Arnold Schönberg

Arnold Schönberg (także Arnold Schoenberg; ur. 13 września 1874 w Wiedniu, zm. 13 lipca 1951 w Los Angeles) – austriacki kompozytor, teoretyk muzyki, nauczyciel kompozycji, malarz i poeta.

Arnold Schoenberg la 1948
Schönberg w Los Angeles ok. 1948 roku.
Źródło: Wikimedia Commons

 

Arnold Schönberg uważany jest za jednego z najbardziej wpływowych kompozytorów XX wieku i za centralną postać tzw. »drugiej szkoły wiedeńskiej« zwanej też wiedeńską szkołą atonalną. Około 1920 r. rozwinął jednocześnie z mniej znanym kompozytorem Josefem Matthiasem Hauerem teoretyczne sformułowanie nowej techniki kompozycji tzw. muzyki dodekafonicznej opartej na skali dwunastodźwiękowej, która później rozwinęła się dalej i stosowana była przez licznych kompozytorów nowej muzyki. Pierwszy utwór w nowej technice skomponował w lipcu 1921 r. i był to op. 25 Suite für Klavier (Suita na fortepian). (wyznanie od 1898 ewangelickie, od 1933 mojżeszowe)

Genealogia

Ojciec Samuel (1838–89), z Szécsény (Nógrád, Węgry), szewc w Wiedniu; matka Pauline Nachod (1848–1921), z Pragi; brat Heinrich (1882–1941); siostra Ottilie (1876–1954); – ożenił się 1) w 1901 z Mathilde von Zemlinsky (1877–1923), 2) w 1924 z Gertrud Kolisch (1898–1967, wyz. katolickie), z Karlowych Warów (niem. Karlsbad); z pierwszego małżeństwa miał córkę Gertrude (1902–47) i syna Georga (1906–1974), z drugiego 2 synów Ronalda (ur. 1937) i Lawrenca (ur. 1941) oraz córkę Nurię (ur. 1932); szwagrowie Alexander von Zemlinsky (1871–1942), kompozytor i dyrygent, Rudolf Kolisch (1896–1978), skrzypek.

Życiorys i twórczość

Nauka i pierwsze doświadczenia muzyczne Arnolda Schönberga w Wiedniu.

Arnold Schönberg
Portret Arnolda Schönberga wykonany w 1917 przez Egona Schiele.
Źródło: Wikimedia Commons

 

Arnold Schönberg zaczął komponować już w wieku dziewięciu lat, jako samouk kontynuował tę działalność podczas nauki w szkole realnej w Leopoldstadt w latach 1885-90, jak również do 1895 r., w okresie nauki w prywatnym banku »Werner & Co.«. Członkostwo w amatorskiej orkiestrze »Polyhymnia« przyczyniło się do nawiązania kontaktu z jego artystycznym mentorem Alexandrem Zemlinskym. W 1895 r. nabył pierwsze doświadczenia jako dyrygent Stowarzyszenia Śpiewaczego »Frohsinn«, Męskiego Stowarzyszenia Śpiewaczego w Meidling (dzielnica Wiednia) i Związku Śpiewaczego Robotników Przemysłu Metalurgicznego w Stockerau koło Wiednia. W 1899 r. objął kierownictwo w Męskim Stowarzyszeniu Śpiewaczym »Beethoven« w Heiligenstadt oraz pracował z innymi chórami robotniczymi. Dwa lata wcześniej opracował kwartet smyczkowy D-dur, którego premiera odbyła się rok później dzięki inspiracji i wsparciu Zemlinsyego w sali koncertowej Wiedeńskiego Stowarzyszenia Muzycznego (niem. Wiener Musikverein).

Ślub i pobyt w Berlinie

W 1901 r. ożenił się z siostrą Zemlinskyego. a ślub odbył się w kościele ewangelickim Lutherische Stadtkirche.

W tym samym roku przeniósł się do Berlina, gdzie komponował także pieśni kabaretowe pośmiertnie nazwane »Brettllieder«. Pracował tam jako kapelmistrz w kabarecie literackim »Das Überbrettl« Ernsta von Wolzogena. Dzięki pośrednictwu Richarda Straussa uczył teorii harmonii w »Stern'sches Konservatorium«.

Nauka_malarstwa

Po powrocie do Wiednia Arnold Schönberg założył razem z Zemlinskym w 1904 r. Stowarzyszenie Tworzących Artystów Muzyków (niem. Vereinigung schaffender Tonkünstler). Jego uczniami zostali Alban Berg (1885–1935) i Anton Webern (1883–1945). Od 1907 r. intensywnie zajmował się malarstwem, a jego nauczycielami byli przyjaciele Richard Gerstl (1883–1908) i Wassily Kandinsky (1866–1944). Przyjaźń z Gerstlem została zburzona przez odwzajemnianą miłość tego ostatniego do żony Arnolda Schönberga Mathilde. W lecie 1908 r. Schönberg zaskoczył kochanków in flagranti. Chociaż Gerstl groził popełnieniem samobójstwa, Mathilde postanowiła pozostać z mężem ze względu na dzieci. Gerstl natomiast powiesił się przed lustrem z nożem wbitym w klatkę piersiową. Obrazy Arnolda Schönberga zostały wystawione w 1910 r. w Wiener Galerie Heller, w 1911 r. także na wystawie artystów ekspresjonistów z grupy »Błękitny jeździec« (niem. Der Blaue Reiter) w Monachium. W tym samym roku ponownie zamieszkał w Berlinie, gdzie uczył estetyki i teorii kompozycji w »Stern'sches Konservatorium«.

Skandal koncertowy w 1913

W 1913 r. Arnold Schönberg dyrygował w sali koncertowej Wiedeńskiego Stowarzyszenia Muzycznego orkiestrą Wiedeńskiego Stowarzyszenia Koncertowego (niem. Wiener Konzertvereins), poprzedniczką Wiedeńskich Symfoników (niem. Wiener Symphoniker) i wywołał skandal koncertowy (niem. Skandalkonzert) przedstawiając dzieła ekspresjonistyczne i muzykę nową Berga, Weberna, Mahlera i Zemlinskyego. W tym samym roku otrzymał stypendium Mahler-Stiftung.

Poematy symfoniczne Arnolda Schönberga

Między 1900 a 1911 r. powstało w związku z ogłoszonym konkursem przez Wiedeńskie Stowarzyszenie Muzyków (niem. Wiener Tonkünstler-Vereins) wielkich rozmiarów dzieło Gurrelieder na głos, chór i orkiestrę do cyklu wierszy duńskiego poety Jensa Petera Jacobsena (1847–1885). Poematy symfoniczne (niem. Tondichtung) i symfonie programowe Arnolda Schönberga powstały relatywnie wcześnie: Verklärte Nacht op. 4 (1899) do wierszy Richarda Dehmela z tomiku Weib und Welt (Kobieta i świat) i Pelleas und Melisande op. 5 (1902-03) do dramatu Peleas i Melisanda Maurice'a Maeterlincka. Obie te prace są bliskie w tym czasie poematom symfonicznym Richarda Straussa, ale znajdują się w nich elementy rozwoju jego techniki kompozycji i otrzymały zarówno odpowiedni wyraz, jak i adekwatną formę: Verklärte Nacht i Pelleas und Melisande przełamują późny romantyzm i przechodzą w symboliczną estetykę. Monodramy Erwartung op. 17 (1909) i Die glückliche Hand op. 18 (1910-13) są ekspresjonistycznym komentarzem do psychologii kobiety i mężczyzny, a Ode to Napoleon op. 41 (1942) i Survivor from Warsaw op. 46 (1947) są politycznym dokumentem, który formułuje doświadczenia programowości, symboliki i ekspresyjności jako różne komentarzem do horroru II wojny światowej.

Istotnym katalizatorem kolejności tych dzieł była melodrama Pierrot lunaire op. 21 (1912), którego atonalny sposób kompozycji wieńczy ostateczne odejście od wcześniejszej późnoromantycznej fazy.

Drugi okres twórczości Arnolda Schönberga

Drei Klavierstücke op. 11 (1909) powstały w czasie przemiany, której celu nie można było dostrzec, a chyba także przeczuwać. Prace, które tę przemianę spowodowały, lub na podstawie których się ona dokonała są Buch der hängenden Gärten op. 15 wg 15 wierszy z książki o tym samym tytule Stefana George (03.1908-03.1909), 2. Streichquartett op. 10 (ukończony w sierpniu 1908), Fünf Orchesterstücke op. 16 (03-08. 1909), jak również trzy pieśni Lieder op. 14. Retrospektywnie Schönberg mówił o »drugim okresie«, w którym przywiązanie do tonalności straciło grunt i »niezależny ruch pojedynczych głosów nie zwracał na to uwagi, czy ich spotkanie następuje w »uznanej« harmonii ((A. S., Rückblick). Arnold Schönberg unikał pojęcia »atonalność« (widział to nawet jako określenie fałszywe), ponieważ jego zdaniem nie chodziło o gwałtowną rezygnację z tonalności, która pewne takie pojęcie być może mogłaby usprawiedliwiać, lecz o przyjmowanie zwrotu konsonantowej zależności na korzyść »wspaniałej mnogości brzmień dysonansowych«. Nigdy nie przeczył, że chodzi o stopniowe przejście, które nie ustala nowego systemu, lecz na podstawie starych wzorów ustala nowe cechy konstrukcyjne.

Okres I wojny światowej

W 1915 r. powołano go do 4 Pułku Piechoty Austro-Węgier (niem. k. k. Regiment Hoch- und Deutschmeister Nr. 4) i uczęszczał do szkoły oficerów rezerwy. Na podstawie interwencji Wiedeńskiego Stowarzyszenia Muzyków został ze służby wojskowej zwolniony i po krótkotrwałym ponownym powołaniu w 1917 r. zwolniono go ponownie z powodu niezdolności fizycznej. W 1918 r. kupił dom w Mödling (dzisiaj stanowi część Centrum Arnolda Schönberga) i założył rozwiązane w 1921 r. Stowarzyszenie Prywatnych Wystaw Muzycznych (niem. Verein für musikalische Privataufführungen), aby uniknąć niedopuszczalnych przeszkód podczas koncertów, podczas których przedstawiane były dzieła Schönberga i jego uczniów.

Dodekafonia Schönberga i Hauera

Już w kontekście ze swoją teorią harmonii z 1911 r., szczególnie w dyskusji z Ferruccio Busonisim (1866–1924) Entwurf einer neuen Ästhetik der Tonkunst (1907) zaczął odrzucać zasadę koncepcji tonalności, którą ustanowił jako dodekafoniczną technikę kompozycji dzieł na nowej metodycznej bazie. Jednak w przeciwieństwie do Josepha Matthiasa Hauera (1883–1959), który podobnie jak Schönberg w 1921 r. proklamował zasady konstrukcji dodekafonicznej (różniące się od zasad Schönberga), kontynuował ekspresyjną drogą estetyki wyrażania.

Antysemityzm

Podczas pobytu na feriach w Mattsee w 1921 r. Arnold Schönberg został jako Żyd uznany przez zbór za osobę niepożądaną. To przeżycie zaintrygowało Arnolda Schönberga wszelkimi formami wypowiedzi antysemickich, co doprowadziło do zerwania długoletniej przyjaźni z Kandinskym, należącym od 1922 r. do weimarskiej uczelni artystyczno-rzemieślniczej Bauhaus.

Z tych powodów nie wchodziło też w grę powołanie go jako kierownika szkoły muzycznej. W 1925 r. objął ostatecznie - pomimo antysemickich reakcji w czasopiśmie Zeitschrift für Musik - klasę mistrzowską kompozycji w Berlińskiej Akademii Sztuki jako następca zmarłego rok wcześniej Ferruccio Busoni. Uczył tam przez sześć miesięcy, jak również był członkiem senatu.

Tematyka żydowska w utworach Arnolda Schönberga

Wrażliwość na antysemickie objawy wzmocniła zwrot Arnolda Schönberga ku tematyce żydowskiej i zajmowaniu się identycznością żydostwa, co odczytać można zarówno w monodramacie Der biblische Weg (1926-27), w koncepcji i kompozycji niedokończonej opery Moses und Aron (1923, 1928-37), jak również artykułach politycznych o przyszłości politycznej judaizmu. Kolejne dzieła o tematyce żydowskiej powstały podczas amerykańskiej emigracji i były to kompozycja chórowa Kol Nidre op. 39, Prelude op. 44 (1945), nieopublikowany fragment Israel exists again (1949) na chór i orkiestrę oraz ostatnie kompozycje z kilkoma opusami Dreimal tausend Jahre op. 50 A (1949), Psalm 130 op. 50 B (1950) i Moderner Psalm op. 50 C (1950).

Emigracja

Pomimo politycznych wydarzeń wrócił w 1932 r. do Berlina, potem ze względu na stan zdrowia spędził kilka miesięcy w Barcelonie. W 1933 r. opuścił Berlin i w tym samym roku konwertował w Paryżu na wyznanie mojżeszowe. Końcem roku przybył z rodziną do Nowego Jorku. Uczył i prowadził wykłady w Bostonie, Nowym Jorku, Chicago i na University of Southern California. W 1936 r. został profesorem na University of California w Los Angeles, gdzie pracował do emerytury w 1944 roku. Jego starania o dofinansowanie z fundacji Guggenheim-Stiftung niedokończonych prac, oratorium Jakobsleiter, opery Moses und Aron oraz kilku innych prac nie powiodły się. Pomimo problemów zdrowotnych prowadził do końca życia kursy, wykłady i udzielał prywatnych lekcji m.in. w Chicago i Santa Barbara.

Recepcja

Wien 11 Zentralfriedhof Grab Schönberg a
Honorowy grób Arnolda Schönberga na Cmentarzu Centralnym (Zentralfriedhof) w Wiedniu.
Źródło: Wikimedia Commons

 

Sława Arnolda Schönberga i jego wiedza przyciągały do Wiednia, Belina i Stanów Zjednoczonych Ameryki licznych uczniów, którzy jego idee propagowali. Już w 1911 r. powstała publikacja poświęcona jego dziełom. Oprócz jego uczniów Antona von Weberna, Heinricha Jalowetza, Egona Wellesza, Erwina Steina, Karla Horwitza artykuły pisali m.in. Wassily Kandinsky i Albert Paris Gütersloh. Kolejne pisma na jego temat ukazały się w 1924, 1934 i 1944 roku. Równolegle do jego własnej działalności w USA rozwinęły się prowadzone przez uczniów kolejne centra szerzące jego pojmowanie sztuki, wśród nich Black Mountain College (North Carolina), gdzie uczyli Heinrich Jalowetz (jeden z najbardziej ukochanych uczniów), Rudolf Kolisch, Eduard Steuermann i Ernst Krenek.

Do tego szczególnego collegu, w którym sztukę traktowano jako jedność, a nie rozdzielano na poszczególne gatunki (myśli się w tym momencie o Schönbergu jako kompozytorze, dyrygencie, teoretyku i malarzu) uczęszczali m.in. John Gage, Lou Harrison und David Tudor. Szersze działanie osiągnęły pisma teoretyczne Schönberga z okresu emigracji, które po jego śmierci wydali uczniowie. W rozwoju techniki kompozycji minionych 50 lat Schönberg wywarł wielki wpływ na ustanowienie kierunku w muzyce współczesnej, serializmu (Pierre Boulez, Karlheinz Stockhausen, Luigi Nono), wywodzącego się z muzyki dodekafonicznej. Naukowe zajmowanie się pracami i działaniami Schönberga jest w porównaniu z innymi współczesnymi kompozytorami bardzo zaawansowane, szczególnie po powołaniu do życia Arnold Schoenberg Institute (1973) w Los Angeles i Arnold Schönberg Center (1997) w Wiedniu.

Dzieła (wybór)

Pisma teoretyczne Arnolda Schönberga

  • Harmonielehre., Wien 1911.
  • Der musikalische Gedanke und die Logik, Technik und Kunst seiner Darstellung. 1934–36.
  • Models for Beginners in Composition, Los Angeles 1942.
  • Preliminary Exercises in Counterpoint, 1936–50.
  • Fundamentals of Musical Composition,1937–1948.
  • Structural Functions of Harmony, 1948.

Eseja i artykuły

  • Stil und Gedanke. Aufsätze zur Musik [1909–1950]. Gesammelte Schriften 1.

Kompozycje Arnolda Schönberga

Literatura

  • Theodor W. Adorno: Philosophie der neuen Musik. Suhrkamp, Frankfurt am Main 1991.
  • Gerold W. Gruber: „Schönberg, Arnold” w Neue Deutsche Biographie (NDB). Tom 23, Duncker & Humblot, Berlin 2007, ISBN 978-3-428-11204-3, s. 390–393 (online).

Linki