August Neander

August Neander (do 1806 roku jako David Mendel; ur. 16 stycznia 1789 roku w Getyndze, zm. 14 lipca 1850 roku w Berlinie) - ewangelicki teolog i historyk Kościoła.

Portret Augusta Neandera na nagrobku wykonany przez Friedricha Drake. Źródło: Wikimedia Commons

Genealogia

Ojciec Emanuel Gumprecht Mendel († n. 1813), kupiec i lichwiarz w Getyndze; matka Esther Gottschalk (1755–1818); miał 5 rodzeństwa; – kawaler; krewny Moses Mendelssohn.

Życiorys

August Neander urodził się jako syn żydowskiego kupca Emanuela Mendela, którego szemrane interesy spowodowały, że żona w obawie o wychowanie dzieci postanowiła go opuścić i wyjechała do Hamburga. Jego matka Esther będąca krewną Mosesa Mendelssohna wywarła duży wpływ na swego utalentowanego syna.

W latach 1803-1805 uczęszczał razem z Karlem Augustem Varnhagenem von Ense, Wilhelmem Neumannem do akademickiego gimnazjum Johanneum w Hamburgu. Rzadkie zdolności chłopca zostały szybko wykryte przez nauczycieli i skłoniły matkę, żeby wysłać go na studia. Na zakończenie gimnazjum wygłosił mowę w języku łacińskim dotyczącą emancypacji Żydów, którą docenił dyrektor placówki Johannes Gurlitt (1754–1827) i wprowadził do programu nauczania. Pod kierownictwem tego znakomitego filologa i krytyka otrzymał solidne podstawy z zakresu języków klasycznych. Prowadzone rozmowy o religii bardzo go poruszyły. Gdy kończył gimnazjum i stanął przed wyborem zawodu był już na tyle dojrzały, że postanowił konwertować na chrześcijaństwo. W rozprawie, w której wyjaśnił swoje motywy opierał się na poglądach Friedricha Wilhelma Josepha von Schellinga i Friedricha Schleiermachera. 25 lutego 1806 roku został ochrzczony przez pastora Vossau. Przyjął nazwisko Neander (nowy człowiek), ponieważ chciał zostać nowym człowiekiem i imiona Johann Wilhelm August po swoich ojcach chrzestnych Johannesie Gurlitt, Wilhelmie Neumannie i Auguście Varnhagenie.

Najpierw zamierzał studiować prawo, jednak jego wujek Stieglitz, szanowany lekarz w Hanowerze, słusznie zauważył, że nie jest stworzony do tego zawodu lecz raczej do teologii lub filozofii i przekonał go do tego. 23 kwietnia 1806 roku immatrykulował jako student teologii i filozofii na uniwersytet w Halle, gdzie był słuchaczem Friedricha Schleiermachera. Stypendium Gurlitt umożliwiło mu te studia. Pomagał mu również studiujący filozofię jego przyjaciel Varnhagen oraz wujek Johann Stieglitz. Neander żył bardzo skromnie w czym później doszukiwano się przyczyny jego słabego zdrowia. Po zamknięciu uniwersytetu w Halle przez Napoleona kontynuował studia w Getyndze. Został tu wprowadzony przez Schleiermachera w podstawowe idee o teologii, a szczególnie o znaczeniu i metodzie kościelno-historycznej dyscypliny. W Getyndze studiował jego pisma jeszcze dokładniej, przez co skupił się wokół niego krąg studentów, których zaznajomił z nową teologią. Racjonalistyczne stanowisko tamtejszego fakultetu i powierzchowne traktowanie teologicznych tematów nie wystarczało mu. Jednak przyciągały go wykłady Karla Friedricha Stäudlina i Gottlieba Jakoba Plancka. Temu ostatniemu zawdzięcza swoją decyzję, że zostanie historykiem Kościoła i poznanie zasad studiowania źródeł. W 1847 roku zadedykował swojemu nauczycielowi Planckowi drugie wydanie czwartego tomu swojej historii Kościoła.

Nową epokę w jego duchowym życiu rozpoczęło poznanie w 1807 roku prywatnego uczonego o nazwisku Frick, który dobrze znał Biblię. Frick poradził mu szukanie prawdziwej mądrości nie w pismach Platona, filozofii Schleiermachera lecz w Chrystusie. Poruszony głęboko takim podejściem zauważył, że intelektualna natura jego teologii jest błędem i że chrześcijaństwo i teologia są przede wszystkim rzeczą usposobienia i że trzeba połączyć z nauką prostotę serca i życzliwą protekcjonalność w stosunku do niższych klas. W tym etyczno-praktycznym kierunku utwierdziły go rozmowy z Matthiasem Claudiusem, którego poznał w Hamburgu. Po powrocie na uniwersytet zaczął gorliwie studiować Pismo Święte i studiować język hebrajski u Wilhelma Geseniusa

W 1809 roku w Hamburgu zdał pierwszy egzamin teologiczny. Po odejściu profesora Wilhelma Martina Leberechta de Wette i Philippa Konrada Marheineke z uniwersytetu w Heidelbergu powstały tam korzystne widoki dla młodego docenta. W 1810 roku udał się do Heidelbergu, gdzie 4 maja 1811 habilitował się rozprawą »de fidei gnoseosque idea etc. secundum rationem Clementis Alex«. Już w semestrze letnim rozpoczął prowadzenie wykładów o historii Kościoła. a w 1812 roku został profesorem nadzwyczajnym w dowód uznania jego monografii Über den Kaiser Julianus und sein Zeitalter (1812). Praca ta zwróciła na niego uwagę innych historyków m.in. Bartholda Georga Niebuhra i zapewniła mu powołanie w 1813 roku do Berlina na profesora zwyczajnego, gdzie z wielkim sukcesem wykładał historię Kościoła i Nowy Testament. August Neander nie angażował się w politykę, jednak wydarzenia 1848 roku go poruszyły.

Wykłady Neandra dotyczyły początkowo historii Kościoła i dogmatów. W ostatnich latach dołączył do tego nową w pewnym stopniu filozofię historii Kościoła, w której przedstawiał historyczne tematy i historyczny rozwój w ich wewnętrznym znaczeniu i ich wzajemne powiązanie. Wcześnie poświęcił się także egzegezie i zajął się w niej prawie wszystkimi pismami Nowego Testamentu. Wykłady prowadzone przez niego cieszyły się dużą popularnością. Wykład trwał trzy godziny, a Neander do ich prowadzenia nie sporządzał żadnych notatek jedynie przychodził z jedną kartką, na której znajdowało się parę słów kluczowych i cyfry. Dlatego w jego spuściźnie jest ich brak i tylko nieliczne zostały wydane. Najczęściej wzory swojej egzegetycznej metody czerpał ze swojego dzieła Leben Jesu (1837), które przeciwstawił pismu Davida Friedricha Straussa o takim samym tytule. Traktuje swój temat z podstawowym warunkiem, że uznaje się nadprzyrodzoną zasadę w historycznym objawieniu. Ta właściwość upoważnia zarówno do krytyki historycznych przekazów, jak i z drugiej strony stawia temu granice. Dzieło Neandera może zostać zaliczone do najwybitniejszych i najskuteczniejszych pism obalających argumenty Straußa. W pewnym stopniu rozszerzył swoje wykłady na etykę i dogmatykę. W dogmatyce faworyzował biblijne postanowienia i powszechny chrześcijański punkt widzenia staroprotestanckiej terminologii. Rozbieżności ewangelickiego i katolickiego Kościoła potraktował w krótkim wykładzie uwzględniając historyczny i irenistyczny punkt widzenia. Jego matka i siostra Johanna podążały z nim po śmierci ojca w każde miejsce gdzie pracował. Po śmierci matki jego dom prowadziła siostra, która go przeżyła o kilka lat.

Znaczenie

Teologia Neandera zasadnicze określenia czerpała od Schleiermachera, przede wszystkim pojmowanie chrześcijaństwa jako osobową i bezpośrednią wspólnotę życia z Chrystusem i rozróżnienie wywodzących się form, a zwłaszcza dogmatów od tych subiektywnych zasad. Przez to uczynił chrystianizm Schleiermachera centralnym punktem chrześcijańskiej świadomości i teologii dogmatycznej i znalazł tutaj przejście do biblijnych punktów widzenia i do gruntownej eliminacji filozoficznego myślenia z teologii. Panujący jednostronny ludzki punkt widzenia, przy czym obstawał racjonalizm, ograniczył przez znaczenie chrześcijaństwa jako pewne boskie objawienie. Ale promowanie poznania, które powodował racjonalistyczny okres przez naturalne, historyczne i krytyczne traktowanie Biblii i Kościoła uważał za nie mniej istotne. Harmonijne przenikanie się ludzkiego i bożego życia zawsze uważał jako doskonałym kształtem chrześcijaństwa.

Stąd wywodzą się dwa przeciwieństwa, przeciw którym August Neander walczył ponad dwadzieścia lat aż do swojej śmierci. Jednym była filozofia Hegla, która po śmierci zawładnęła filozoficznymi katedrami na uczelniach, a także wtargnęła w teologię. Na wydziale Neandera była ona propagowana przez Marheineke i Johanna Karla Wilhelma Vatke. Zobaczył panteistyczny charakter tej filozofii, pogardę religijnego punktu widzenia, bezduszność schematycznej metody i samowystarczalność w posiadaniu pojęciowych kategorii. Obawiał się wielkich niekorzyści tej metody dla obiektywnego i żywego traktowania rzeczywistości i zawartości filozofii wyzwolenia chrześcijaństwa. To przewidywanie zostało potwierdzone, gdy ukazało się Leben Jesu Straussa. Aby zapewnić inny rodzaj filozofii na wydziale teologicznym utrudniał powołanie ucznia Hegela Georga Andreasa Gablera i w tym celu starał się wykorzystać znajomość swojego przyjaciela barona Hansa Ernsta von Kottwitza z królem Fryderykiem Wilhelmem III. Od tego momentu znalazł własną drogę teologiczną, jego stosunek do Schleiermachera oziębił się i znalazł dla siebie miejsce między tymi dwoma nurtami. Jednak bardzo wysoko cenił Schleiermachera o czym świadczy jego wypowiedź, że »od niego rozpoczyna się nowy okres filozofii«. Wysoko również cenił Friedricha Adolfa Trendelenburga, Henricha Steffensa i Schellinga.

Jego uczniem był m.in. Heinrich Friedrich Jacobson.

Dzieła (wybór)

• Ueber den Kayser Julianus und sein Zeitalter. Ein historisches Gemälde, Leipzig 1812.
• Allgemeine Geschichte der christlichen Religion und Kirche, Hamburg 1826–1852 (6 tomów).
• Geschichte der Pflanzung und Leitung der christlichen Kirche durch die Apostel, als selbständiger Nachtrag zu der allgemeinen Geschichte der christlichen Religion und Kirche, Hamburg 1832.
• Das Reich Christi, das Reich der wahren Freiheit und Gleichheit, Berlin 1849.

Literatura

• Justus Ludwig Jacobi: „Neander, August”. W: Allgemeine Deutsche Biographie (ADB). Tom 23, Duncker & Humblot, Leipzig 1886, s. 330–340.
• Kurt-Victor Selge: „Neander, August”. W: Neue Deutsche Biographie (NDB). Tom 19, Duncker & Humblot, Berlin 1999, ISBN 3-428-00200-8, s. 10.