Bracia Grimm

Bracia Grimm – bracia Jacob Ludwig Karl Grimm (1785–1863) i Wilhelm Karl Grimm (1786–1859) byli obaj filologami i językoznawcami. Razem zebrali i opracowali baśnie ludowe znane na całym świecie jako Baśnie braci Grimm. Uważani są razem z Karlem Lachmannem i Georgiem Friedrichem Benecke za twórców niemieckiej germanistyki. Chociaż bardzo rozpowszechnione jest określenie „bracia Grimm”, to sami nigdy nie użyli go w swoich publikacjach.

Bracia Grimm
Portret braci Wilhelma Grimma (z lewej) i Jacoba Grimma wykonany przez Elisabeth Jerichau-Baumann, 1855.
Źródło: Wikimedia Commons

Pochodzenie

Rodzina Grimmów pochodziła z Hanau. Zarówno pradziadek Friedrich Grimm starszy (1672–1748), jak i dziadek Friedrich Grimm młodszy (1707–1777) byli pastorami ewangelickimi. Ich ojciec, Philipp Wilhelm Grimm (1751–96) był prawnikiem. Matka Dorothea z domu Zimmer (1755–1808) była córką radcy kancelarii Johanna Hermanna Zimmera i Anny Elisabeth Boppo. Bracia Grimm mieli dziewięcioro rodzeństwa, z czego troje zmarło jako noworodki. Oprócz Jacoba Grimma i Wilhelma Grimma uznanie jak malarz uzyskał ich młodszy brat Ludwig Emil Grimm (1790–1863). Młodość bracia Grimm spędzili w Steinau an der Straße, gdzie ojciec pracował jak inspektor sądowy.

Okres studiów

Po śmierci ojca braci Grimm matka pragnęła zapewnić im późniejszą karierę prawniczą. W związku z tym jesienią 1798 roku posłała ich do ciotki do Kassel, gdzie rozpoczęli naukę w Gimnazjum im. Fryderyka (Friedrichsgymnasium) założonym przez Fryderyka II Heskiego. Od 1802 roku Jacob studiował prawoznawstwo na uniwersytecie w Marburgu, gdzie rok później dołączył do niego brat Wilhelm. Jednym z ich nauczycieli był Friedrich Carl von Savigny, który udostępnił im swoją prywatną bibliotekę, gdzie zetknęli się z pismami Johanna Wolfganga von Goethego i Fryderyka Schillera oraz twórczością minnesingerów. Na braci Grimm miały też wpływ poglądy Johanna Gottfrieda Herdera na temat poetyki narodów. Jednak nie stali się marzącymi o „gotyckim średniowieczu” romantykami, lecz realistami, którzy w odległej przeszłości widzieli korzenie współczesności. Zaczęli badać rozwój historyczny niemieckojęzycznej literatury (sagi, dokumenty oraz poezję) i tym samym położyli podwaliny pod naukowe traktowanie tej dziedziny pracy. W pracy tej, podobnie jak Herder, nie ograniczyli się tylko do dokumentów niemieckojęzycznych, lecz badali także źródła angielskie, szkockie i irlandzkie, skandynawskie, fińskie, holenderskie, hiszpańskie i serbskie.

Praca w Kassel

Zainspirowani przez romantyków Clemensa Brentano i Achima von Arnima zbierali początkowo pieśni ludowe na potrzeby ich książki Cudowny róg chłopca (Des Knaben Wunderhorn), a od 1806 roku baśnie krążące w kręgu znajomych, które stały się w przyszłości ich literackim dziełem. Pierwotnie nie były pomyślane dla dzieci, lecz powstały przede wszystkim z ich zainteresowania etnologicznego i otrzymały odpowiedni komentarz. Opracowania językowe Wilhelma Grimma stworzyły przy tym pewien styl książkowy baśni, który do dzisiaj kształtuje jej obraz. Jednym z ważniejszym źródeł baśni były opowieści, pochodzącej z rodziny hugenockiej, Dorothei Viehmann. W zbieraniu baśni uczestniczyli także bracia Werner von Haxthausen, August von Haxthausen, poetka Annette von Droste-Hülshoff i jej siostra Jenny von Laßberg.

Od 1807 roku bracia Grimm publikowali w czasopismach fachowych eseje o minnesingerach. W 1811 roku opublikowali pierwsze własne książki: Jacob Über den altdeutschen Meistergesang, a Wilhelm Altdänische Heldenlieder, Balladen und Märchen. W 1812 roku bracia Grimm wydali pierwsze wspólne książki m.in. pierwszy tom Kinder- und Hausmärchen (Baśnie domowe i dziecięce). W tym czasie pracowali także nad niemieckim wydaniem Eddy oraz średniowiecznej epopei satyrycznej Reineke Lis (Reineke Fuchs). Z Eddy ukazał się tylko w 1815 roku pierwszy tom, ponieważ inni badacze wyprzedzili ich w tej materii. W 1834 roku Jacob Grimm opublikował Reinhart Fuchs, który zawierał kilka średniowiecznych wersji. Od 1813 do 1816 roku bracia Grimm wydali trzy tomy czasopisma Altdeutsche Wälder, które zawierało staroniemiecką literaturę.

W 1814 roku bracia Grimm razem z siostrą Charlotte (Lotte) (1793–1833) zamieszkali w domu przy Wilhelmshöher Tor (obecnie Brüder-Grimm-Platz) w Kassel. W 1815 roku wydali drugi tom Baśni domowych i dziecięcych, a w 1819 ukazał się bardzo zmieniony pierwszy tom, do którego dołączyli kolejne baśnie, część usunęli, a prawie połowę ponownie opracowali, często aby usunąć aluzje erotyczne. Uwagi do wszystkich baśni wydali w trzecim tomie w 1822 roku. W 1825 roku ukazało się jednotomowe wydanie Baśni domowych i dziecięcych, które znacznie przyczyniło się do popularyzacji materiału baśniowego. Do tego wydania Jacob i Wilhelm zaangażowali brata Ludwiga Emila Grimma jako ilustratora. W 1823 roku ukazało się ilustrowane wydanie angielskie Baśni domowych i dziecięcych. Za życia braci Grimm ukazało się siedem niemieckich dużych (trzytomowych) i dziesięć małych (jednotomowych) wydań baśni.

W roku 1816 i 1818 ukazały się oba tomy zbioru sag Deutsche Sagen (Niemieckie sagi), które jednak nie odniosły takiego sukcesu jak baśnie. Dzięki licznym publikacjom bracia Grimm osiągnęli już w wieku 30 lat dużą sławę. Do 1814 roku żyli w Kassel tylko z pensji Jacoba i odziedziczonego majątku rodzinnego. Oprócz oficjalnej działalności jako bibliotekarz (Jacob) i sekretarz biblioteki (Wilhelm) mogli prowadzić własne badania, które w 1819 roku uniwersytet w Marburgu uhonorował nadaniem im tytułu doktora honoris causa.

Bez protektorów i mecenasów bracia Grimm nie mogliby publikować. We wczesnym okresie ich twórczości byli wspierani przez księżnę Wilhelminę Karolinę Duńską (1747–1820). Po jej śmierci musieli razem z siostrą Lotte opuścić dom przy Wilhelmshöher Straße i zamieszkali w gorszym mieszkaniu. Siostra Lotte, którą do tej pory opiekowali się bracia poślubiła krótko po tym zaprzyjaźnionego z rodziną prawnika i późniejszego heskiego ministra Ludwig Hassenpflug (1794–1862).

Badacz twórczości braci Grimm Heinz Rölleke twierdzi, że „nie do przyjęcia jest teoria, że większość baśni braci Grimm wywodzi się bezpośrednio z opowieści starych wieśniaczek, węglarzy i pasterzy. Dziś wiemy, że bracia Grimm nie zebrali baśni ludowych, lecz że baśnie były opowiadane przez wykształcone młode kobiety, które często czerpały ze źródeł francuskich.”[1]

Słownik niemiecki braci Grimm

Deutsches Wörterbuch Grimm - Titel Band 1
Strona tytułowa Deutsches Wörterbuch.
Źródło: Wikimedia Commons

Także po przeprowadzce bracia Grimm mieszkali we wspólnym domu. Jedyną różnicą było to, że Wilhelm ożenił się w 1825 roku z Dorotheą Wild, z którą miał troje dzieci: Herman Grimm (1828–1901), Rudolf Grimm (1830–1889) und Auguste Grimm (1832–1919).

Jacob był od 1830 roku profesorem zwyczajnym na uniwersytecie w Getyndze, Wilhelm natomiast bibliotekarzem i od 1835 również profesorem. W 1838 roku bracia Grimm rozpoczęli wspólną pracę nad Słownikiem niemieckim (Deutsches Wörterbuch, DWB), który znany jest także jako Słownik braci Grimm. Wydanie słownika było ambitnym wyzwaniem językoznawczym dla obu braci. Miał on służyć jako słownik referencyjny, mający na celu bardzo szczegółowe wyjaśnienie pochodzenia i użycia każdego niemieckiego słowa. Słownik niemiecki miał także służyć dbałości o język niemiecki, co wówczas było również sprawą narodową, gdyż istniało jeszcze wiele małych państw niemieckich i nie było zjednoczonych politycznie Niemiec.

Praca była początkowo przewidziana na sześć do siedmiu tomów, a czas jej ukończenia szacowano na dziesięć lat. Bracia Grimm zamierzali stworzyć słownik jako zbiór wszystkich słów z okresu od „Lutra do Goethego”, który nie powinien być zbiorem reguł, a raczej przedstawiać ewolucję słów. Poszczególne artykuły poświęcone są historii znaczenia danego słowa; historyczne użycie tego słowa jest śledzone na podstawie cytatów z setek utworów literackich, ale także z żargonu technicznego i codziennego użytku. W przedmowie do pierwszego tomu Jacob Grimm napisał na stronie XXXIV wydania z 1854 roku:

„Słownik nie jest książką moralności, ale naukowym, pod każdym uzasadnionym przedsięwzięciem. Nawet w Biblii nie brakuje słów, które są wyśmiewane przez wykwintne towarzystwo. Kto widzi zgorszenie w nagim obrazie Saula lub w szczegółowej rzeźbie woskowej anatomii, niech pominie te obraźliwe słowa i rozważa przeważającą większość innych.”

Dlatego też słownik DWB jest pierwszym słownikiem w historii, w którym zostały ujęte także przekleństwa i inne niedelikatne słowa.

W pracy nad słownikiem bracia Grimm otrzymali duże wsparcie ze strony przyjaciół, do których należeli liczni naukowcy. Ich współpracownicy dostarczali zbiór licznych cytatów, które charakteryzowały właściwości i użycie danego słowa. Zarówno zbiór cytatów i opracowanie słownika było opłacane przez lipskich wydawców Karla Reimera i Salomona Hirzela.

Jacob opracował litery A,B,C,E i F do słowa "Frucht", Wilhelm zdążył przed śmiercią opracować tylko literę D. Jacob napisał także wielką przedmowę do pierwszego tomu słownika wydanego w 1854 roku i krótką do wydania tomu drugiego w 1860 roku, w której scharakteryzował sposób pracy zmarłego brata.

Słownik dzisiaj często nazywany jest Der Grimm został ukończony dopiero w 1961 roku, czyli po 123 latach od pierwszych przygotowań. W sumie składa się z 32 tomów. Jednocześnie z zakończeniem prac rozpoczęły się nowe opracowania haseł czego efektem było wydanie dodatkowego tomu w 1971 roku.

Końcem 2005 roku pojawiły się podręczne egzemplarze - w sumie dziewięć tomów - DWB (wśród nich siedem tomów egzemplarzy Jacoba Grimm z jego ręcznymi uwagami na marginesie), które znajdowały się w Pruskiej Bibliotece Państwowej i stanowią część biblioteki tzw. Berlinka znajdującej się obecnie w Bibliotece Jagiellońskiej w Krakowie.

Okres w Berlinie

Po wydaleniu z uniwersytetu w Getyndze w 1837 bracia Grimm spędzili trzy lata w Kassel, po czym w 1840 roku pruski król Fryderyk Wilhelm IV powołał ich na uniwersytet do Berlina, gdzie przez 20 lat żyli nieobciążeni niepewnością o finanse. W rozprawach akademickich, które w tym czasie napisali (zebrane później w Kleinere Schriften), jest wiele wiadomości o ich badaniach, zainteresowaniach i liberalnych poglądach politycznych. W tym okresie powstała również Geschichte der deutschen Sprache (Historia języka niemieckiego) – pierwsza próba powiązania historii języka z historią społeczną. O Jakubie Grimmie Georg Curtius napisał w 1871 roku, że jego żywiołowa praca wymagała pilnej korekty bardziej krytycznych umysłów: "Na szczęście Wilhelm Grimm, mniej odważny i wszechstronny, ale w bardziej ograniczonych dziedzinach drobiazgowy i ostrożny, stanął u boku Jakuba".

Groby braci Grimm
Groby braci Grimm w Berlinie–Schöneberg.
Źródło: Wikimedia Commons

Wilhelm Grimm zmarł w 1859, a jego brat Jacob w 1863 roku. Także po śmierci są razem; leżą na cmentarzu Alter St.-Matthäus-Kirchhof w Berlinie-Schöneberg. Po lewej stronie ich grobów znajdują się groby synów Wilhelma Hermana i Rudolfa. Szczątki zmarłej córki Auguste Grimm zostały bez inskrypcji pochowane w 1919 roku w urnie w grobie ojca Wilhelma.

Wspólne prace braci Grimm

  • Baśnie domowe i dziecięce (Kinder- und Hausmärchen), 1 wydanie: 2 tomy 1812 i 1815
  • Deutsche Sagen (Miemieckie sagi), 2 tomy 1816 i 1818
  • Irische Elfenmärchen. Leipzig, 1826
  • Deutsche Mythologie (Mitologia niemiecka), 1 wydanie 1835
  • Deutsches Wörterbuch (Słownik niemiecki lub Słownik braci Grimm), 1 tom 1854
  • Deutsche Sagen, z ilustracjami sag wg Wilhelma von Kaulbach. Nicolai, Berlin 1865, 2 wydanie, tom 1–2 online (dostęp 27.03.2020)

Literatura

  • Hans-Georg Schede: Die Brüder Grimm – Eine Biographie. CoCon-Verlag, Hanau 2009, ISBN 978-3-937774-69-5.
  • Steffen Martus: Die Brüder Grimm. Eine Biographie. Rowohlt-Verlag, Berlin 2009, ISBN 978-3-87134-568-5.
  • Günter Grass: Grimms Wörter. Eine Liebeserklärung. Steidl, Göttingen 2010, ISBN 978-3-86930-155-6.
  • Andreas Venzke: Die Brüder Grimm und das Rätsel des Froschkönigs. Arena-Verlag, Würzburg 2012, ISBN 978-3-40106-775-9.

Linki

Przypisy

  1. Heinz Rölleke: Gebrüder Grimm: Märchen über Märchen – Jacob und Wilhelm Grimm haben lange verheimlicht, wer ihnen ihre Geschichten zugetragen hat. Denn nicht alte Bäuerinnen erzählten die angeblichen Volksmärchen, sondern gebildete Töchter mit hugenottischen Vorfahren, Zeit Online 20 listopada 2012