzięki współpracy z założonym w 1919 r. uniwersytetem w Hamburgu skupił się wokół niej krąg naukowców, do którego należeli m.in. filozof Ernst Cassirer, historycy sztuki Gustav Pauli (1866–1938) i Erwin Panofsky (1892–1968), orientalista Hellmut Ritter (1892–1971) i filolog Karl Ludwig Reinhardt (1886–1958).

Po powrocie z kliniki Aby Warburg kupił przylegającą do jego domu działkę i zlecił budowę nowego budynku, w którym oprócz magazynu była owalna czytelnia przewidziana też jako sala wykładowa, laboratorium fotograficzne, introligatornia, pokój gościnny i inne pomieszczenia. Oba połączone budynki przewidziane były na pomieszczenie 120.000 woluminów. Nowy budynek oddano do użytku w 1926 roku. Do śmierci Warburga zbiory biblioteki obejmowały 60.000 tomów.

Po przejęciu władzy przez nazistów zahamowany został rozkwit biblioteki, gdyż uważana była za instytucję żydowską. Dzięki wsparciu rodziny amerykańskiej i angielskich sponsorów księgozbiór wraz z regałami 12 grudnia 1933 r. przetransportowano na dwóch frachtowcach do Londynu. Dzięki przemysłowcowi i kolekcjonerowi dzieł sztuki Samuelowi Courtauldowi (1876–1947) biblioteka została umieszczona w wynajętym budynku od lorda Arthura Hamiltona Lee of Farehama (1868–1947). W Hamburgu pozostało około 1500 książek, broszur i wycinki z prasy dotyczące I wojny światowej, które Aby Warburg zbierał od początku wojny. Te materiały uważa się jako zaginione. 28 listopada 1944 r. bibliotekę przyłączono do biblioteki Uniwersytetu Londyńskiego i stworzono Instytut Warburga.

Dzieła (wybór)

  • Sandro Botticellis "Geburt der Venus" und "Frühling" : eine Untersuchung über die Vorstellungen von der Antike in der italienischen Frührenaissance,1892.
  • Bildniskunst und florentinisches Bürgertum, 1902–
  • Dürer und die italienische Antike : Sonder-Abdruck aus den Verhandlungen der 48. Versammlun deutscher Philologen und Schulmännder zu Hamburg im Okt. 1905,1905.
  • Arbeitende Bauern auf burgundischen Teppichen, 1906.
  • Über Planeten-Götterbilder im niederdeutschen Kalender von 1519, 1908.
  • Heidnisch-antike Weissagung in Wort und Bild zu Luthers Zeiten, 1920.

Literatura

  • Bernd Roeck: Der junge Aby Warburg. München 1997.
  • Rainer Hering: Warburg, Abraham Moritz w Biographisch-Bibliographisches Kirchenlexikon (BBKL). Tom 13, Bautz, Herzberg 1998, ISBN 3-88309-072-7, sp. 330–350.

Linki

Autor: Roman Penkała