Johannes Brahms

Johannes Brahms (ur. 7 maja 1833 w Hamburgu; zm. 3 kwietnia 1897 w Wiedniu) – niemiecki kompozytor, pianista i dyrygent w dobie romantyzmu. Dzięki uwzględnieniu form barokowych i klasycznych utwory jego wykraczają jednak poza tę epokę. Uważany jest za jednego z najwybitniejszych kompozytorów w historii muzyki.

Wielu uważało go za spadkobiercę Ludwiga van Beethovena (1770–1827), a jego I symfonia c-moll określona została przez Hansa von Bülowa (1830–1894) jako „X symfonia Beethovena”.

Johannes Brahms

Johannes Brahms (1889).
Źródło: Wikimedia Commons

Brahms największą karierę muzyczną zrobił w okresie wiedeńskim. Komponował utwory fortepianowe, chórowe i wokalne oraz muzykę kameralną i symfoniczną. W odróżnieniu do innych wielkich kompozytorów muzyki klasycznej nigdy nie komponował oper. Będąc wirtuozem fortepianu wykonywał często premiery swoich kompozycji. Współpracował ze znanymi muzykami swojej epoki, m.in. z Clarą Schumann (1819–1896) i Josephem Joachimem (1831–1907). Brahms był perfekcjonistą, co spowodowało, że zniszczył napisane prace lub je nie opublikował.

Brahms był zarówno tradycjonalistą i nowatorem. Jego muzyka zawiera stryktury i techniki kompozycji mistrzów baroku i klasycyzmu. Był mistrzem kontrapunktu, precyzyjnie przestrzegał metod kompozycji, z czego słynął Jan Sebastian Bach (1685–1750). Wielu jemu współczesnych krytykowało jego muzykę, gdyż uważali ją za zbyt akademicką, ale podziwiana też była przez kompozytorów postępowych jak Arnold Schönberg (1874–1951), czy konserwatywnych jak Edward Elgar (1857–1934).

Genealogia

Ojciec Johann Jakob (1806–72), muzyk, kontrabasista w orkiestrze teatralnej w Hamburgu; matka Johanna Henrika Christiane Nissen (1789–1865); kawaler.

Życiorys

Dzieciństwo i czas nauki

Johannes Brahms 1866

Młody Johannes Brahms (ok. 1886).
Źródło: Wikimedia Commons

Johannes Brahms był drugim dzieckiem Johanna Jakoba (1806–1872) i Johanny Henryki Christiany Brahms, z domu Nissen (1789–1865). Jego ojciec był muzykiem, grał na kontrabasie i rogu. Z małym zespołem występował w lokalach w Hamburgu, a później był członkiem orkiestry w miejskim teatrze i filharmonii kierowanej przez Juliusa Stockhausena (1826–1906).

Ponieważ ojciec pochodził z Heide (Holsztyn) i tam mieszkał jego dziadek, młody Johannes Brahms spędzał tam młodość. W domu dziadka w Heide jest obecnie muzeum.

Ojciec wcześnie rozpoznał jego talent muzyczny i już w wieku siedmiu lat Brahms otrzymał pierwsze lekcje gry na fortepianie u Otto Friedricha Willibalda Cossela (1813–1865). Za pośrednictwem Cossela rozpoczął w 1843 r., w wieku dziesięciu lat, naukę kompozycji, harmonii i gry na fortepianie u znanego wówczas hamburskiego kompozytora i pianisty Eduarda Marxsena (1806–1887). Od 13 roku życia musiał Brahms grać w hamburskich gospodach, aby pomóc w utrzymaniu rodziny. Wkrótce zaczął komponować i miał także możliwość dyrygowania. Powstałe w 1849 r. Phantasien über einen beliebten Walzer są świadectwem jego wirtuozerii pianistycznej. Na zawsze pozostał pod wpływem muzyki Jana Sebastiana Bacha (1685–1750), Wolfganga Amadeusa Mozarta (1756–1791) i Ludwiga van Beethovena (1770–1827).

W 1847 r., wyczerpany ciągłą pracą, pojechał na wieś odpocząć. Tam odkrył literaturę. Czytał książki Sofoklesa, Dantego, Cycerona, Jean Paula (1763–1825), Friedricha Gottlieba Klopstocka (1724–1803), Gottholda Ephraima Lessinga (1729–1781), Johanna Wolfganga von Goethego (1749–1832), Friedricha Schillera (1759–1805) i wielu innych.[1] 21 września 1848 r. dał pierwszy koncert, podczas którego grał fugę Bacha. Drugi koncert nastąpił 14 kwietnia 1849. Brahms zaprezentował tam Sonatę fortepianową nr 21 C-du (op. 53) Beethovena i swoje wariacje. Krytycy zauważyli w nim oryginalny talent.[2] Brahms swoje wczesne kompozycje publikował często pod pseudonimami (G. W. Marks, Karl Würth) i nadawał im wyższe nr opus. Początkowo pisał tylko utwory fortepianowe, ponieważ zbyt mało wiedział na temat możliwości orkiestry. Także później przy komponowaniu dzieł orkiestrowych konsultował się ze swoimi przyjaciółmi.

W wieku 20 lat udał się w podróż koncertową z węgierskim skrzypkiem Eduardem Reményi (właściwie Eduard Hoffmann, 1828–1898), podczas której odwiedził w Hanowerze Josepha Joachima (1831–1907), który polecił go przebywającemu w Weimarze Ferencowi Lisztowi (1811–1886). Liszt obiecał mu, że poleci go lipskiemu wydawnictwu muzycznemu Breitkopf & Härtel.

Znajomość z Robertem i Clarą Schumann

Szczęśliwym trafem w 1853 r. udało się Johannesowi Brahmsowi odwiedzić przebywającego w Düsseldorfie Roberta Schumanna (1810–1856), który głęboko poruszony obfitością i jakością pokazanych kompozycji napisał 25 października 1853 r. w czasopiśmie Neue Zeitschrift für Musik sławny esej Nowe drogi (Neue Bahnen). Także Schumann wstawił się za Brahmsem w wydawnictwie Breitkopf & Härtel, co skutkowało publikacją kilku jego prac. To spowodowało, że 20-letni Brahms stał się sławny w Niemczech. Obawa, że nie sprosta kryteriom opinii publicznej i samokrytyka skłoniły go do spalenia kilku dzieł.

Z Schumannem połączyła Brahmsa przyjaźń, a po jego zachorowaniu także z jego żoną Clarą (1819–1896), którą wspierał w ciężkich latach choroby męża, aż do jej śmierci w 1896 roku. Clara Schumann jako ciesząca się sławą pianistka stała się pierwszą recenzentką jego kompozycji. Podczas choroby Roberta Schumanna Brahms mieszkał czasowo w tym samym domu w Düsseldorfie, w którym żyła Clara wraz z sześciorgiem dzieci. Między 1854 a 1858 Clara Schumann i Johannes Brahms prowadzili obszerną korespondencję. Później postanowili wspólnie prawie całkowicie ją zniszczyć. Brahms przez całe życie adorował i kochał starszą o 14 lat Clarę.[3]

Detmold i Hamburg

W 1857 r. Brahms zamieszkał w Detmold, gdzie kierował tamtejszym chórem, był pianistą u księcia Lippe-Detmold i uczył gry na fortepianie. W tym czasie tworzył I koncert fortepianowy d-moll, (op. 15). W jego instrumentacji doradzał mu Joseph Joachim. Premiera utworu odbyła się 22 stycznia 1859 r. w Hanowerze. W Lipsku utwór nie odniósł sukcesu. Brahms postanowił, że kolejny koncert musi brzmieć zupełnie inaczej. Jego II koncert fortepianowy B-dur (op. 83) ukazał się 22 lata po pierwszym i był zupełnie inny od niego. W okresie pobytu w Detmold powstały także dwie serenady orkiestrowe (op. 11 i op. 16) i pieśni.

W maju 1859 r. wrócił do Hamburga, gdzie dyrygował chórem żeńskim. W 1860 r. poznał wydawcę Fritza Simrocka (właściwie Friedrich August Simrock, 1837–1901), dzięki któremu dzieła Brahmsa stały się bardziej znane. Wydawcy nie byli chętni wydawać kompozycje Brahmsa, gdyż jego koncert fortepianowy nie odniósł sukcesu, a miniatury fortepianowe uważano za trudne do grania. Sam Brahms utrudniał sprawę wydawcom, ponieważ jako perfekcjonista często kazał czekać im na manuskrypt, bo wydawało mu się, że może kompozycję udoskonalić.

W 1860 r. ukazał się podpisany przez niego i Josepha Joachima fatalny manifest przeciw „nowej szkole niemieckiej” (Neudeutsche Schule), który dotyczył Liszta i jego szkoły oraz Richarda Wagnera (1813–1883).

Od teraz Brahms uważany był za przywódcę stronnictwa walczącego z Wagnerem, z czego był bardzo niezadowolony. Dobrze wiedział o wielkości Wagnera i go cenił, a po drugie Wagner komponował opery, co nie interesowało Brahmsa. Konkurentami jego byli jedynie Felix Draeseke (1835–1913) i Anton Bruckner (1824–1896), którzy komponowali muzykę kameralnę, symfoniczną i chóralną.

Jedną z przyczyn opuszczenia w 1862 r. Hamburga było rozdrażnienie Brahmsa nad tym, że jego protektor i przyjaciel ojca Theodor Avé-Lallemant (1806–1890) nie załatwił mu ani posady dyrektora w tamtejszej filharmonii, ani stanowiska chórmistrza w Akademii Śpiewu (Singakademie). Chociaż sam Brahms oficjalnie o te posady nie ubiegał się, był głęboko urażony, że wybrano Juliusa Stockhausena (1826–1906) zamiast jego.

Pobyt w Wiedniu

Pomnik Johannesa Brahmsa na Karlsplatz w Wiedniu, Karlsplatz

Pomnik Johannesa Brahmsa na Karlsplatz w Wiedniu.
Źródło: Wikimedia Commons

W 1862 r. Johannes Brahms osiadł w Wiedniu, gdzie szybko zyskał uznanie. Jako wirtuoz grał Bacha, Beethovena, Schumanna, a także razem ze skrzypkiem Josefem Hellmesbergerem (1828–1893) swój Kwartet g-moll. Pewnego razu Hellmesberger powiedział z podziwem: „To jest spadkobierca Beethovena!” (Das ist der Erbe Beethovens!)[4] Komplement ten nie ucieszył kompozytora, gdyż obawiał się takiego porównywania, bo nie czuł się równy wielkiemu mistrzowi.

W 1863 r. Johannes Brahms został chórmistrzem w Wiedeńskiej Akademii Śpiewaczej (Wiener Singakademie), ale już w następnym roku zrezygnował z tego stanowiska, ponieważ uważał, że nie dorósł jeszcze do tej roli.

Do dzieł powstałych w tym czasie należy Niemieckie requiem (Ein deutsches Requiem nach Worten der Heiligen Schrift, op.45), które nie opiera się na tradycyjnym tekście łacińskim, lecz tekście z Pisma Świętego w języku niemieckim. Premiera w Bremie w 1868 r. była wielkim sukcesem. W przeciwieństwie do tego opublikowanie Węgierskich tańców (Ungarischen Tänze) doprowadziło prawie do skandalu. Wprawdzie uzyskał dzięki nim wyraźnie szerszą publikę niż przy innych dziełach, jednak zgłosili się inni muzycy (m.in. stary przyjaciel Reményi) twierdzący, że oni są autorami muzyki.

W 1872 r. postanowił ostatecznie zostać w Wiedniu. W tym czasie Brahms odnosił wielkie sukcesy jako pianista i nie potrzebował żadnej stałej posady, aby zapewnić sobie utrzymanie. Niemniej jednak w latach 1873–75 kierował Wiedeńskim Towarzystwem Śpiewaczym (Wiener Singverein). Zarówno Brahms, jak również jego wydawcy zarabiali tak dużo na jego wydawanych kompozycjach, że Simrock naciskał na niego, aby coś nowego dał do publikacji.

W Wiedniu Johannes Brahms zaprzyjaźnił się m.in. z Heinrichem von Herzogenbergiem (1843–1900) i jego żoną Elisabeth (1847–1892), wziętą pianistką, która później często opiniowała jego kompozycje, często nawet przed Clarą Schumann.

4 listopada 1876 r. miała miejsce w Karlsruhe premiera I symfonii c-moll (op. 68). Pracę nad tym dziełem Brahms rozpoczął już w 1862 r., ale dokończył ją dopiero podczas pobytu w Sassnitz na Rugii. 30 grudnia 1877 r. nastąpiła w Wiedniu premiera II symfonii D-dur (op. 73.). W marcu 1878 r. Brahms otrzymał tytuł doctora honoris causa Uniwersytetu Wrocławskiego. W 1880 r. pracował nad dwoma uwerturami: Uwerturą akademicką e-moll (op. 80) jako podziękowanie za wrocławski tytuł doktora i Uwerturą tragiczną d-moll(op. 81), o których mówił: „Jedna płacze, druga śmieje się” (Die eine weint, die andere lacht).

W 1883 r. był współzałożycielem pierwszego klubu trębaczy na rogu Wiener Waldhornverein, z którego powstał później związek Wiener Waldhornverein. Brahms także grał na rogu i pozostał aktywnym działaczem klubu.

Podczas kilkumiesięcznego pobytu w Wiesbaden w lecie 1883 r. skomponował III symfonię F-dur (op.90). Została ona wystawiona w grudniu w Wiedniu. IV symfonia e-moll (op. 98) powstała podczas letnich pobytów w 1884 i 1885 r. w Mürzzuschlag w Styrii. Jej premiera miała miejsce pod kierownictwem Hansa von Bülowa (1830–1894) 25 października 1885 r. w Meiningen.

Ostatnie lata

W ostatnich latach Johannes Brahms komponował zwłaszcza muzykę kameralną. W 1886 r. został honorowym prezydentem Wiedeńskiego Towarzystwa Muzycznego (Wiener Tonkünstlerverein). W Meiningen zaprzyjaźnił się z parą książęcą von Sachsen-Meiningen, pianistką Helene Freifrau von Heldburg (1839–1923), dyrygentem Fritzem Steinbachem (1855–1916) i znanym klarnecistą Richardem Mühlfeldem (1856–1907), dla którego skomponował Trio a-moll na klarnet, wiolonczelę i fortepian (op. 114) i Kwintet klarnetowy h-moll (op. 115) (1891).[5]

W ostatnim dwudziestoleciu swojego życia Brahms był czołową postacią międzynarodowej sceny muzycznej i podziwiany oraz honorowany jako pianista, dyrygent i kompozytor. Otrzymywał liczne wyróżnienia, zostawał członkiem honorowym różnych towarzystw, co skomentował słowami: „Jeśli mi przyjdzie na myśl piękna melodia, jest to dla mnie milsze niż Order Leopolda” („Wenn mir eine hübsche Melodie einfällt, ist mir das lieber als ein Leopoldsorden“). W 1889 r. nadano mu honorowe obywatelstwo miasta Hamburga.

Grab von Johannes Brahms auf dem Wiener Zentralfriedhof

Grób Johannesa Brahmsa na Cmentarzu Centralnym w Wiedniu.
Źródło: Wikimedia Commons

2 grudnia 1889 r. Brahms w domu przyjaciela Dr. Richarda Fellingera (1848–1903) i jego żony Marii (1849–1925), która jako artystka stworzyła kilka jego portretów i rzeźb, grał na fortepianie część nr 1 Węgierskich tańców i zostało to nagrane na fonografie. Nagranie to pomimo złej jakości jest jedynym świadectwem własnoręcznej gry kompozytora.

Johannes Brahms zmarł 3 kwietnia 1897 r. według niektórych biografów na raka wątroby, a według nowszych podań na raka trzustki. Po wystawieniu trumny ze zwłokami w domu pogrzebowym, gdzie rzeźbiarz Carl Kundmann (1838–1919) zdjął maskę pośmiertną, a Ludwig Michalek (1859–1942) wykonał ostatni obraz pastelami, ceremonia pogrzebowa odbyła się 6 kwietnia w kościele ewangelicko-augsburskim w Wiedniu (Lutherische Stadtkirche). Pochówek miał miejsce na Cmentarzu Centralnym w Wiedniu (Wiener Zentralfriedhof).

 

Dzieła (wybór)

Symfonie

  • I symfonia c-moll op. 68 (1876)
  • II symfonia D-dur op. 73 (1877)
  • III symfonia F-dur op. 90 (1883)
  • IV symfonia e-Moll op. 98 (1885)

Koncert

  • I koncert fortepianowy d-Moll op. 15 (1859)
  • II koncert fortepianowy B-dur op. 83 (1882)
  • Koncert skrzypcowy D-dur op. 77 (1879)
  • Koncert podwójny na skrzypce i wiolonczelę a-moll op. 102 (1888)

Inne utwory symfoniczne

  • I serenada D-dur op. 11 (1860)
  • II serenada A-dur op. 16 (1860)
  • Uwertura akademicka c-moll op. 80 (1880)
  • Uwertura tragiczna d-moll op. 81 (1880)

Muzyka fortepianowa

  • I sonata C-dur op. 1 (1853)
  • II sonata fis-moll op. 2 (1854)
  • Scherzo es-moll op. 4 (1854)
  • III sonata f-moll op. 5 (1854)
  • Wariacje na temat Roberta Schumanna op. 9 (1854)
  • 4 ballady op. 10 (1856)
  • Wariacje na własny temat op. 21/1 (1861)
  • Wariacje na temat pieśni węgierskiej op. 21/2 (1861)
  • Wariacje na temat Paganiniego op. 35 (1866)
  • 21 tańców węgierskich (na fortepian, na dwie i cztery ręce,1869 i 1880; nr 1, 3 i 10 1874 w 1874 i 1876 przerobione przez Brahmsa na orkiestrę)
  • Wariacje na temat Haydna op. 56a (1874)
  • 8 miniatur fortepianowych op. 76 (1879)
  • 2 rapsodie op. 79 (1880)
  • 7 fantazji op. 116 (1892)
  • 6 miniatur fortepianowych op. 118 (1893)

Muzyka kameralna

  • I sekstet smyczkowy B-dur op. 18 (1862)
  • I kwartet fortepianowy g-Moll op. 25 (1863)
  • II kwartet fortepianowy A-dur op. 26 (1863)
  • Kwintet fortepianowy f-moll op. 34 (1865)
  • Sonata na fortepian i wiolonczelę nr 1 e-moll op. 38 (1865)
  • Trio na róg, skrzypce i fortepian Es-dur op. 40 (1865)
  • II sekstet smyczkowy G-dur op. 36 (1866)
  • I kwartet smyczkowy c-moll op. 51/1 (1873)
  • II kwartet smyczkowy a-moll op. 51/2 (1873)
  • III kwartet fortepianowy c-Moll op. 60 (1875)
  • Kwartet smyczkowy nr 3 B-dur op. 67 (1876)
  • Sonata na fortepian i skrzypce nr 1 G-dur op. 78 (1879)
  • II trio fortepianowe C-dur op. 87 (1880)
  • I kwintet smyczkowy F-dur op. 88 (1882)
  • II sonata na wiolonczelę i fortepian F-dur op. 99 (1886)
  • II sonata na fortepian i skrzypce A-dur op. 100 (1886)
  • III trio fortepianowe c-moll op. 101 (1887)
  • III sonata na fortepian i skrzypce d-moll op. 108 (1889)
  • Trio klarnetowe a-Moll op. 114 (1891)
  • Kwintet klarnetowy h-Moll op. 115 (1891)
  • II kwintet smyczkowy G-dur op. 111 (1891)
  • 2 sonaty na klarnet i fortepian f-moll, Es-dur op. 120 (1894)
  • II kwartet smyczkowy a-moll op. 51/2 (1873)
  • I kwintet smyczkowy F-dur op. 88 (1882)

Utwory organowe

  • Fuga as-moll WoO 8
  • Preludium i fuga a-Moll WoO 9
  • Preludium i fuga g-moll WoO 10
  • Przygrywka chorałowa i fuga na temat „O Traurigkeit, o Herzeleid“ WoO 7
  • 11 przygrywek chorałowych op. posth. 122

Utwory chóralne

  • Postillons Morgenlied (~1847/50?) na chór męski. Tekst: Wilhelm Müller (1794–1827)
  • Die goldenen Brücken (1853) na chór męski. Tekst: Emanuel Geibel (1815–1884)
  • Ave Maria op. 12 (1860)
  • Geistliches Lied op. 30 (1856)
  • Trzy chóry sakralne na głosy żeńskie bez akompaniamentu op. 37 (1859/1863)
  • Pięć pieśni na czterogłosowy chór męski op. 41 (1861-62?)
  • Niemieckie requiem op. 45 (1866/67 i 1868)
  • Schicksalslied op. 54 (1871). Tekst: Friedrich Hölderlin (1770–1843)
  • Siedem pieśni na chór mieszany op. 62 (1874)
  • Dwa motety op. 74 (1878): Warum ist das Licht gegeben dem Mühseligen? op. 74,1 i „O Heiland, reiß die Himmel auf“
  • Nänie op. 82 (1881). Tekst: Friedrich Schiller (1759–1805)
  • Gesang der Parzen op. 89 (1882). Tekst: Johann Wolfgang von Goethe (1749–1832)
  • Tafellied Josepha von Eichendorff na chór sześciogłosowy mieszany z fortepianem op. 93b (1884)
  • Pięć pieśni na chór mieszany a cappella op. 104 (1888)
  • Trzy motety op. 110 (1889)
  • 14 pieśni ludowych na chór mieszany bez akompaniamentu WoO 34 (1857–58; 1863–64)

Literatura

  • Siegfried Kross: Brahms–Bibliographie. Schneider, Tutzing 1983, ISBN 3-7952-0394-5.
  • Max Kalbeck: Johannes Brahms. Biographie in 4 Bänden. Severus-Verlag, Hamburg 2013 (Nachdr. d. Ausg. Tutzing 1976, EA Wien 1904/14; (online)
  • Walter Riezler: „Brahms, Johannes” w Neue Deutsche Biographie (NDB). Tom 2, Duncker & Humblot, Berlin 1955, ISBN 3-428-00183-4, s. 508–513 (online).

Linki

Przypisy

  1. Paul Landormy: Brahms. Librairie Félix Alcan, 1921, online s. 5-6.
  2. Paul Landormy: Brahms. Librairie Félix Alcan, 1921, s. 7.
  3. Joachim Reiber: Duett zu Dritt. Komponisten im Beziehungsdreieck. Kremayr & Scheriau, Wien 2014.
  4. Florence May: The Life of Johannes Brahms in two volumes, E. Arnold, 1905 (online) tom II s. 6.
  5. Johannes Brahms. Kurz-Biographie. W: musikgeschichte-meiningen.de. Meininger Museen, archiviert vom Original am 24. April 2011.