Alexander von Zemlinsky

Alexander von Zemlinsky (ur. 14 października 1871 w Wiedniu; zm. 15 marca 1942 w Larchmont w stanie Nowy Jork) – austriacki kompozytor, pianista i dyrygent. (wyznanie mojżeszowe, od ok. 1906 protestanckie)

Alexander von Zemlinsky. Źródło: Wikimedia Commons

Genealogia

• Ojciec: Adolf Semlinsky (Adolf von Zemlinszky) (1845–1900), urzędnik ubezpieczeniowy i pisarz;
• Matka: Clara z domu Semo (1848–1912);
• Rodzeństwo: Bianca Zemlinsky (ur. 26.03.1874, zm. 27.04.1874) i Mathilde (1877–1923, poślubiła w 1901 kompozytora Arnolda Schönberga (1874–1951);
• Ożenił się: 1) w 1907 z Idą z domu Guttmann (1880–1929), 2) w 1930 z Louise z domu Sachsel (1900–1992);
• Dzieci: córka z pierwszego małżeństwa Johanna Maria (Hansi) (1908–1972).

Życiorys

Pochodzenie

Alexander von Zemlinsky urodził się 14 października 1871 w Wiedniu jako syn urzędnika i późniejszego pisarza Adolfa Semlinskyego i pochodzącej z rodziny żydowsko-tureckiej Clary Semo; jego dziadek Anton Semlinsky przeprowadził się z ówczesnej węgierskiej Zsolny (obecnie Žilina) do Wiednia. Adolf Semlinsky wystąpił w lipcu 1870 r. z Kościoła katolickiego, ponieważ chciał poślubić Żydówkę i w listopadzie tegoż roku wstąpił do gminy żydowsko-tureckiej. W 1871 r. poślubił Clarę Semo i w następnym roku został sekretarzem gminy żydowsko-tureckiej. Nie da się udowodnić, czy uzyskał tytuł szlachecki za zasługi w czasie wojny przeciw Prusom w 1866 r.  - jak twierdzi rodzina; w każdym razie nazywał siebie von Zemlinszky i także jego syn używał tytułu szlacheckiego jako kompozytor, jak również jego siostra, która jako Mathilde von Zemlinszky w 1901 r. wyszła za mąż za kompozytora Arnolda Schönberga (1874–1951).

Okres nauki

Alexander von Zemlinsky uczył się przez dwa lata w szkole sefardyjskiej, a następnie w powszechnej szkole ludowej. Wcześnie zaczął uczyć się gry na fortepianie i działał w synagodze sefardyjskiej jako akompaniator i organista. W 1884 r. zdał egzamin wstępny do Konserwatorium Towarzystwa Przyjaciół Muzyki (Konservatorium der Gesellschaft der Musikfreunde), gdzie uczył się gry na fortepianie u Antona Doora (1833–1919), harmonii i kontrapunktu u Franza Krenna (1816–1897) i Roberta Fuchsa (1847–1927) oraz kompozycji u Johanna Nepomuka Fuchsa (1842–1899). W lipcu 1892 r. ukończył studia i dyrygował w sali Konserwatorium pierwszą częścią swojej pracy egzaminacyjnej Symfonią d-moll.

Pierwsze sukcesy

W 1890 r. Alexander von Zemlinsky otrzymał podczas konkursu fortepianowego złoty medal i fortepian ufundowany przez firmę Bösendorfer (firma produkująca fortepiany). Trzy lata później wstąpił do Wiedeńskiego Stowarzyszenia Muzycznego (Wiener Tonkünstlerverein), gdzie jako pianista uzyskał uznanie Johannesa Brahmsa (1833–1897). W 1895 r. był inicjatorem Wiedeńskiego Stowarzyszenia Polyhymnia (Musikalische Verein Polyhymnia), w którym przypuszczalnie poznał Arnolda Schönberga. Dzięki skomponowanej operze Serema (premiera w październiku 1897 r. w Monachium) otrzymał w 1896 r. nagrodę Luitpold-Preis. W 1897 r. został laureatem konkursu zorganizowanego przez Wiedeńskie Stowarzyszenie Muzyczne i otrzymał nagrodę Beethoven-Preis za Symfonię B-dur. 22 stycznia 1900 r. Gustav Mahler (1860–1911) dyrygował jego operą Był sobie raz ... (Es war einmal ...), która została dobrze przyjęta.

W wyniku narastającego antysemityzmu Alexander Zemlinsky wystąpił w marcu 1899 r. z gminy żydowskiej i ok. 1906 r. konwertował na protestantyzm, co uczyniło wielu Żydów w owych czasach.

Kariera dyrygencka

Jesienią 1900 r. zaangażowany został na trzy sezony jako dyrygent do wiedeńskiego teatru Carltheater. Wówczas poznał Almę Schindler (1879–1964), której udzielał lekcji kompozycji, i z którą w 1901 r. połączył go związek miłosny, zanim związała się z Gustavem Mahlerem. Od 1902 do 1904 r. sporządzał dla wydawnictwa Universal-Edition aranżacje fortepianowe z partytur operowych. Jesienią 1903 r. rozpoczął pracę jako dyrygent w Theater an der Wien (Teatr nad Wiednią), od jesieni 1904 r. działał jako dyrektor muzyczny w Wiedeńskiej Operze Ludowej (Wiener Volksoper). W maju 1907 r. Gustav Mahler powołał Alexandra von Zemlinskyego do Wiedeńskiej Opery Dworskiej (obecnie Opera Wiedeńska), ale już od wiosny 1908 r. ponownie działał w Wiedeńskiej Operze Ludowej, ponieważ nie znalazł uznania u następcy Mahlera Felixa Weingartnera (1863–1942).

W Wiedeńskiej Operze Ludowej wystawił w 1910 r. swoją operę Szata zdobi człowieka (Kleider machen Leute), w lecie 1911 r. dyrygował u Maxa Reinhardta (1873–1943) w Künstlertheater w Monachium i we wrześniu tego samego roku został pierwszym dyrygentem w Nowym Teatrze Niemieckim (Neues Deutsches Theater) w Pradze, gdzie odniósł wielkie sukcesy. Oprócz tego w Pradze mianowano go w 1920 r. rektorem nowo powstałej Niemieckiej Akademii Muzycznej (Prager Deutschen Akademie für Musik), gdzie kierował klasami kompozycji i dyrygentury. W 1922 r. miał istotny wkład w założeniu na wzór wiedeński Praskiego Stowarzyszenia Muzycznych Premier Prywatnych (Prager Vereins für musikalische Privataufführungen), które działało dwa lata.

W 1927 r. udał się Alexander von Zemlinsky do Berlina, gdzie jako pierwszy kapelmistrz w operze Krolloper kierowanej przez Otto Klemperera (1885–1973) dyrygował trzema premierami w sezonie, a także licznymi operami z repertuaru i dziełami Arnolda Schönberga. Po śmierci pierwszej żony poślubił w 1930 r. Louise Sachsel (1900-1992), dla której skomponował operę Kredowe koło (Der Kreidekreis). Po zamknięciu z powodów finansowych w 1931 r. opery Krolloper występował jako dyrygent gościnny w Leningradzie i Pradze.

Po przejęciu władzy w Niemczech przez nazistów kierował końcem stycznia 1933 r. koncertami w Pradze, po czym w lecie osiadł w Wiedniu, gdzie bez stałego zatrudnienia pracował jako dyrygent i akompaniator. W tym czasie skomponował operę Król Kandaules (Der König Kandaules, premiera 1996 w Hamburgu), której instrumentalizację dokończył później Antony Beaumont (ur. 1949).

Emigracja

Po aneksji Austrii przez Niemcy Alexander von Zemlinsky musiał opuścić Wiedeń i uciekł 10 września 1938 r. do Pragi, skąd udał się 2 grudnia 1938 r. do Rotterdamu i statkiem (przez Boulogne) do Stanów Zjednoczonych Ameryki, gdzie przybył 23 grudnia tegoż roku do Nowego Jorku.

Grób Alexandra von Zemlinskyego na Cmentarzu Centralnym w Wiedniu. Źródło: Wikimedia Commons

W Stanach Zjednoczonych zaczął znowu komponować, jednak załamanie nerwowe utrudniło mu wkrótce postępy w pracy. Ukończył tam jedynie kilka małych utworów, nim w lipcu 1939 r. doznał udaru mózgu, który położył kres wszelkiej dalszej działalności. Kolejny wylew nastąpił w grudniu 1941 r. i zniweczył wszelkie nadzieje na powrót do zdrowia. Początkiem 1942 r. Alexander von Zemlinsky zamieszkał razem z żoną w Larchmont, gdzie zmarł 15 marca 1942 roku. Jego prochy sprowadzono w 1985 r. do Austrii i złożono na Cmentarzu Centralnym (Wiener Zentralfriedhof, Gruppe 33 G, Nummer 71) w Wiedniu.

Dzieła (wybór)

Opery

• Sarema, libretto: Adolf von Zemlinszky i Arnold Schönberg; (1893–95; premiera: Monachium 1897).
• Był sobie raz... (Es war einmal...), libretto: Maximilian Singer według Holgera Drachmanna; (1897–99; premiera: Wiener Hofoper 1900).
• Szata zdobi człowieka (Kleider machen Leute), libretto: Leo Feld według noweli Gottfrieda Kellera; (I wersja 1907–09, II wersja 1910; premiera: 1910 Wiedeń).
• Tragedia florencka (Eine florentinische Tragödie), libretto: Oscar Wilde w przekładzie Maxa Meyerfelda; (1915/16; premiera: Stuttgart 1917).
• Karzeł (Urodziny infantki) (Der Zwerg), libretto: Georg C. Klaren według Oscara Wilde’a; (1919–21; premiera: Kolonia 1922.
• Kredowe koło (Der Kreidekreis). libretto: kompozytora według Klabund; (1930–32; premiera: Zürich 1933).
• Görge Marzyciel (Der Traumgörge), libretto: Leo Feld; (1904–06; premiera Norymberga 1980).
• Król Kandaules (Der König Kandaules), libretto: kompozytor wedługAndré Gide’a; (1935/36, instrumentacja ukończona przez Antony Beaumonta w latach 1992–96; premiera Hamburg 1996).

Utwory orkiestrowe

• I Symfonia e-moll, (fragment) 1891.
• II Symfonia d-moll, 1892/92.
• Suita na orkiestrę für Orchester: Legende, Reigen, Humoreske, ok. 1895.
• III Symfonia B-dur, 1897.
• Symfonia liryczna w siedmiu pieśniach na sopran, baryton i orkiestrę według wierszy Rabindranath Tagore op. 18, 1922/23.

Literatura

• Katharina John: Alexander von Zemlinsky und die Moderne. Berlin, 2009. ​ISBN 978-3-89479-574-0​.

Linki

• Biografia w Lexikon verfolgter Musiker und Musikerinnen der NS-Zeit.