August Strindberg

Johan August Strindberg (ur. 22 stycznia 1849 w Sztokholmie; zm. 14 maja 1912 w Sztokholmie) – szwedzki pisarz, fotograf i malarz. Uważany jest za jednego z najważniejszych szwedzkich autorów. Szczególnie znane są na świecie jego dramaty, chociaż pisał też powieści i nowele, które zaliczane są do klasyki literatury szwedzkiej.

August Strindberg
August Strindberg, ok. 1900.
Źródło: Wikimedia Commons

Genealogia

  • Ojciec: Carl Oscar Strindberg, spedytor morski;
  • Matka: Ulrika Eleonora (Nora) Norling (zm. 1862), służąca;
  • Żona: 1) od 1877 fińska aktorka Siri von Essen (rozwód 1891), 2) od 1893 dziennikarka Maria Friederike (Frida) Uhl z Austrii (rozwód 1897), 3) od maja 1901 Harriet Bosse (rozstanie 1904);
  • Dzieci: z 1) małżeństwa dwie córki Karin (ur. 1880) i Greta (ur. 1881) oraz syn Hans (ur. 1884), z 2) córka Kerstin (ur. 1894), z 3) córka Anne-Marie (1902–2007).

Życiorys i twórczość

Młodość i pierwszy okres twórczości

Johan August Strindberg urodził się 22 stycznia 1849 w Sztokholmie jako czwarte z ośmiorga dzieci spedytora morskiego i jego o dwanaście lat młodszej żony Ulryki Eleonory Norling. Ciotka Strindberga, Lisette Strindberg, była żoną przemysłowca i wynalazcy Samuela Owena. W związku z działalnością ojca rodzina często zmieniała miejsce zamieszkania. W trakcie 20 lat Strindberg przeprowadzał się 10 razy.

W rodzinnym domu przywiązywano dużą rolę do edukacji i sztuki. Ojciec grał na fortepianie i wiolonczeli, a w domu odbywały się regularnie muzykowania wieczorne. Poprzez bratanka Ludviga Strindberga, który był aktorem utrzymywano kontakt z teatrem. Jednak Johan August Strindberg nie opanował w dzieciństwie gry na żadnym instrumencie.

W 1853 roku firma ojca zbankrutowała, ale wkrótce ponownie działała. Po początkowej nauce w szkole w dzielnicy Klara, a od 1860 w dzielnicy Jakob uczęszczał od 1861 roku do prywatnego liceum dla chłopców z klasy średniej. Szczególnym zamiłowaniem darzył język francuski i przyrodę.

W 1862 roku zmarła na gruźlicę jego matka. Po ślubie ojca z 22 letnią opiekunką dzieci Emmą Charlottą Petterson i urodzeniu się ich wspólnego dziecka, stosunki między ojcem a synem ponownie były napięte. Dlatego też dojrzewanie Strindberga było niezwykle trudne. Pogrążył się w pietyzmie, z którym styczność miał już przez matkę i żył w religijnej wstrzemięźliwości.

W maju 1867 roku zdał maturę i zapisał się na studia w Uppsali, aby studiować estetykę i języki nowożytne. Pieniądze próbował zarobić jako strzelec wyborowy, kaznodzieja, ale przede wszystkim jako nauczyciel w szkołach podstawowych i domowy. Dodatkowo rozpoczął też studia medyczne, które przerwał w 1869 roku, aby spróbować swoich sił jako aktor. Po braku sukcesów scenicznych postanowił w 1870 roku kontynuować studia w Uppsali. Podczas studiów Strindberg zaczął pisać. Jednak po dwóch latach sytuacja finansowa zmusiła go do przerwania studiów i powrotu do Sztokholmu, gdzie zaczął pracować jako dziennikarz. W tym czasie powstała pierwsza wersja dramatu Mistrz Olaf (Mäster Olof, 1872). Od 1873 roku był redaktorem w gazecie Dagens Nyheter. W następnym roku otrzymał posadę sekretarza w królewskiej bibliotece, którą piastował do 1882 roku.

Literacki przełom Strindberga nastąpił w 1879 roku wraz z wydaniem społecznej powieści satyrycznej Czerwony pokój (Röda rummet) i wystawieniem dramatu Mistrz Olof o szwedzkim reformatorze religijnym Olausie Petri. W następnych latach napisał pismo historyczne Lud szwedzki (Svenska folket) i powieść Nowe królestwo (Det nya riket). Pisma te napisał w stylu realistycznym i krytykował w nich wszystkie instytucje społeczne. W skutek ostrej krytyki w Szwecji postanowił w 1883 roku opuścić ojczyznę i osiadł w Francji. Razem z żoną i dziećmi przyłączył się do skandynawskiej kolonii artystycznej w miejscowości Grez-sur-Loing.

Oskarżenie o bluźnierstwo

W 1884 roku ukazał się zbiór opowiadań Dzieje małżeńskie (Giftas). Po ukazaniu się pierwszej części Nagroda za cnotę (Dygdens lön) oskarżono pisarza o „bluźnierstwo i drwienie z Pisma Świętego oraz sakramentów”. W opowiadaniu Strindberg opowiedział o konsekwencjach złego wychowania i religijnego skrępowania. W szczególności przedstawienie konfirmacji jako „czynu wstrząsającego”, przez który „klasa wyższa składa przysięgę na ciało Chrystusa i słowo niższej klasie, że ta ostatnia nie będzie się przejmować tym, co robi pierwsza” sprowokowało oskarżenie. Strindberg, mieszkający wówczas w Genewie, musiał stawić się w Sztokholmie na rozprawę. Podczas jego przybycia zorganizowano manifestacje i z wielkim powodzeniem pokazano spektakl Podróż szczęśliwego Piotra (Lycko-Peters resa), w którym opowiada historię młodego Pera zamkniętego w kościelnej wierzy przez swojego ojca dzwonnika, który w ten sposób chciał uchronić syna przed złem tego świata. Organizacje robotnicze i akademicy opowiedzieli się po stronie pisarza. Ostatecznie sąd uniewinnił Strindberga, po czym ten wrócił do Szwajcarii. Pomimo uniewinnienia oskarżenie nie pozostało bez skutków negatywnych. W Szwecji stracono zainteresowanie Strindbergiem, który przejściowo odwrócił się od swojej ojczyzny.

Dzięki innym pismom zyskał w Europie opinię wroga kobiet. Podczas pobytu za granicą Strindberg kontynuował pisanie i wydawanie powieści autobiograficznych (m.in. Syn służącej (Tjänstekvinnans son) Spowiedź szaleńca (En dåres försvarstal, 1895)), sztuk (Ojciec (Fadren, 1887) i Panna Julia (Fröken Julie, 1889)), a także krytykujące społeczeństwo powieści jak Utopie w rzeczywistości (Utopier i verkligheten, 1885).

W czasie podróży do Kopenhagi, gdzie miało się odbyć wystawienie dramatu Ojciec, poznał duńskiego krytyka literackiego i filozofa Georga Brandesa, który umożliwił mu kontakt listowny z Fryderykiem Nietzsche.

Do końca 1889 roku pozostał za granicą, po czym ostatecznie wrócił do Sztokholmu. W 1891 roku rozwiódł się z żoną Siri, która otrzymała prawo opieki nad wszystkimi dziećmi. Rozstaniu temu towarzyszył artystyczny kryzys artysty. W 1892 roku przeprowadził się do Berlina, gdzie spotkał między innymi Edvarda Muncha i Ola Hanssona. Ówczesne spotkania międzynarodowej bohemy artystycznej odbywały się w winiarni „Zum schwarzen Ferkel“, gdzie przebywał też Stanisław Przybyszewski.

Pobyt w Austrii

Początkiem 1893 roku pisarz poznał dwudziestoletnią dziennikarkę Marię Friederikę (Frida) Uhl z Austrii. Kilka miesięcy później wzięli ślub na wyspie Helgoland. Liczne spory i kłótnie towarzyszyły temu związkowi, co ostatecznie jeszcze w tym samym roku doprowadziło do zerwania między Strindbergiem a Uhl. Do rozwodu doszło jednak dopiero w 1897 roku.

W latach 1893–96 Johan August Strindberg przebywał częściowo z rodziną w Austrii i od 1893 roku mieszkał na zamku Dornach w gminie Saxen. Potem przeprowadził się z żoną do domku, w którym urodziła w maju 1894 roku córkę Kerstin. W czasie rodzinnych kłótni Strindberg opuścił Dornach i czasowo zamieszkał w Klam.

Muzeum Strindberga w Saxen jest jedyne poza granicami Szwecji, które jest mu poświęcone i pismom powstałym w tej okolicy. Można w nim zobaczyć między innymi liczne oryginalne listy i manuskrypty, zdjęcia z tamtego okresu i kupiony przez pisarza wówczas fortepian. Po drodze z Saxen do Klam znajduje się romantyczny wodospad, który Strindberg jako malarz uwiecznił na jednym z obrazów.

Po małżeństwie z Friederiką Uhl pisarz przeszedł trudną fazę swojego życia, w której cierpiał na urojenia, utratę rzeczywistości i depresję. Nazwano to „kryzysem inferno”, ponieważ doświadczenia z tego okresu autor opracował przede wszystkim w książce autobiograficznej Inferno (1897). Na ten okres przypada także początek naukowych i alchemicznych doświadczeń Strindberga. Po przełamaniu kryzysu psychicznego napisał w następnych sześciu latach ponad 25 sztuk.

Małżeństwo z Harriet Bosse

W 1900 roku poznał podczas przedstawienia Sen nocy letniej młodą aktorkę Harriet Bosse (1878–1961). Zafascynowany jej osobowością zaproponował jej rolę w swoim dramacie Do Damaszku. 6 maja 1901 Strindberg i Bosse zawarli związek małżeński. W następnym roku urodziła się im córka Anne-Marie (zm. 17 sierpnia 2007 jako Anne-Marie Hagelin, w wieku 105 lat). Małżeństwo z Bosse trwało do 1904 roku. Powodem rozstania była wielka różnica lat, związana z różnymi wyobrażeniami wspólnego życia. Harriet Bosse czuła się uwięziona i wierzyła, że musi zrezygnować z prawa do własnego życie dla Strindberga. Strindberg miał trudności z poradzeniem sobie z rozstaniem z Bosse; doznawał halucynacji oraz erotycznych urojeń i nieustannie posyłał jej listy. Dopiero gdy Bosse poślubiła w 1908 roku szwedzkiego aktora Gunnara Wingårda związek ich został ostatecznie zakończony. Małżeństwo z Bosse Strindberg opracował w Dzienniku okultystycznym.

Teatr Intymny w Sztokholmie

Szczególne znaczenie dla Strindberga miało założenie 26 listopada 1907 roku Teatru Intymnego (Intima Teatern) w Sztokholmie, gdzie z entuzjazmem zaangażował się jako założyciel, dramaturg i reżyser. Napisał też wiele sztuk specjalnie na scenę teatru m.in. Sonata widm, Burza. Wzorem dla niego był „Teatr Mały” (Kleines Theater) założony w 1902 roku przez Maxa Reinhardta. Dzięki serii sztuk Strindberga teatr stał się przełomem w Niemczech.

Ostatnie lata

W 1908 roku Johan August Strindberg zamieszkał w tzw. „niebieskiej wieży”, gdzie obecnie mieści się poświęcone pisarzowi muzeum i siedziba Towarzystwa im. Strindberga. W „niebieskiej wieży” miał ponownie kontakt z Siri i wspólnymi z nią dziećmi, które wspierał też finansowo. W tym czasie spotkał też Bernharda Shawa. Ostatni romans napisał z młodą artystką Fanny Falkner, którą zatrudniał jako sekretarkę.

W pismach z ostatnich lat życia podjął ponownie ostrą krytykę społeczeństwa, co wywołało intensywną debatę. Pisarz stał się ikoną ruchu robotniczego, szczególnie radykalnej grupy skupionej wokół gazety Stormklockan, która prowadziła walkę z konserwatystami i liberałami. W ostatnich dziełach Błękitna księga (En blå bok, 1907) i Wielki gościniec (Stora landsvägen, 1909) krytykował naukę i zajął stanowisko w kwestii religii. Wewnętrzne spory doprowadziły w 1911 roku do zamknięcia Teatru Intymnego.

Johan August Strindberg chorował na raka żołądka. Pożegnał się z życiem przejmującymi słowami: „Teraz wszystko co osobiste jest zniszczone”, po czym położył Biblię na piersi. 14 maja 1912 roku zmarł, zaledwie miesiąc po śmierci pierwszej żony Siri von Essen. Pochowany został na cmentarzu Norra begravningsplatsen (kwatera 13A, grób nr 101). W uroczystości pogrzebowej udział wzięło ok. 60.000 osób. Na prostym czarnym drewnianym krzyżu widnieje napis O crux ave spes unica (Bądź pozdrowiony Krzyżu jedyna nadziejo).

Przed śmiercią Strindberga wydawnictwo Bonnier AB kupiło prawa do wszystkich pism pisarza za 300.000 koron. Po jego śmierci wydawnictwo wydało pisma pisarza w 55 tomach. Podczas pierwszych 20 lat po jego śmierci sprzedało 1,7 milion egzemplarzy książek Strindberga. Między 1912 a 1927 wartość sprzedaży książek wyniosła prawie 10 milionów koron.

Znaczenie

August Strindberg napisał ponad 60 dramatów, dziesięć powieści, dziesięć tomów nowel i przynajmniej 8.000 listów, co czyni z niego jednego z najproduktywniejszych pisarzy Szwecji. W jego twórczości pojawiły się wszystkie wielkie nurty ideowe, które istniały pod koniec XIX wieku. Odnowił prozę szwedzką, przez to że deklamatorski i retoryczny język starej prozy zastąpił językiem potocznym i ostrymi obserwacjami z życia codziennego. Poza tym miał prawdopodobnie w swoim czasie największe znaczenie jako dramaturg, w czym inspirował się Szekspirem i jego szybkimi zmianami scenicznymi. Ale Strindberg zrewolucjonizował również dramat, pozwalając aktorom używać naturalnego języka potocznego. Akcja w jego sztukach rozgrywa się zazwyczaj w scenerii historycznej i ilustruje walkę klas i psychologiczną wojnę pozycyjną.

August Strindberg uchodzi także za jednego z prekursorów nowoczesnego teatru europejskiego, przede wszystkim dzięki dramatom Panna Julia (1888) i trylogii Do Damaszku (1898–1901). Należy więc wspomnieć o nim w tym samym tonie co o norweskim pisarzu Henriku Ibsenie i rosyjskim Antonie Czechowie. W wielu krajach wywarł wpływ na literaturę, zwłaszcza ze względu na swoje krytyczne społecznie tematy i odkrycie dramatu stacyjnego.

Podczas gdy początkowe prace Strindberga zaliczane są do naturalizmu, to późniejsza twórczość należy już do ekspresjonizmu. Dlatego też jego twórczość literacką dzieli się na fazę naturalistyczną i ekspresjonistyczną. Wczesne prace uosabiają kombinację socjalizmu i realizmu, przedstawiają totalną krytykę państwa, Kościoła, szkoły, prasy, gospodarki i innych instytucji społecznych. Przedstawiane jest to często z perspektywy robotnika lub „niezepsutego młodzieńca”. Pomimo ostrej krytyki w ciągu 6 miesięcy sprzedano w Szwecji 7.500 egzemplarzy jego powieści Czerwony pokój. Jej autor awansował na rzecznika młodych radykalnych literatów i stał się prekursorem naturalizmu w swojej ojczyźnie. Strindberg, który dotychczas nie czytał dzieł Émile'a Zoli zwrócił teraz uwagę na twórcę naturalizmu. Zainspirowany przez Fryderyka Nietzsche, z którym korespondował przez kilka miesięcy w 1888 i Jean-Jacques'a Rousseau zilustrował idee naturalistyczne i ewolucyjne m.in. w powieści Mieszkańcy Hemsoe (Hemsöborna, 1887). Najwybitniejszymi dramatami fazy naturalistycznej są: Ojciec i Panna Julia.

Jednak bardziej niż na naturalizm Strindberg wpłynął na ekspresjonizm. Po kryzysie psychicznym w latach 90-tych XIX wieku Strindberg zmienił zdanie: dzięki ideom religijnym inspirowanym przez Emanuela Swedenborga i Sörena Kierkegaarda, Strindberg odszedł od wcześniejszego realizmu w kierunku ekspresjonizmu. Rozwinął się z „naturalisty w mistyka, z wątpiącego w wierzącego i na przełomie wieków ogłosił siebie jako ucznia symbolisty Maurice'a Maeterlincka.” Jego pierwszym dziełem po Inferno (1897) jest wyznaniowa trylogia Do Damaszku (1898–1901), gdzie można odnaleźć wewnętrzną walkę o winę, cierpienie i pojednanie, którą prowadził w ostatnich latach. Do wcześniejszej roli krytyka społeczeństwa wrócił po 1900 roku w powieściach Czarne chorągwie (1904) i Gotyckie pokoje (1904), w których satyrycznie odniósł się do przyjaciół, kolegów i swoich przeciwników.

August Strindberg wywarł istotny wpływ na wielu pisarzy, szczególnie Jana Myrdala. Zainspirował również reżysera Ingmara Bergmana, a także jego wpływ widać w wczesnych sztukach Franza Kafki. Friedrich Dürrenmatt napisał dramat Play Strindberg (1969) jako przekład poetycki dramatu Strindberga Taniec śmierci (Dödsdansen, 1900). Kompozytor Ture Rangström zadedykował pisarzowi w 1914 roku Symfonię nr 1, August Strindberg in memoriam.

Strindberg jako malarz i fotograf

August Strindberg, Inferno
Inferno, 1901.
Źródło: Wikimedia Commons

Jako malarz, August Strindberg spotkał się w swoich czasach z nieustępliwym brakiem zrozumienia, nawet przyjaciele artysty nie uważali jego obrazów za interesujące. Pomimo tego z wielkimi ambicjami artystycznymi Strindberg malował i fotografował przez większość życia. W jednym z esejów stwierdził, że malarstwo powinno stanowić dla niego tylko formę spędzenia wolnego czasu. Jednak twórczość malarska Strindberga pozwala uznać, że w obrazach próbował opracować istotne myśli i doświadczenia, szczególnie wtedy, gdy przeżywał kryzys pisarski. Pod tym względem malarstwo Strindberga - podobnie jak Friedricha Dürrenmatta - jest ściśle związane z jego twórczością literacką i odzwierciedla w równej mierze jego nieregularną, kontrowersyjną osobowość.

Jego wczesne obrazy ukazują dramatyczne, krajobrazowe motywy, w których skały i woda odgrywają istotną rolę. Strindberg często używał szpachelki i mieszał kolory tylko na płótnie, tak że obrazy czasami wydawały się bezkształtne lub niedokończone, na przykład Fragment morza ze skałami (1894).

Z okazji wystawy obrazów Strindberga w Tate Gallery of Modern Art zuryska gazeta Neue Zürcher Zeitung napisała:

Pokazuje na każdym kroku, jak nieomylnie udało mu się znaleźć malarską metaforę swojego stanu ducha. W przeciwieństwie do Caspara Davida Friedricha, August Strindberg nie jest w stanie wyczarować prawie świętej nieśmiałości na tle rozległości świata, gdy morze i ląd spotykają się u niego. W jego obrazach brakuje też małych istot ludzkich - jego świat jest poddany siłom żywiołów, jest mrocznym kosmicznym zamętem.

W fotografiach z roku 1894 pokazywał ponure nocne niebo. Autobiograficzne fotografie z pobytu w Szwajcarii w 1886 roku są utrzymane podobnie jak teksty z tego okresu w stylu realistycznym.

Na początku XX wieku malował raczej obrazy przypominające świat marzeń, w których porzucił ponure motywy „kryzysu inferno”. Nadal głównym tematem były morze, niebo i woda, ale teraz w pełnym nadziei przedstawieniu. Pełne symboli i ekspresjonistyczne prace Strindberga znacznie bardziej ceniono w drugiej połowie lat 20-tych XX wieku niż za jego życia. Obecnie Strindberg jest reprezentowany w stałych zbiorach Szwedzkiego Muzeum Narodowego. Londyński dom aukcyjny Christie’s wystawił w latach 90-tych XX wieku jego obraz Inferno (1901) za 1,2 miliona funtów i nazwał artystę „jednym z najwybitniejszych malarzy swojego okresu”.

Pisma Strindberg wydane w Polsce (wybór)

  • 1894: Mieszkańcy Hemsoe (Hemsöborna, powieść); przeł. Felicja Popławska, Warszawa: Redakcya "Głosu";
  • 1898: Ojciec (Fadren, dramat w 3 aktach); przeł. z upoważnienia aut. Ignacy Suesser. Lwów : Księgarnia Polska;
  • 1898: Panna Julia (Fröken Julie, dramat); przeł. z upoważnienia aut. Ignacy Suesser. Lwów : Księgarnia Polska;
  • 1902: Dzieje małżeńskie (Giftas, opowiadania). Lwów : Wyd. "Dziennika Polskiego";
  • 1905: Samotność (Ensam, powieść); ze szw. przeł. Józefa Klemensiewiczowa. Warszawa : Przegląd Tygodniowy;
  • 1910: Dom lalek (Dockhem, opowiadanie); przeł. Emilia Rabicka. Warszawa : "Bluszcz";
  • 1912: Koledzy (Kamraterna, komedia w 4 aktach) ; przeł. Teofil Lenartowicz. Lwów : W. Zukerkandel;
  • 1912: Miłość a ceny na zboże (nowele satyryczne); tł. J. M. Kraków : K. Kwaśniewski;
  • 1920: Czandala (Tschandala, powieść); przeł. Leopold Staff. Warszawa : Trzaska, Evert i Michalski;
  • 1923: Czarownica (Häxa); przeł. Helena Staffowa. Warszawa : "Książki Ciekawe";
  • 1960: Eryk XIV (Erik XIV, dramat w 4 aktach); przeł. Zygmunt Łanowski. Warszawa : Państwowy Instytut Wydawniczy;
  • 1968: Romantyczny zakrystian z Rånö (Romantiske klockaren på Rånö, opowiadanie); przeł. Zygmunt Łanowski ; il. Danuta Staszewska. Państwowy Instytut Wydawniczy;
  • 1971: Miłość dziewcząt (wybór z Giftas, Skärkarlsliv, Taklagsöl, nowele); przeł. Zygmunt Łanowski. Warszawa : Państwowy Instytut Wydawniczy;
  • 1988: Spowiedź szaleńca (Dores fr̈svarstal, powieść); przeł. Janusz Bogdan Roszkowski. Warszawa : Państ. Instytut Wydawniczy;
  • 1994: Czerwony pokój : sceny z życia artystów i pisarzy (Röda rummet, powieść); przeł. Elżbieta Ptaszyńska-Sadowska. Warszawa : "Przedświt";
  • 1995: Bajki (Sagor); przeł. Ewa Gruszczyńska; oprac. graf. Zofia Broniek. Warszawa : "Alfa-Wero";
  • 1998: Listy miłosne i nienawistne (wybór z Strindbergs brev, Bonniers 1948-95); wybrał, przeł. i oprac. Janusz B. Roszkowski. Warszawa : "Anagram";
  • 2000: Taniec śmierci (Dödsdansen, dramat); przeł. i oprac. Janusz B. Roszkowski. Warszawa : "Pod Wiatr";
  • 2006: Historie małżeńskie (Giftas, opowiadania); przeł. i oprac. Janusz B. Roszkowski. Warszawa : Jacek Santorski & Co Agencja Wydawnicza;
  • 2017: Sonata widm (Spöksonaten, dramat); przeł. Anna Topczewska. Warszawa : Nowy Teatr.

Literatura

  • Daniel S. Larangé, Du naturalisme piétiste à l’expressionnisme mystique d'August Strindberg, Lublin Studies in Modern Languages and Literature, t. 38, nr 1, 2014 (online).
  • Hermann Esswein: August Strindberg im Lichte seines Lebens und seiner Werke, Georg Müller Verlag München, 1919.

Linki