Horst Bienek

Horst Bienek (ur. 7 maja 1930 w Gliwicach; zm. 7 grudnia 1990 w Monachium) – niemiecki pisarz, publicysta, krytyk literacki, wydawca i reżyser filmowy.

Horst Bienek
Horst Bienek w lipcu 1986 roku .
Źródło: Bayerische Staatsbibliothek München/Timpe

 

Genealogia

  • Ojciec: Hermann Bienek, palacz lokomotywy;
  • Matka: Valerie z domu Freitag-Piontek (zm. 1941).

Życiorys i twórczość

Horst Bienek urodził się 7 maja 1930 w Gliwicach jako najmłodsze z sześciorga dzieci palacza lokomotywy Hermanna Bienka i śpiewaczki w miejskim teatrze Valerie z d. Freitag-Piontek. Rodzice do Gliwic przybyli ze wschodnich rejonów Górnego Śląska, które w 1921 roku przyłączono do Polski. Po napadzie Niemiec na Polskę ojciec, chociaż był na wcześniejszej emeryturze z powodu astmy, został w 1939 roku oddelegowany do Salzgitter. Po śmierci matki w 1941 roku, która w tym trudnym okresie zarabiała na utrzymanie rodziny jako nauczycielka gry na fortepianie, pieczę nad Horstem przejęły dwie starsze siostry. W tym czasie uczęszczał do szkoły ludowej. Warunki swojego dzieciństwa, Bienek określał jako pole napięć „między katolicyzmem, seksualnością i faszyzmem”. W 1945 roku był świadkiem ewakuacji więźniów z Auschwitz tzw. marszu śmierci, którego trasa prowadziła przez Gliwice. Po zajęciu Gliwic w styczniu 1945 roku przez oddziały rosyjskie pracował przymusowo – według własnych wypowiedzi – jako 15–latek przy demontażu urządzeń przemysłowych, które transportowane były następnie do Rosji.

W 1946 roku został wywieziony z Gliwice do miejscowości Köthen (Anhalt), znajdującej się w okupacyjnej strefie sowieckiej. Znalazł się w innym kraju, wśród ludzi mówiących innym dialektem, traktowany był jak niechciany przybysz. Później zamieszkał w Poczdamie, gdzie od 1949 roku pracował jako wolontariusz w redakcji gazety Die Tagespost. Stopniowo się zasymilował, opanował elegancki język stolicy i znalazł dla siebie kawałek miejsca w nowej rzeczywistości i nowym świecie. W 1950 roku rozpoczął naukę na kursie dla młodych pisarzy w Bad Saarow. Już w 1951 roku ukazały się wiersze Bienka w czasopiśmie Sinn und Form. We wrześniu tego samego roku wstąpił do klasy mistrzowskiej Bertolta Brechta przy Berliner Ensemble w Berlinie Wschodnim.

8 listopada 1951 roku Horst Bienek został aresztowany i 12 kwietnia 1952 skazany przez rosyjski sąd wojskowy na 20 lat przymusowych robót z powodu rzekomego szpiegostwa na rzecz USA. Do 1955 roku przebywał w gułagu Workuta, położonym za kołem podbiegunowym, gdzie przez 12 godzin dziennie wydobywał węgiel. Po ogłoszeniu amnestii w 1955 roku deportowano go do Republiki Federalnej Niemiec. W następnym roku jego wiersze ukazały się w antologii Lyrik Hansa Bendera. W 1957 roku został redaktorem literackim w rozgłośni Hessischer Rundfunk we Frankfurcie nad Menem i do 1961 prowadził rozmowy z elitą niemieckich pisarzy powojennych. W 1957 roku w książce Traumbuch eines Gefangenen (Sennik pewnego więźnia, 1957), zbiorze liryki i prozy, opracował traumatyczne przeżycia z gułagu Workuta. Od 1959 do 1961 roku razem z Hansem Platschekiem wydawał czasopismo Blätter + Bilder, od 1961 był lektorem w wydawnictwie Deutscher Taschenbuch Verlag GmbH & Co. KG w Monachium.

Od 1968 roku Horst Bienek żył jako wolny pisarz w Ottobrunn i Monachium. Kolejny raz tematyka okresu więzienia pojawiła się w 1968 roku w powieści Cela (Die Zelle). Chodzi tutaj o wegetującego w celi więziennej człowieka, który nie poznał aktu oskarżenia. Jego jedyną perspektywą jest istnienie tylko „jako zgniłe, śmierdzące, rozkładające się mięso”. Pojęcie „cela” ma tutaj dwojakie znaczenie: oznacza zamkniętą przestrzeń i jednocześnie najmniejszą jednostkę organizacyjną życia. Książka ta wpisuje się w „literaturę łazariańską” byłego więźnia obozu koncentracyjnego, francuskiego pisarza Jeana Cayrola, w którego pismach pojawia się wielokrotnie postać biblijnego Łazarza. Cayrola pisał o współczesnym świecie terroru, o przeżyciu egzystencjalnej samotności, które zmieniły fundamentalne stosunki międzyludzkie. Człowiek w wyniku tego porusza się gwałtownie i bez zastanowienia w „pewnej dżungli i żyje jedynie potrzebą zaspokojenia żądzy”. W 1972 roku Horst Bienek sfilmował swoją powieść.

W 1970 roku został członkiem Niemieckiej Akademii Języka i Literatury (Deutsche Akademie für Sprache und Dichtung, DASD). Osobisty los zwiększył jego uwagę i wrażliwość na autorów krytykujących reżim w Europie Wschodniej, z których wielu emigrowało do Niemiec. W 1972 roku wydał tom esejów Solschenizyn und andere (Sołżenicyn i inni). W latach 80-tych gniewnie wypowiadał się przeciwko zachodnioniemieckiej obojętności środowisk prawniczych wobec polskiej Solidarności i innych wschodnioeuropejskich grup opozycyjnych. W maju 1987 roku otrzymał polską wizę i podróżował na rodzinny Śląsk. Podróż ta zaowocowała w 1988 roku autobiograficzną książką Reise in die Kindheit. Wiedersehen mit Schlesien (Podróż w krainę dzieciństwa. Ponowne spotkanie ze Śląskiem). Poza tym do 1990 roku był kierownikiem oddziału literackiego Bawarskiej Akademii Sztuk Pięknych (Bayerische Akademie der Schönen Künste).

Szczytowym punktem twórczości Bienka była gliwicka tetralogia Gliwice. Górnośląska kronika w czterech powieściach (Gleiwitz. Eine oberschlesische Chronik in vier Romanen), dzięki której trwale się wpisał do historii literatury jako kronikarz Górnego Śląska. Przez lata nad nią pracował, prowadził badania archiwalne, historyczne i krajoznawcze. Zainteresowanie Bienka Śląskiem, jego kulturą i literaturą znalazły wyraz już wcześniej w jego poezji. Akcja powieści Pierwsza polka (Die erste Polka, 1975), Wrześniowe światło (Septemberlicht, 1977), Czas bez dzwonów (Zeit ohne Glocken, 1979) i Ziemia i ogień (Erde und Feuer, 1982) rozgrywa się w latach 1939, 1943, 1945. W czwartym tomie pojawił się wielki Śląski poeta, Gerhart Hauptmann jako personifikacja pojęcia kultury niemieckiej skruszonej przez nazistowskie czasy. Przede wszystkim jednak tetralogia jest „opisem społeczeństwa niemieckiego na początku wojny – widzianego z peryferii”, czyli widzianego po pierwsze z obszaru południowo-wschodniego Rzeszy Niemieckiej, a po drugie z perspektywy „małych ludzi”. W serii tej można odnaleźć wpływy Williama Faulknera i Thomasa Wolfe, a także Josepha Rotha, którego stwierdzenie: „Prawdziwe literackie prowincje to prowincje stracone”, wywarło na Bienku głębokie wrażenie. Cykl powieści docenili krytycy literaccy, którzy chwalili autora i postawili go na równi z Günterem Grassem i Siegfriedem Lenzem. Natomiast w prasie niemieckich zrzeszeń wypędzonych był krytykowany, zarzucano mu m.in., że zbyt spolonizował niemieckie Gliwice. Horst Bienek twierdził już w 1969 roku: „Sądzę, że nasza literatura musi mieć więcej wspólnego z rzeczywistością. A także z naszą własną historią. Przy tym nie powinna skończyć jako odzwierciedlenie płytkiej ideologii. To czego potrzebujemy, to prawda historyczna.”

Horst Bienek otrzymał liczne nagrody i wyróżnienia, m.in. Nagrodę Literacką Miasta Bremy (1969), Nagrodę Kulturalną Śląska Kraju Związkowego Dolnej Saksonii (1978) i Nagrodę im. Jean Paula (1989) za całokształt twórczości literackiej.

Horst Bienek zmarł 7 grudnia 1990 w Monachium na AIDS. O chorobie wiedział od 1987 roku. Jego grób znajduje się na cmentarzu Parkfriedhof w Ottobrunn.

Dzieła (wybór)

  • Traumbuch eines Gefangenen, 1957.
  • Nachtstücke, 1959.
  • Gleiwitzer Kindheit, 1965.
  • Werkstattgespräche mit Schriftstellern, 1962.
  • Die Zelle, 1968 (pol. wyd. Cela, 1984).
  • Bakunin. Eine Invention, 1970.
  • Solschenizyn und andere, 1972.
  • Die Zeit danach, 1974.
  • Gleiwitz. Eine oberschlesische Chronik in vier Romanen
    • Die erste Polka, 1975 (pol. wyd. Pierwsza Polka, 1983).
    • Septemberlicht, 1977 (pol. wyd. Wrześniowe światło, 1994).
    • Zeit ohne Glocken, 1979 (pol. wyd. Czas bez dzwonów, 1999).
    • Erde und Feuer, 1982 (pol. wyd.Ciemia i ogień, 1999).
  • Gleiwitzer Kindheit. Gedichte aus 20 Jahren, 1976.
  • Beschreibung einer Provinz. Aufzeichnungen, Materialien, Dokumente, 1983 (pol. wyd.Opis pewnej prowincji, 1994).
  • Königswald oder die letzte Geschichte, 1984.
  • Der Blinde in der Bibliothek, 1986.
  • jako wydawca z Ursulą Ebell-Schwager (ilustratorka): Schlesischer Bilderbogen, 1986.
  • Das allmähliche Ersticken von Schreien, 1987 (pol. wyd. Stopniowe zamieranie krzyku, 2000).
  • Reise in die Kindheit. Wiedersehen mit Schlesien, 1988 (pol. wyd. W krainę dzieciństwa. Spotkanie ze Śląskiem, 1993).
  • Birken und Hochöfen. Eine Kindheit in Oberschlesien, 1990 (pol. wyd. Brzozy i wielkie piece : dzieciństwo na Górnym Śląsku, 1991).

Linki

  • Ilona Copik: Przestrzeń kulturowa Gliwic w pisarstwie Horsta Bienka. Praca doktorska napisana pod kierunkiem prof. dr hab. Tadeusza Miczki. Katowice 2011. (PDF, dostęp 29.09.2020).
  • Horst Bienek w Literaturportal Bayern (online).
  • Bienek, Horst w Kulturportal West–Ost (online).