Honoré de Balzac

Honoré de Balzac (pol. Honoriusz Balzak; ur. 20 maja 1799 w Tours, zm. 18 sierpnia 1850 w Paryżu) – francuski powieściopisarz, dramaturg, krytyk literacki i eseista. Chociaż w historii literatury zaliczany jest do pokolenia romantyków, to jednak razem z Stendhalem i Gustave'em Flaubertem postrzegany jest jako wielki realista. Jego główne dzieło Komedia ludzka (La comédie humaine) obejmuje 137 powieści, bajek, esejów i nowel (ukończonych 91), które ukazały się w latach 1829–1855. W cyklu tym autor próbował przedstawić całościowy obraz społeczeństwa francuskiego.

Honoré de Balzac
Honoré de Balzac.
Źródło: Wikimedia Commons

 

Genealogia

  • Ojciec: Bernard-François Balssa, sekretarz rady królewskiej, dyrektor ds. zaopatrzenia w żywność wojska, zastępca burmistrza i administrator szpitala w Tours;
  • Matka: Anne-Charlotte-Laure Sallambier, pochodząca z rodziny właścicieli pasmanterii;
  • Rodzeństwo: starszy brat Louis-Daniel (żył tylko miesiąc), siostry Laure (ur. 1800) i Laurence (1802–1825), młodszy brat Henry-François (ur. 1807);
  • Żona: od 14 marca 1850 Ewelina Hańska;
  • Dzieci: nieślubna córka Marie du Fresnay (ur. 1834) i syn Lionel-Richard Guidoboni-Visconti (ur. 1836).

Życiorys

Dzieciństwo, młodość, nauka

Honoré de Balzac przyszedł na świat 20 maja 1799 w Tours jako syn Bernard'a-François Balssy i jego o 32 lata młodszej żony Anne-Charlotte-Laure Sallambier. Gdy w 1776 roku Bernard-François Balssa został sekretarzem rady królewskiej, zmienił nazwisko na bardziej szlachetnie brzmiące „Balzac”, a później jego syn dodał w 1831 roku - bez oficjalnego uznania - cząstkę szlachetną : „ de ”. Ojciec był ateistą i zwolennikiem Voltaire'a, a matka „światowa i amoralna”[1]. Zaraz po urodzeniu Honoré został oddany mamce i dopiero na początku 1803 roku wrócił ponownie do domu rodzinnego. To wydarzenie z najwcześniejszego okresu dzieciństwa zrodziło w nim poczucie odrzucenia i ignorowania ze strony matki. Odzwierciedleniem tego była postać z jego autobiograficznej powieści Félix de Vandenesse. Najlepsze relacje posiadał z młodszą o 16 miesięcy siostrą Laure'ą, która często go wspierała i w 1858 roku opublikowała biografię brata.[2]

Od 22 czerwca 1807 do 1813 roku Honoré przebywał w szkole z internatem prowadzonej przez oratorian w Vendôme. W czasie sześciu spędzonych tam lat, nigdy nie wracał do domu, nawet na wakacje. Młody Balzac pożerał książki wszelkiego rodzaju, czytanie stało się u niego formą głodu, którego nie mógł zaspokoić.[3] W czasie tych lektur, które zapełniały jego umysł i rozwijały wyobraźnie doszło u tego młodego człowieka do choroby, która zaniepokoiła oratorian i w kwietniu 1813 roku odesłali go do rodziny silnie wychudzonego.

Od lipca do listopada 1814 roku był eksternistą w collège'u w Tours. Jego ojciec został dyrektorem zaopatrzenia pierwszej dywizji wojskowej, rodzina przeprowadziła się do Paryża i zamieszkała w dzielnicy Marais. Honoré de Balzac został przyjęty jako pensjonariusz do szkoły z internatem w Lepître, mieszczącej się na rue de Turenne w Paryżu, a następnie w 1815 do instytucji ojca Gansera przy rue de Thorigny. W rzeczywistości uczniowie obu tych instytucji uczyli się w Lycée Charlemagne.

4 listopada 1816 roku Balzac zapisał się na prawo. W tym samym czasie brał lekcje prywatne i uczęszczał na zajęcia na Sorbonie. Jako, że ojciec uważał, że Honoré musi połączyć naukę z praktyką, więc oprócz studiów pracował u prawnika jako notariusz. Doświadczenia tu zebrane zaowocowały w książkach Pułkownik Chabert (Le Colonel Chabert) i w Pierwsze kroki (Un début dans la vie). Pierwszy egzamin prawniczy zdał 4 stycznia 1819 roku, ale do drugiego już nie przystąpił.

Początki pisarstwa

Marzeniem Honoré de Balzaca było jednak pisarstwo, a nie praca prawnicza. Uzyskał zgodę ojca na dwuletni okres próbny, który postanowił sfinansować ojciec. W sierpniu 1819 roku ojciec wynajął mu mansardę przy rue de Lesdiguières 9, gdzie Honoré zaczął pisać. W 1820 roku napisał tragedię Cromwell, którą krytycznie przyjęła rodzina oraz akademik François Andrieux, którego poproszono o opinię. Niepowodzenie to skłoniło go do napisania powieści historycznej w stylu Waltera Scotta. Jednak projekt ten porzucił, a napisane pisma nie opublikował(Falthurne i Sténie ou les erreurs philosophiques). W 1821 roku poznał doświadczonego autora Auguste'a Le Poitevin de L'Égreville'a, z którym zaczął współpracować. Zaczął publikować pod pseudonimami „Lord R’hoone” i „Horace de Saint-Aubin”. Do pierwszych opublikowanych pism należały: Dziedziczka z Birague (L'Héritière de Birague), Clotilde de Lusignan ou le beau juif (1823), Wikary z Ardenów (Le Vicaire des Ardennes, powieść zakazana i skonfiskowana, ale jedyna, która nie poniosła porażki finansowej w tym okresie). W liście do siostry z lipca 1821 roku napisał, że wkrótce będzie pisał jedną powieść miesięcznie. W rzeczywistości, nawet przekroczył ten cel, jak później stwierdził, że napisał osiem tomów w ciągu trzech miesięcy. Z tego okresu pochodzi w szczególności pismo L'Anonyme, ou, Ni père ni mère (1823), które opatrzył dwoma pseudonimami „A. Viellerglé Saint Alme” (dla Balzaca) i „Auguste Le Poitevin de L'Égreville” (dla sponsora).

W 1822 roku Balzac poznał 45-letnią Madame de Berny, która stała się jego pierwszą kochanką i pozostała jego przyjaciółką do śmierci w 1836 roku.

W 1823 roku ponownie próbował swoich sił jako dramaturg z tragedią Murzyn (Le Nègre) wydaną pod pseudonimem „Horace de Saint-Aubin”. Oprócz tego Honoré de Balzac pisał felietony literackie. W 1825 roku opublikował Kodeks rzetelnych ludzi albo sztuka nie dawania się nabrać przez łotrów (Code des gens honnêtes ou l’art de ne pas être dupe des fripons), w którym stwierdził z cynizmem, że całe państwo socjalne opiera się na kradzieży, i że uczciwi ludzie muszą więc otrzymać środki do obrony przed podstępami prawników, adwokatów i notariuszy. Pracował także nad Traktatem o modlitwie (Traité de la prière) i wydał w 1824 roku Bezstronną historię jezuitów (Histoire impartiale des Jésuites). Końcem 1824 roku przeżył kryzys moralny i literacki. Zaczął pisać powieść L'Excommunié, która została opublikowana dopiero w 1837 roku. Dzieło to było pierwszym z jego cyklu powieści historycznych.

Początkiem 1825 roku poznał w Wersalu przez siostrę Laure książną d’Abrantès, dzięki której zyskał wgląd w świat współczesnej arystokracji. Jesienią 1825 roku, po śmierci najmłodszej siostry, zaczął pisać cyniczną i pozbawioną iluzji książkę Fizjologia małżeństwa (La Physiologie du mariage), która ukazała się w grudniu 1829 roku i stała się pierwszym sukcesem literackim autora Komedii ludzkiej. Kolejne nowele, które ukazały się później w Scenach z życia prywatnego (Scènes de la vie privée) i Jaszczur (La peau de chagrin) zaowocowały licznymi listami z pochwałami, zwłaszcza polskiej hrabiny Eweliny Hańskiej.

Dzięki pożyczce od Madame de Berny i od swojej matki kupił w 1826 roku drukarnię, a w następnym roku odlewnię liter. Jednak już w 1828 roku musiał ogłosić bankructwo; odlewnie przejął syn Madame de Berny, a drukarnia została zamknięta. Jako wydawca nawiązał kontakt między innymi z Victorem Hugo i Alfredem de Vigny.

Czas sukcesu

Honoré de Balzac interesował się pismami szwedzkiego teologa i filozofa Emanuela Swedenborga, martynizmem i wiedzą okultystyczną. Rodzajem Biblii stała się dla pisarza poznana w 1822 roku książka Caspara Lavatera Sztuka poznawania ludzi przez fizjonomię (L’Art de connaître les hommes par la physionomie). Często zgodnie z nią pojawiały się opisy twarzy jego bohaterów.

W 1829 roku opublikował pierwszą powieść podpisaną własnym nazwiskiem Honoré Balzac pt. Ostatni Szuan, czyli Bretania w roku 1800, która później otrzymała tytuł Szuanie ( Les Chouans). Balzac stawał się coraz bardziej znany i został wprowadzony do salonu Juliette Récamier, gdzie skupiało się życie literackie i artystyczne epoki. Jednak sprzedaż książek nie była satysfakcjonująca dla pisarza i od 1830 zarabiał także jako dziennikarz w czasopismach Revue de Paris, Revue des deux Mondes, La Mode, La Silhouette, Le Voleur, La Caricature. Zaprzyjaźnił się z późniejszym magnatem prasowym Émile'em de Girardinem. Opublikowane opowiadanie Czerwona oberża (L'Auberge rouge) w 1831 roku pierwszy raz podpisał jako „Honoré de Balzac”.

W październiku 1833 zawarł umowę wydawniczą na publikację 12-tomowego zbioru „scen”, które miały się ukazać pod wspólnym tytułem Studia obyczajowe (Études de mœurs au XIXe siècle). W 1833 roku dostarczył pierwsze dwa tomy Sceny z życia prowincji (Scènes de la vie de province), a w 1834 zaczął Sceny z życia paryskiego (Scènes de la vie parisienne). W tym samym 1834 roku, podczas pisania jednej z najlepszych swoich powieści, Ojciec Goriot (Le Père Goriot), wpadł na pomysł, żeby postacie z dotychczas napisanych dzieł pojawiały się w jego kolejnych pismach, aby stworzyć wokół nich przejrzysty świat. W ten sposób z biegiem czasu stworzył świat, w którym pojawiło się ponad 2.000 postaci, które reprezentowały postrewolucyjne społeczeństwo francuskie i przedstawiały życie współczesnego mu mieszczaństwa i szlachty.

W 1835 roku założył miesięcznik polityczno-literacki La Chronique de Paris, z którym współpracowali także Victor Hugo, Gustave Planche, Alphonse Karr i Théophile Gautier. Czasopismo to upadło już w 1836 roku. Część opublikowanych w nim tekstów pojawiła się później w Komedii ludzkiej: Kuratela (L'Interdiction, 1836), Msza ateusza (La Messe de l'athée, 1836).

Od 1840 roku mieszkał przy rue Raynouard, gdzie obecnie mieści się muzeum poświęcone pisarzowi. Wciąż zadłużony Honoré de Balzac podpisał w 1841 roku umowę na nowe wydanie już istniejących i przyszłych pism. Serię tę, liczącą ponad 130 tytułów, rozpoczął w 1842 roku trzema pierwszymi tomami i zatytułował Komedia ludzka (La Comédie humaine). Poszczególne powieści i opowiadania powinny być przy tym zebrane nie tylko w wielkie grupy (Studia obyczajowe (Études de moeurs), Studia filozoficzne (Études philosophiques), Studia analityczne (Études analytiques), lecz jeszcze w podgrupy np. Sceny z życia prywatnego (Scènes de la vie privée). Spełnienie reżimu wydawniczego powodowało, że w następnych latach pisał jak opętany. Dzień pracy pisarza trwał od 15 do 17 godzin, w czasie których wypijał do 50 filiżanek kawy.

Honoré de Balzac nie ograniczał się jedynie do pracy, ale utrzymywał też liczne kontakty towarzyskie, zwłaszcza z kobietami z wyższych sfer, z których wiele było jego kochankami jak Laure de Berny (1777–1836), Zulma Carraud (1796–1889); Laure Junot d'Abrantès (1784–1838), Olympe Pélissier (1799–1878), Claire de Maillé de La Tour-Landry (La duchesse de Castries, 1796–1861), Marie du Fresnay (1809–1892), Frances-Sarah Guidoboni-Visconti (1804–1883) i Caroline Marbouty (1804–1890). Przy tej okazji został też ojcem nieślubnych dzieci, w 1834 urodziła się córka Marie du Fresnay, a w 1836 syn Lionel-Richard Guidoboni-Visconti. Do rozpoczęcia pracy nad Komedią ludzką cały czas towarzyszyły mu kochanki, które udzielały pisarzowi również pomocy finansowej, co pomimo długów pozwoliło pisarzowi prowadzić życie luksusowe i wystawne.

Towarzystwo Literatów Francuskich

W 1838 roku założył razem z Victorem Hugo, Aleksandrem Dumas i George Sand Towarzystwo Literatów Francuskich (Société de gens de lettres). Balzac przyczynił się w dużej mierze do powstania Code littéraire de la société des gens de lettres, który po raz pierwszy postulował prawo autorskie pisarza do jego dzieła. Pisarz miał w tym względzie osobiste powody, gdyż po publikacji jednego z pism we Francji ukazało się ono w dużym nakładzie w Belgii po bardzo zaniżonej cenie, w czym nie miał udziału. Jednak z powodu różnicy zdań wkrótce wycofał się z tego stowarzyszenia.

Ostatnie lata życia

Wyczerpujący styl życia dał o sobie już znać około 1843 roku, od 1844 wzmogły się problemy Balzaca ze zdrowiem, na co wpływ miało duże spożycie kawy. Od 1845 roku stałą partnerką pisarza była hrabina Ewelina Hańska, z którą odbywał podróże po Francji, Niemczech, Włoszech i Szwajcarii. Zimę 1847/48 i cały 1849 rok spędził z nią w jej posiadłości w Wierzchowni koło Berdyczowa, gdzie 14 marca 1850 roku miał miejsce ich ślub.

Małżonkowie postanowili wrócić do Paryża. 25 kwietnia opuścili Kijów i po trudnej podróży przybyli 21 maja 1850 roku do Paryża. 18 sierpnia 1850 roku Honoré de Balzac zmarł po kilkugodzinnej agonii. O ostatnich chwilach życia pisarza szczegółowe i wzruszające informacje przekazał ich świadek Victor Hugo[4], który w czasie pochówku na cmentarzu Père-Lachaise (division 48) wygłosił mowę pogrzebową nad jego grobem.

Balzac zostawił żonie dług w wysokości 100 000 franków. Ewelina Hańska zaakceptowała również wypłacanie jego matce dożywotniej renty, co pisarz zapisał w testamencie.[5] Zajęła się także spuścizną pisarza i doprowadziła do ukończenia przez Charles'a Rabou pism Deputowany z Arcis (Le Député d'Arcis, pisane w 1847 i niedokończone) i Małomieszczanie (Les Petits Bourgeois, niedokończona). Deputowany z Arcis ukazał się w 1854 roku, a Małomieszczanie w 1856. W 1855 roku wydała także książkę Chłopi (Les Paysans, pisana w 1844 i niedokończona).

Dzieła (wybór)

Sztuki teatralne

Teatr nie był dla Balzaca najbardziej naturalnym środkiem wypowiedzi, lecz napisał kilka sztuk, gdyż w tej epoce one przynosiły najszybszy dochód. Jednak w jego przypadku starania te były daremne, gdyż sztuki jego pozostawały na afiszach zaledwie kilka dni lub były wręcz zakazane. Porażki autora w teatrze tłumaczy w dużej części jego brak rzeczywistego zainteresowania tym rodzajem sztuki. Pisarz, który dziesięć razy poprawiał i przerabiał swoje powieści, nie robił tego ze sztukami teatralnymi, lecz „pisał je w locie”. Jedynie wystawiona pośmiertnie w 1851 roku komedia Mercadet le faiseur odniosła pewien sukces.

  • Cromwell, 1820;
  • Le Nègre, 1823;
  • Vautrin, 1840;
  • Paméla Giraud, 1843;
  • Les Ressources de Quinola, 1842;
  • La Marâtre, 1848 (pol. wyd. Macocha : dramat w pięciu aktach; Krystyn Ostrowski, 1863);
  • Mercadet le faiseur, 1840 (premiera pośmiertnie w 1851), (pol. wyd. Mercadet komedya w 3ch aktach z francuskiego Honorjusza de Balzac; tłum. Kalinka, XIX wiek).

Pisma młodzieńcze

Wczesne pisma Balzac publikował pod pseudonimami Lord R'Hoone, Horace de Saint-Aubin i A. Viellerglé Saint Alme. Pisma te później nie weszły do Komedii ludzkiej, w której jednak znalazły się występujące w nich postacie i motywy.

  • Sténie, 1819;
  • Falthurne, 1822;
  • Le Vicaire des Ardennes, 1822 (Horace de Saint-Aubin);
  • L'Héritière de Birague, 1822 (Lord R'Hoone);
  • Clotilde de Lusignan, 1823 (Lord R'Hoone);
  • Annette et le criminel, 1824 (Horace de Saint-Aubin);
  • Le Centenaire ou les deux Beringheld, 1824 (Horace de Saint-Aubin);
  • Wann-Chlore, 1825 (Horace de Saint-Aubin).

Literatura

  • Tadeusz Grabowski, Balzac i pani Hańska: szkic psychologiczno-literacki, Kraków 1902.
  • Roland Chollet, Honoré de Balzac : La Comédie humaine, Genève, Rencontre, 1968.
  • Laure Surville, Balzac, sa vie et ses œuvres d’après sa correspondance, Paris, L’Harmattan, 1858 (nowe wydanie 2005) (online).
  • Edmond Werdet, Portrait intime de Balzac : sa vie, son humeur et son caractère, Paris, E. Dentu, 1859 (online).

Przypisy

  1. ↑ Philippe Bertault, Balzac et la religion, Paris, Slatkine, 1942 (tu wydanie 1980).
  2. ↑ Laure Surville, Balzac, sa vie et ses œuvres d’après sa correspondance, Paris, L’Harmattan, 1858 (nowe wydanie 2005) (online).
  3. ↑ André Maurois, Prométhée ou la vie de Balzac, Paris, Hachette, 1965, s. 25.
  4. ↑ Victor Hugo, [online]. Balzac zmarł chwilę po odejściu Hugo.
  5. ↑ Roger Pierrot, Honoré de Balzac, Paris, Fayard, 1994 (réimpr. 1999), s. 513-514. (ISBN 2-213-59228-4).
Autor: Roman Penkała