Dietrich Bonhoeffer

Dietrich Bonhoeffer (ur. 4 lutego 1906 we Wrocławiu (wówczas niem. Breslau); zm. 9 kwietnia 1945 w obozie koncentracyjnym w Flossenbürg) – niemiecki teolog luterański, członek Kościoła Wyznającego i niemieckiego ruchu oporu przeciwko reżimowi nacjonalistycznemu.

W wieku 24 lat habilitował się, został w Berlinie Privatdozentem teologii ewangelickiej oraz referentem młodzieżowym w organizacji poprzedzającej Światową Radę Kościołów (niem. Ökumenischer Rat der Kirchen). Od kwietnia 1933 roku publicznie występował przeciwko nacjonalistycznemu prześladowaniu Żydów i angażował się w walce kościelnej przeciwko Niemieckim Chrześcijanom ((niem. Deutsche Christen) i wprowadzonemu 7 kwietnia 1933 paragrafowi aryjskiemu w ustawie o reorganizacji kadry urzędniczej (niem. Gesetz zur Wiederherstellung des Berufsbeamtentums). Od 1935 roku kierował seminarium duchownym Kościoła Wyznającego w Zdrojach (obecnie część Szczecina, niem. Finkenwalde), które nielegalnie przetrwało do 1940 roku. Od około 1938 roku przyłączył się do niemieckiego ruchu oporu skupiającego się wokół admirała Wilhelma Canarisa. W 1940 roku otrzymał zakaz przemawiania, a w następnym roku zakaz publikowania. 5 kwietnia 1943 roku został aresztowany, a dwa lata później, na wyraźny rozkaz Adolfa Hitlera, stracony.

Wbrew swoim nauczycielom Bonhoeffer podkreślał w własnej teologii obecność Jezusa Chrystusa w światowej wspólnocie chrześcijan, znaczenie Kazania na Górze i naśladowanie Jezusa oraz zgodność wiary i działania, czemu osobiście dawał przykład, zwłaszcza w czasach narodowego socjalizmu. W listach z więzienia rozwinął wpływową, nawet jeśli fragmentaryczną myśl o dużym znaczeniu dla przyszłego nastawienia Kościoła solidaryzującego się z potrzebującymi, do niereligijnej interpretacji Pisma Świętego, tradycji kościelnej i nabożeństwa.

Dietrich Bonhoeffer w sierpniu 1939. Źródło: Wikimedia Commons

Genealogia

• Ojciec: Karl Ludwig Bonhoeffer (1868–1948), profesor psychiatrii i neurologii w Królewcu, Wrocławiu i Berlinie;
• Matka: nauczycielka Paula (1876-1951), córka Karla von Hase (1842–1914) wnuczka historyka Kościoła Karla von Hase (1800–90) i Klary, córki malarza Stanislausa von Kalckreutha (1820–94);
• Rodzeństwo:
  1. Karl Friedrich (1899-1957), chemik,
  2. Walter (1899-1918), zginął w I wojnie światowej,
  3. Klaus (1901-1945), prawnik i bojownik ruchu oporu, ożenił się z Emilie Delbrück (1905-1991) córką Hansa Delbrücka (1848-1929),
  4. Ursula (1902-1983), żona Rüdigera Schleichera (1895-1945),
  5. Christine (1903-1965), żona Hansa von Dohnanyi (1902-1945),
  6. Sabine (1906-1999), żona Gerharda Leibholza (1901-1982),
  7. Susanne (1909-1991), żona Waltera Dreßa (1904-1979).
• Narzeczona: Maria von Wedemeyer (1924-1977).

Biografia

Nauka i początek działalności

Dietrich Bonhoeffer urodził się 4 lutego 1906 roku we Wrocławiu jako szóste z ośmiorga dzieci, krótko przed siostrą bliźniaczką Sabiną. Jego ojcem był psychiatra i neurolog Karl Bonhoeffer. Matka Paula Bonhoeffer z domu Hase była nauczycielką, a jej dziadkami byli: teolog ewangelicki i historyk Kościoła Karl von Hase i malarz Stanislaus von Kalckreuth. Bonhoeffer wyrastał w zamożnej i wykształconej rodzinie mieszczańskiej. W pierwszych latach mama uczyła dzieci w domu i troszczyła się o ich chrześcijańskie wychowanie, podczas gdy ojciec utrzymywał raczej postawę krytyczną wobec religii. W związku z taką postawą ojca rodzina rzadko brała udział w nabożeństwach.

Pomnik Dietricha Bonhoeffera we Wrocławiu. Foto.: ks. Erich Busse

W 1912 roku rodzina przeprowadziła się z Wrocławia do Berlina, gdzie ojciec otrzymał powołanie na tamtejszy uniwersytet i do kliniki Charité. Już podczas pierwszej wojny światowej Dietrich Bonhoeffer zaczął intensywnie się interesować kwestiami śmierci i wieczności. Wpływ na to miała niewątpliwie śmierć brata Waltera, który zginął w 1918 roku jako żołnierz na wojnie. Jako uczeń zainteresował się literaturą teologiczną, czytał pisma Friedricha Schleiermachera Mowy o religii (Reden über die Religion) i Friedricha Naumanna Listy o religii (Briefe über Religion). Zajmował się także historią Kościoła. W ostatniej klasie gimnazjum (Prima) jako swoją specjalność wybrał język hebrajski i postanowił zostać teologiem ewangelickim. Wprawdzie było to zaskoczeniem dla jego rodziny, ale wspierała go w tym postanowieniu, tym bardziej że matka pochodziła z rodziny o tradycjach pastoralnych. W 1923 roku zdał maturę w Grunewald-Gymnasium (obecnie Walther-Rathenau-Gymnasium).

W 1923 roku Bonhoeffer rozpoczął studia teologiczne w Tybindze, gdzie dodatkowo słuchał wykładów z filozofii. Po krótkim pobycie w Rzymie przeniósł się w 1924 roku do Berlina. Tam spotkał wybitnych przedstawicieli teologii liberalnej, do których należeli m.in. Adolf von Harnack i Reinhold Seeberg. W tym czasie odkrył też teologię dialektyczną i pisma jej głównego przedstawiciela Karla Bartha. Odtąd na zawsze pozostał związany z Barthem i jego teologią, chociaż zachował pewien krytyczny dystans. Już w wieku 21 lat doktoryzował się w 1927 roku u Reinholda Seeberga dysertacją pt. Sanctorum Communio (Społeczność świętych). W piśmie tym centralnym tematem było powstanie Kościoła i jego ustanowienie w Jezusie Chrystusie. Problematyką tą zajmował się do końca życia. Oprócz Bartha na teologiczne i socjologiczne poglądy Bonhoeffera wpłynęli także Georg Wilhelm Friedrich Hegel, Max Weber i Ernst Troeltsch.^[1] W styczniu 1928 roku zdał pierwszy egzamin teologiczny przed konsystorzem Ewangelickiego Kościoła Unii Staropruskiej w Berlinie.

Za radą superintendenta Maxa Diestela, który go poznał w 1925 z okazji zastępstwa podczas wygłaszania kazania, Dietrich Bonhoeffer udał się w 1928 roku do Barcelony, gdzie został wikariuszem w niemieckim zborze ewangelickim. Oprócz zwykłej pracy pastorskiej wygłaszał tam także odczyty. Jeden z nich poświęcony był Fundamentalnym kwestiom etyki chrześcijańskiej (Grundfragen einer christlichen Ethik). Po jego powrocie do Berlina został w 1929 roku asystentem na tamtejszym uniwersytecie, gdzie w 1930 habilitował się z zakresu teologii systematycznej pismem Akt und Sein – Transzendentalphilosophie und Ontologie in der systematischen Theologie o filozofii transcendentalnej i ontologii w teologii systematycznej. W piśmie tym rozważał teologicznie, co oznacza „byt Boga w objawieniu” i jak go rozpoznać, jaka istnieje relacja między wiarą jako aktem i objawieniem jako bytem.

W 1930 roku zdał także drugi egzamin teologiczny. Ponieważ miał w tym czasie 24 lata, a ordynacja możliwa była zgodnie z panującymi przepisami od osiągnięcia 25 lat, wyjechał na rok do Stanów Zjednoczonych Ameryki, gdzie został stypendystą w Union Theological Seminary w Nowym Jorku. Tam w zborze w Harlemie poznał praktyczną pracę duszpasterską i przeżył następstwa światowego kryzysu gospodarczego, który szczególnie dotknął Afroamerykanów i farmerów. Chociaż był sceptycznie nastawiony do amerykańskiej teologii, to wywarł na niego wpływ tamtejszy protestancki ruch intelektualny Social Gospel, który chrześcijańskie pryncypia stosuje odnośnie tematów społecznych takich jak: ubóstwo, alkoholizm, narkomania, przestępczość, konflikty etniczne, higiena, brak edukacji i zagrożenia wojną. Zainspirowany krytycznymi pytaniami Amerykanów i pacyfizmem francuskiego kolegi Jeana Lasserre'a, dotąd trzymający się z dala od kwestii politycznych Dietrich Bonhoeffer, zaczął interesować się tematem pokoju. Innym zagadnieniem, którym zaczął się zajmować już podczas pobytu w Barcelonie, był ekumeniczny wymiar wiary i gotowość do dialogu ekumenicznego.

Po powrocie uczył teologii systematycznej jako asystent Wilhelma Lütgerta na uniwersytecie w Berlinie. W semestrze zimowym 1931/32 wygłosił pierwszy wykład o Historii teologii systematycznej XX wieku (Geschichte der systematischen Theologie des 20. Jahrhunderts) i prowadził seminarium O idei filozofii i teologii protestanckiej (Die Idee der Philosophie und die protestantische Theologie). W 1932 roku miał miejsce wykład o Charakterze Kościoła (Wesen der Kirche), a w następnym roku wykładał o chrystologii.

Dietrich Bonhoeffer z uczniami, 1932. Źródło: Wikimedia Commons

Wykłady Bonhoeffera cieszyły się dużą popularnością. Zaskakiwał swoich słuchaczy i kolegów pojedynczymi wypowiedziami na temat nadchodzącego nacjonalizmu. Kontakt z studentami miał też w utworzonym przez Otto Dibeliusa w 1931 roku w Berlinie Ewangelickim Zborze Studentek i Studentów (niem. Evangelische StudentInnen- oder Studentengemeinde), którym też kierował. Jednak organizacja ta została w 1933 roku rozwiązana.

Opiekował się także grupą konfirmantów przy kościele Zionskirche w dzielnicy robotniczej Berlin-Mitte. W lecie 1931 roku napisał razem z Franzem Hildebrandtem dla swoich konfirmantów nowy katechizm pt. Glaubst du, so hast du, w którym wyraźnie rozbrzmiały tony krytykujące wojnę i pojawiła się modlitwa o pokój. Znalazł się w nim tekst: „Czy podczas wojny nie odbiera się życia innym osobom? Właśnie dlatego Kościołowi obca jest idea świętości wojny. Walka o życie toczona jest w ramach wojny przy użyciu nieludzkich środków. Kościół, który modli się »Ojcze nasz«, prosi Boga wyłącznie o pokój.” W 1932 roku urządził miejsce spotkań „izbę młodzieżową” (niem. „Jugendstube”) dla bezrobotnej młodzieży, którą nacjonaliści uznali za „komunistyczną” i zamknęli w 1932 roku.

15 listopada 1931 roku został ordynowany w kościele św. Mateusza w Berlinie-Tiergarten. Szybko zyskał renomę dobrego kaznodziei.^[2] Po bezskutecznych zabiegach o posadę pastora w Berlinie został dzięki wsparciu Maxa Diestela i Friedricha Siegmund-Schultze młodzieżowym sekretarzem w ekumenicznym międzynarodowym związku pracującym na rzecz pokoju Weltbund für Freundschaftsarbeit der Kirchen (ang. World Alliance of Churches for Promoting International Friendship). Piastował jedno z trzech nowo powstałych stanowisk sekretarzy młodzieżowych i był zastępcą przewodniczącego grupy niemieckiej. W tym charakterze uczestniczył w kilku posiedzeniach i opowiadał się za wzmocnieniem kontaktów ekumenicznych i nad wspólną pracą wszystkich chrześcijan na rzecz pokoju.

W Bonn Dietrich Bonhoeffer spotkał pierwszy raz osobiście Karla Bartha. Później spotkali się jeszcze kilka razy i pozostali w kontakcie listownym. Połączyła ich wzajemna sympatia i bliskość poglądów teologicznych i politycznych oraz wzajemna krytyka. Dzięki temu kontakt ten stał się dla obu bardzo owocny pod względem teologicznym.

W weekendy Bonhoeffer spotykał się często ze swoimi studentami w kupionej w 1932 roku chacie w Biesenthal na obrzeżu Berlina, gdzie medytowali i dyskutowali. Z tego dobrowolnego „kręgu Bonhoeffera” wyłonili się młodzi teolodzy, którzy od 1933 roku byli jego sojusznikami w walce kościelnej i członkami delegacji ekumenicznych.

Walka kościelna

Wbrew szeroko rozpowszechnionej euforii wśród społeczeństwa niemieckiego rodzina Bonhoefferów postrzegała bardzo krytycznie zagarnięcie 30 stycznia 1933 roku władzy przez nacjonalistów. Szwagier Bonhoeffera Rüdiger Schleicher wyraził swoje zdanie, gdy wieczorem powiedział:^[3] „To oznacza wojnę!”

1 lutego 1933 roku Dietrich Bonhoeffer wygłosił odczyt w radiu „Zmiany w pojęciu przywódcy” („Wandlungen des Führerbegriffes”), w którym żądał ograniczenia pełni władzy kanclerza przez zasady respektujące normy państwa prawa i wybory ludowe. Z powodu wyraźnej krytyki nacjonalistycznej „koncepcji przywódcy” i kultu Hitlera transmisja radiowa została przerwana.

Przyjaźń z Franzem Hildebrandtem i szwagrem Gerhardem Leibholzem, obaj byli pochodzenia żydowskiego, uzmysłowiła mu od początku następstwa nacjonalistycznego prześladowania Żydów. Już w 1932 roku powiedział w kazaniu:^[4]

„Nie dziwmy się, kiedy znowu przyjdą dla naszego Kościoła czasy, gdy wymagana będzie krew męczenników. Ale krew ta, jeśli mamy rzeczywiście jeszcze odwagę i honor, ją przelać, nie będzie tak niewinna i wspaniała jak owa pierwszych świadków. Na naszej krwi spoczywa wielka wina: winna bezużytecznego sługi, który jest wyrzucony w ciemności.”

Dietrich Bonhoeffer próbował natychmiast, przez przyjaciela Paula Lehmanna w USA, poinformować naczelnego rabina Nowego Jorku o tak zwanym bojkocie Żydów 1 kwietnia 1933 roku. Rozpoczął pisać rozprawę Kościół wobec kwestii żydowskiej (Die Kirche vor der Judenfrage), którą dokończył po wydaniu 7 kwietnia 1933 roku paragrafu o aryjskim pochodzeniu i przedstawił innym pastorom. Jeszcze w czerwcu udało mu się tekst rozprawy opublikować przed wprowadzeniem cenzury. W ten sposób jako pierwszy ewangelicki teolog obok Heinricha Vogela (Kreuz und Hakenkreuz (Krzyż i swastyka), 27 kwietnia 1933) wypowiedział się na temat stosunku nacjonalistycznej ideologii rasowej do wiary chrześcijańskiej. Początkowo Bonhoeffer podążył za „myślą dwóch królestw” (Zwei-Reiche-Lehre) Marcina Lutra i pozostawił prawne uregulowanie „kwestii żydowskiej” państwu i „pójście nową drogą”, bez mieszania się Kościoła. Podejmował także tradycyjną antyżydowską teologię substytucji. Jednak w uzupełniających tezach zajmował odnośnie państwowej polityki ujednolicenia stanowisko, które pozbawiało państwo takiego prawa:^[5]

Państwo, które zagraża chrześcijańskiemu zwiastowaniu, neguje samo siebie.”

Dietrich Bonhoeffer postawił przed Kościołem trzy zadania:

„1. Kościół ma zadać państwu pytanie, czy bierze odpowiedzialność za swoje działanie jako uprawnione działanie państwowe … 2. Kościół jest zobowiązany bezwarunkowo nieść pomoc ofiarom każdej samowoli państwowej, także gdy nie należą one do zboru chrześcijańskiego … 3. Jeśli Kościół widzi, że państwo wpływa za bardzo lub za mało na porządek i ma za dużo praw, to musi być gotowy do sprzeciwu, choćby też i sam wpadł w szprychy tego koła.”

W aktualnym państwie niemieckim widział dla Kościoła obowiązek wynikający z obu pierwszych tych zadań. Czy i kiedy powinien zaistnieć bezpośredni sprzeciw kościelny przeciw państwu, pozostawił do decyzji „ewangelickiego soboru”. Tak więc, w przeciwieństwie do większości kolegów teologów późniejszego Kościoła Wyznającego, którzy w najlepszym wypadku bronili przynależności żydowskich chrześcijan do Kościoła przed ingerencją państwa, uczynił on obronę praw człowieka obowiązkiem całego Kościoła i od początku opowiadał się za całym prześladowanym judaizmem. W tym czasie miał jeszcze nadzieję na wspólne działanie ekumeniczne.

W czerwca 1933 roku większość Niemieckich Chrześcijan zdymisjonowała generalnego superintendenta w Pruskim Kościele Krajowym i powołała komisarza państwowego Augusta Jägera. Hitler mianował Ludwiga Müllera „mężem zaufania ds. kwestii Kościoła”, a Niemieccy Chrześcijanie usiłowali zrobić z niego biskupa Rzeszy. Dietrich Bonhoeffer skierował teraz całą uwagę na edukację rzeczywistej opozycji ewangelickiej. Zaproponował strajk pogrzebowy do czasu ustąpienia komisarza państwowego, który jednak nikt nie uważał za możliwy. W zajętej Norwegii środek ten w 1941 faktycznie doprowadził do wycofania państwowej ingerencji okupanta nazistowskiego.

Po zwycięstwie Niemieckich Chrześcijan nad Reformatorskim Ruchem Młodych (niem. Jungreformatorische Bewegung) w wyborach kościelnych 23 lipca 1933 roku różne grupy próbowały zmusić nowych urzędników kościelnych do składania „oświadczeń” o ich wierze. Bonhoeffer razem z teologiem z Erlangen Hermannem Sasse otrzymali zlecenie sformułowania projektu wyznania, które miałoby być jednolite w całych Niemczech. Ówczesny badacz Starego Testamentu Wilhelm Vischer sformułował pierwszy projekt artykułu o „kwestii żydowskiej”. Cały projekt ukazał się końcem sierpnia 1933 roku i został przez pastora Friedricha von Bodelschwingha młodszego, znanego kierownika placówki w Bethel, przesłany do 20 orzeczników. Ci złagodzili tekst skierowany przeciwko państwu przede wszystkim odnośnie kościelnego wstawiennictwa za Żydami tak dalece, że Bonhoeffer odmówił jego podpisania. Niemniej jednak wyznanie z Bethel (niem. Betheler Bekenntnis) było ważnym krokiem do założenia w maju 1934 roku Kościoła Wyznającego (niem. Bekennende Kirche).

Po wprowadzeniu paragrafu aryjskiego (niem. Arierparagraph) w Kościele ewangelickim na staropruskim synodzie generalnym 6 września 1933 roku w Berlinie Dietrich Bonhoeffer zaproponował opozycyjnym pastorom wystąpienie z Niemieckiego Kościoła Ewangelickiego, który stał się „przywieszką państwową, a którego statut postrzegał teraz jako herezję. Jednak wtedy nie zyskał jeszcze akceptacji dla rozdzielenia Kościoła; nawet Karl Barth widział jeszcze możliwość wewnątrz kościelnej opozycji. Na skutek tego Dietrich Bonhoeffer z Martinem Niemöllerem i innymi założył Związek Pastorów w Potrzebie (niem. Pfarrernotbund), aby chronić zagrożonych braci w urzędzie pochodzenia żydowskiego. Napisał pierwszą wersję dobrowolnego zobowiązania dla jego członków, które zawierało już gotowość do męczeństwa i reprezentowania "prawdziwego Kościoła". Związek Pastorów w Potrzebie tworzył organizacyjne ogniwo między Reformatorskim Ruchem Młodych, który rozpadł się po porażce wyborczej, a powstającym obecnie Kościołem Wyznającym.

Później Bonhoeffer brał udział w spotkaniu ekumenicznym w Sofii, gdzie obszernie poinformował zagranicznych przedstawicieli o przebiegu wydarzeń w Niemczech i ich tle. Przed wyborem 27 września 1933 Ludwiga Müllera na biskupa Rzeszy zaprojektował wyraźnie sformułowaną ulotkę Paragraf aryjski w Kościele (Der Arierparagraph in der Kirche), którą z przyjaciółmi w nocy rozwiesił jako plakat protestacyjny na drzewach i latarniach.

Pobyt w Londynie

Od lipca 1933 roku Dietrich Bonhoeffer przebywał w Londynie. 17 października 1933 roku został pastorem dwóch zborów niemieckojęzycznych, luterańskiego w Forest Hill i reformowanego w kościele św. Pawła w Whitechapel, z siedzibą w Forest Hill na przedmieściu Londynu. W liście do Karla Bartha z 24 października uzasadnił to tym, że nie mógł dłużej pozostać w Kościele kierowanym przez Niemieckich Chrześcijan, coraz bardziej czuł się izolowany i chciał nabrać dystansu do przebiegu wydarzeń, aby później bardziej zasadnie ingerować. W odpowiedzi Karl Barth wzywał go do powrotu do Niemiec i do walki o naprawę Kościoła. Wprawdzie Bonhoeffer nie uczynił tego natychmiast, jednak reakcja Bartha decydująco wpłynęła na jego decyzję o powrocie do Niemiec, która oznaczała związanie się z ruchem oporu, a w następstwie tego męczeńską śmierć.

W Londynie poznał George'a Kennedy Allena Bella, anglikańskiego biskupa w Chichester, który w ruchu ekumenicznym piastował wysokie urzędy i mocno wspierał sprawy socjalne. Bell został później jednym z najbliższych przyjaciół i partnerów w walce kościelnej Bonhoeffera. Przez kilka miesięcy pracował razem z nim w Londynie także Franz Hildebrandt. Dzięki zaangażowaniu Bonhoeffera angielskie zbory niemieckie i Bell otwarcie wystąpiły przeciwko Niemieckim Chrześcijanom i domagały się ustąpienia Ludwiga Müllera.

31 maja 1934 roku został założony Kościół Wyznający. W czasie zgromadzenie ewangelickich chrześcijan jednogłośnie przyjęło, po przemówieniu wyjaśniającym Hansa Asmussena, Deklarację z Barmen (niem. Barmer Erklärung) napisaną przez Karla Bartha i wybrało Radę Bractwa Rzeszy. W następnych miesiącach szczególnie Kościoły Krajowe Turyngii, Szlezwik-Holsztynu, Lubeki, Saksonii oraz staropruskich prowincji okazały się na podstawie ich kościelno-państwowej tradycji niezdolne do organizacyjnego podążenia za podpisaną deklaracją i zdecydowanego sprzeciwu. Tam w czasie wyborów synodalnych Niemieccy Chrześcijanie uzyskali większość i stanowiska biskupów oraz inne obsadzili swoimi członkami.

W tej sytuacji Bonhoeffer całą nadzieję pokładał w młodych przedstawicielach ruchu ekumenicznego. Dzięki jego staraniom członkowie Kościoła Wyznającego zostali w sierpniu 1934 roku jedynymi przedstawicielami Niemiec podczas spotkania Weltbund für Freundschaftsarbeit der Kirchen. Bonhoeffer wystąpił tam zarówno jako przedstawiciel Kościoła Wyznającego, jak również jako młodzieżowy sekretarz w ekumenicznym międzynarodowym związku pracującym na rzecz pokoju Weltbund für Freundschaftsarbeit der Kirchen. 28 sierpnia wygłosił podczas porannej modlitwy referat wprowadzający pt. Kościół a świat (Die Kirche und die Völkerwelt), który przez wielu odebrany został jako kazanie pokojowe. W tym czasie pacyfiści byli już w Niemczech prześladowani przez grupy SA i przetrzymywani w obozach koncentracyjnych. W kolejnych debatach stało się jednak jasne, że delegacje z Węgier i Polski, które czuły się zagrożone przez Niemcy, nie chciały całkowicie wykluczyć wojny jako narodowego oporu.

Seminarium w Zdrojach

15 kwietnia 1935 roku Bonhoeffer wrócił do Niemiec. Z ramienia Kościoła Wyznającego zajął się edukacją przyszłych pastorów w seminarium duchownym w Zingsthof, które w czerwcu przeniesiono do Zdrojów (niem. Finkenwalde, obecnie część Szczecina). Jednym z jego pierwszych tamtejszych studentów był Eberhard Bethge, jego bliski przyjaciel, później partner korespondencyjny i biograf. W ramach tej działalności pedagogicznej powstała książka Naśladowanie (Nachfolge), w której rozwinął myśl, że Kościół nie jest tylko wspólnotą dusz, zwiastowaniem, lecz przede wszystkim realnym ciałem Chrystusa na ziemi. To łączy się z prawdziwym, żywym naśladowaniem Chrystusa, bez względu na koszty, które ponosi jednostka („kosztowna łaska”, niem. „teure Gnade“).

W 1937 roku reżim nacjonalistyczny zamknął seminarium, które prowadzone było odtąd nielegalnie przez odważnych superintendentów i pastorów pod przykrywką „wikariatów zbiorowych”. Bonhoeffer pracował oficjalnie jako kaznodzieja pomocniczy u superintendenta Eduarda Blocka w Sławnie (wówczas niem. Schlawe).^[6] Dzięki temu wsparciu prowadził edukację wikariuszy dla Kościoła Wyznającego w Koszalinie (wówczas niem. Köslin) i Słonowicach (wówczas niem. Groß Schlönwitz), później w Waszkowie (niem. Sigurdshof), aż w marcu 1940 roku został pojmany przez gestapo. Doświadczenia ze Zdrojów przedstawił w książce Wspólne życie (Gemeinsames Leben).

Sprzeciw wobec nacjonalizmu

W 1938 roku, z powodu zaostrzających się przepisów przeciwko Żydom, jego siostra bliźniaczka Sabine z mężem Gerhardem Leibholzem emigrowali do Anglii. Bonhoeffer wykorzystał tamtejsze kontakty, w wyniku czego Leibholz mógł pracować jako doradca biskupa George'a Bella.

Przez szwagra Hansa von Dohnanyi nawiązał pierwszy kontakt z Wilhelmem Canarisem, Hansem Osterem, Karlem Sackiem i Ludwigiem Beckiem. W tym czasie próbował też pobudzić chrześcijańskie Kościoły zrzeszone w ruchu ekumenicznym do zaangażowania przeciw toczącym się przygotowaniom wojennym nacjonalistów. 10 marca 1939 roku wyruszył do Londynu na rozmowę m.in. z Georgem Bellem. Pomimo dużej sympatii z jaką się spotkał nie osiągnął zasadniczych rzeczy i w połowie kwietnia wrócił do Niemiec. 2 czerwca podążył na zaproszenie do USA, ale odrzucił zaproponowaną mu 20 czerwca tam pracę, ponieważ w obliczu nadciągającej wojny swoją rolę widział w ruchu oporu w ojczyźnie. Ta trudna decyzja miała duże znaczenie i brzemienne skutki dla jego dalszych myśli i życia. Amerykanie zyskali by znakomitego teologa, a świat straciłby chrześcijańskiego męczennika.

W drodze powrotnej odwiedził siostrę i jej rodzinę w Londynie. Tam dowiedział się o zamordowaniu pastora z Kościoła Wyznającego Paula Schneidera w obozie koncentracyjnym w Buchenwald. Bonhoeffer powiedział jego bratanicom Marianne i Christiane, że Schneider był pierwszym męczennikiem Kościoła ewangelickiego w czasie nacjonalizmu, którego nazwisko powinno być dobrze zapamiętane. 27 lipca przybył do Berlina, jesienią podjął ponownie działalność w Waszkowie.

Po zamknięciu 17 marca 1940 roku ostatnich „wikariatów zbiorowych” w Waszkowie, prowadził rozmowy z Hansem Osterem i Hansem von Dohnanyi o „nieodzownej postawie” dla zadań obronnych. W sierpniu 1940 roku otrzymał zakaz wygłaszania przemówień, a w marcu 1941 zakaz publikacji.

Narastające prześladowania Żydów zbliżyły go do kręgów niemieckiego ruchu oporu. W ramach działalności konspiracyjnej Bonhoeffer miał wykorzystać swoje kontakty ekumeniczne, aby z aliantami wszcząć negocjacje. Nie uczestniczył w planowaniu zamachu na Hitlera, lecz służył jako łącznik, oficjalnie na zlecenie Abwehry. W jego domu rodzinnym spotykali się przeciwnicy reżimu nacjonalistycznego, do których należeli wysocy oficerowie Abwehry czy Wehrmachtu, którzy chcieli dokonać zamachu na Hitlera. Dietrich Bonhoeffer przyłączył się do tego kręgu oporu. Intensywnie zajmował się kwestią dokonywanych mordów i doszedł do wniosku, że w niektórych przypadkach są usprawiedliwione, ponieważ wolne od winy działania tak czy owak są niemożliwe. Jednak przede wszystkim zajmował się brakiem działania Kościoła, w wyniku czego w latach 1940-43 sformułował następujące wyznanie winy we fragmentarycznie zachowanej Etyce (Ethik):

„Kościół przyznaje, że jego zwiastowanie o Bogu, który po wsze czasy objawił się w Jezusie Chrystusie, a który nie ma innych Bogów obok siebie, nie dość jawnie i wyraźnie to przekazał. […] Wolne wyznanie winy nie jest przecież czymś, co robi się lub także można zrobić, lecz w Kościele to jest przełom w postawie względem Jezusa Chrystusa, na który Kościół pozwala sobie, albo też przestaje był Kościołem Chrystusa.”^[7] Na pytanie dotyczące zabójstwa tyranów (Czy chrześcijaninowi wolno złamać przykazanie „Nie zabijaj” ?), odpowiedział w tym konkretnym przypadku TAK, co rozważał też w Etyce.

30 października 1940 Bonhoeffer został przydzielony do monachijskiego oddziału Abwehry, tzn. służył w służbie państwa nazistowskiego. Od 17 listopada przebywał w klasztorze benedyktyńskim w Ettal. W 1941/42 podróżował razem z Helmuthem von Moltke do Norwegii, Szwecji i Szwajcarii. W Sigtuna i Sztokholmie spotkał się z 31 maja na 1 czerwca 1942 roku z Georgem Bellem i przekazał mu dla rządu brytyjskiego tajne dokumenty o kręgu członków ruchu oporu oraz ich celach. Z tym związana była też prośba o publiczną deklarację aliantów, aby po zakończeniu wojny dokonali rozróżnienia między Niemcami a nazistami. Brytyjski minister spraw zagranicznych Anthony Eden poinformował jednak Bella, że wsparcie ruchu oporu, czy nawet jakaś odpowiedź nie leży w interesie Wielkiej Brytanii.

W styczniu 1943 roku zaręczył się z Marią von Wedemeyer (1924–1977), córką pomorskiego właściciela majątku ziemskiego, siostrą byłego konfirmanta i wnuczką jego protektorki z okresu seminarium i „wikariatów zbiorowych” Ruth von Kleist-Retzow.

Aresztowanie i stracenie

13 i 21 marca 1943 roku członkowie grupy skupionej wokół Canarisa, Oster i Klaus Bonhoeffer dokonali nieudanych zamachów na Adolfa Hitlera. 5 kwietnia Dietrich Bonhoeffer został aresztowany razem ze szwagrem Hansem von Dohnanyi za „działanie przeciwko siłom zbrojnym” i skierowani byli do więzienia śledczego Wehrmachtu w Tegel. We wrześniu 1943 roku akt oskarżenia sformułował sędzia Wehrmachtu Manfred Roeder (dokument został odnaleziony w 1991 roku w Wojskowym Archiwum Historycznym w Pradze). Postępowanie karne przeciwko Bonhoefferowi przed Trybunałem Ludowym (Volksgerichtshof) jednak nie rozpoczęto. Powodem tego był fakt, że wysocy urzędnicy powiązani z ruchem oporu, np. jeszcze nie aresztowany sędzia wojskowy Karl Sack, zatrzymali postępowanie.

20 lipca 1944 roku kolejną nieudaną próbę zamachu na Adolfa Hitlera podjął Claus Schenk Graf von Stauffenberg. W czasie intensywnego śledztwa gestapo nie mogło wykazać udziału w tym Bonhoeffera i innych spiskowców. Przypadkowo jednak na początku jesieni 1944 r. gestapo znalazło dokumenty w tajnym archiwum Abwehry w bunkrze Wehrmachtu w Zossen, wśród których były dokumenty z prób zamachów stanu, w których uczestniczył Canaris, oraz kilka stron pamiętnika Canarisa. Poza tym gestapo znalazło skrupulatne notatki o zbrodniach reżimu nazistowskiego. Informacje te były dziełem Hansa von Dohnanyi, aby później zapoznać z tymi zbrodniami społeczeństwo i aliantów. Dohnanyi przechowywał te dokumenty początkowo w szafie pancernej w swoim biurze, aż wreszcie przekazał je do tajnego archiwum. W ten sposób dowody przeciwko grupie oporu Abwehry, a zwłaszcza przeciwko Hansowi von Dohnanyi i Dietrichowi Bonhoefferowi, stały się niepodważalne.

8 października 1944 roku przeniosło go gestapo do piwnicy ówczesnej centrali przy ulicy Prinz-Albrecht-Straße 8. Tam Bonhoeffer, Canaris, Dohnanyi, Gehre, generał Oster i także Karl Sack przebywali jako osobiści więźniowie Hitlera, bez wytoczenia im procesu.^[8]

17 stycznia 1945 roku Dietrich Bonhoeffer napisał ostatni list do rodziców. 7 lutego przetransportowano go do obozu koncentracyjnego w Buchenwaldzie, początkiem kwietnia 1945 do obozu koncentracyjnego w Flossenbürgu. 5 kwietnia 1945 roku Adolf Hitler rozkazał stracenie wszystkich pozostałych jeszcze przy życiu „spiskowców”, którzy nie zostali straceni 20 lipca 1944 roku. Brytyjskiego współwięźnia Payne'a Besta, którego poznał w Buchenwaldzie, prosił o przekazanie kilku słów swojemu przyjacielowi George'owi Bellowi. Bell zanotował ostatnie posłanie Bonhoeffera w 1945 roku:

„Niech mu Pan powie, powiedział Bonhoeffer, że to jest dla mnie koniec, ale także początek. Wierzę w zasadę naszej uniwersalnej chrześcijańskiej braterskości, która wykracza poza wszystkie interesy narodowe, że nasze zwycięstwo jest pewne – niech mu Pan także powie, że nie zapomniałem jego słów wypowiedzianych podczas naszego ostatniego spotkania.”

Miejsce stracenia Dietricha Bonhoeffera w obozie koncentracyjnym Flossenbürg. Źródło: Wikimedia Commons

W rzekomym "postępowaniu sądowym", które odbyło się trzy dni później 8 kwietnia 1945 roku, Bonhoeffer, wraz z Wilhelmem Canarisem, Hansem Osterem, Karlem Sackiem i Ludwigiem Gehre, został skazany na śmierć przez powieszenie. Oskarżycielem był wysoki funkcjonariusz Głównego Urzędu Bezpieczeństwa Rzeszy (niem. Reichssicherheitshauptamt) SS-Standartenführer Walter Huppenkothen (1907–1978), który dzień wcześniej w innym postępowaniu skazał na śmierć Hansa von Dohnanyi, szwagra Bonhoeffera. Temu kpiącemu procesowi przeciwko Bonhoefferowi i innym przewodniczył Otto Thorbeck, który podlegał władzy Huppenkothena i pełnił funkcję sędziego naczelnego w sądzie SS i policji w Monachium. Postępowanie sądowe odbyło się bez protokolanta. Akta procesowe przeciwko Bonhoefferowi uległy zniszczeniu podczas bombardowania Berlina. Ponieważ nie istnieli żadni świadkowie, Thorbeck i Huppenkothen mogli po zakończeniu nacjonalizmu twierdzić, że postępowanie przebiegło zgodnie z prawem i przepisami.

Dietrich Bonhoeffer został powieszony o świcie 9 kwietnia 1945 roku. Skazańcy musieli iść nago na szubienicę, co opisał w 1955 roku lekarz obozowy Hermann Fischer-Hüllstrung.

Dzieła (wybór)

• Dietrich Bonhoeffer: Werke. (DBW) 17 tomów i 2 suplementy. Wydane m.in. przez Eberharda Bethge; Kaiser, Gütersloh 1986–1999.

Literatura

• Josef Ackermann: Dietrich Bonhoeffer – Freiheit hat offene Augen. Eine Biographie. Gütersloher Verlagshaus, Gütersloh 2005, ISBN 3-579-07109-2.
• Matthias Freudenberg: Theologische Köpfe aus 20 Jahrhunderten, Göttingen 2014, ISBN 978–3–7887–2736–9 s. 191–205.
• Christine-Ruth Müller: Dietrich Bonhoeffers Kampf gegen die nationalsozialistische Verfolgung der Juden. Bonhoeffers Haltung zur Judenfrage im Vergleich mit Stellungnahmen aus der evangelischen Kirche und Kreisen des deutschen Widerstandes. München 1990.
• Eberhard Bethge: Dietrich Bonhoeffer. Theologe, Christ, Zeitgenosse. München 1983.
• Clifford J. Green: Chrześcijańska etyka pokoju Dietricha Bonhoeffera. Referat wygłoszony podczas Międzynarodowego Kongresu Bonhoefferowskiego we Wrocławiu w 100-lecie urodzin Dietricha Bonhoeffera Wrocław, 6 lutego 2006. (PDF)

Linki

• Biografia Bonhoeffera w de.wikipedia.org
• Życie i działalność na stronie Luteranie.pl.

Przypisy

1. ↑ Jean-Loup Seban: Dietrich Bonhoeffer. W: Routledge Encyclopedia of Philosophy, t. 1, London/New York 1998.
2. ↑ Eberhard Bethge: Dietrich Bonhoeffer. Eine Biographie. München 1978, s. 282f.
3. ↑ Eberhard Bethge: Dietrich Bonhoeffer. Eine Biographie. München 1978, s. 305.
4. ↑ Kazanie na temat Listu do Kilosan 3,1–4 19 czerwca 1932 w der Kaiser-Wilhelm-Gedächtniskirche, DBW 11, s. 446.
5. ↑ Dietrich Bonhoeffer: Werke, t. 12, s. 353. Kaiser, Gütersloh 1998, ISBN 3-579-01885-X.
6. ↑ Dietrich Bonhoeffer: Werke, t. 15, s. 5. Kaiser, Gütersloh 1998, ISBN 3-579-01885-X.
7. ↑ Dietrich Bonhoeffer: Werke, t. 6, s. 129. Kaiser, Gütersloh 1998, ISBN 3-579-01885-X.
8. ↑ Ingo Müller: Der Niedergang des Strafrechtssystems im Dritten Reich. W: Heribert Ostendorf, Uwe Danker (Hrsg.): Die NS-Strafjustiz und ihre Nachwirkungen. Nomos, Baden-Baden 2003, ISBN 3-8329-0136-1, s. 20.