Clemens Brentano

Clemens Wenzeslaus (Wenzel) Maria Brentano (pol. Klemens Brentano; ur. 9 września 1778 w Ehrenbreitstein (obecnie część Koblencji); zm. 28 lipca 1842 w Aschaffenburgu) – niemiecki pisarz, obok Achima von Arnima i Josepha von Eichendorffa jeden z ważniejszych przedstawicieli romantyzmu heidelberskiego. (wyznanie katolickie)

Brentano
Portret Clemensa Brentano wykonany przez Emilie Linder.
Źródło: Wikimedia Commons

Genealogia

Ojciec Peter Anton Brentano (1735-1797), hurtownik i dyplomata; matka Maximiliane von La Roche (1756-1793), córka Sophie von La Roche; rodzeństwo m.in.

– ożenił się 1) 11 grudnia 1803 z pisarką Sophie Mereau  z domu Schubart (1770–1806), 2)  21 sierpnia 1807 z Auguste Bußmann (1791–1832).

Życiorys

Clemens Brentano urodził się w domu babci Sophie von La Roche w Ehrenbreitenstein. Ochrzczony został w kościele katolickim. Imię Maria nie było mu nadane przy chrzcie, lecz używał go w swoich pierwszych publikacjach jako pseudonim. Po śmierci ojca jego brat przyrodni Franz (1765-1844) objął w 1797 r. firmę i pieczę nad młodszym rodzeństwem. Od szóstego roku życia mieszkał w domu ciotki Moehn w Koblencji, gdzie uczęszczał do gimnazjum. Później przebywał także we Frankfurcie nad Menem, jak również przez krótki czas w internacie w Heidelbergu i w latach 1791–93 w placówce wychowawczej w Mannheim. Następnie przez jeden semestr studiował na uniwersytecie w Bonn. Jesienią 1794 r. rozpoczął naukę zawodu kupca w firmie ojca, którą przez krótki czas kontynuował w 1796 r. w Langensalza i od początku 1797 r. w Schönebeck (Elbe) u wujka Karla von La Roche, dyrektora salin, aby przygotować się do studiów górniczych, które rozpoczął w lecie w Halle.

Wiosną 1798 r. przeniósł się do Jeny i rozpoczął tam studia medyczne. Poznał tam przedstawicieli klasyki weimarskiej Christopha Martina Wielanda, Johanna Gottfrieda von Herdera, Johanna Wolfganga von Goethego oraz wczesnego romantyzmu Augusta Wilhelma Schlegela, Friedricha Schlegela, Ludwiga Tiecka i Friedricha Carla von Savigny. Napisał tam satyrę literacką »Gustav Wasa«, skierowaną przeciw Augustowi von Kotzebue, wrogowi romantyzmu oraz pierwszą część powieści »Godwi oder Das steinerne Bild der Mutter – Ein verwilderter Roman« z wieloma wierszami m.in. »Zu Bacharach am Rheine«, »Sprich aus der Ferne«, »Ein Fischer saß im Kahne«. Związek miłosny z Sophie Mereau, żoną bibliotekarza i profesora, poetką i tłumaczką, wprowadził go na wyżyny i w głębię miłości.

W lecie 1801 r. przeniósł się do Getyngi, aby studiować filozofię. Poznał tam Achima von Arnima, z którym się zaprzyjaźnił, i z którym odbył podróż nad Ren. W 1803 r. poślubił Sophie Mereau i zamieszkał z nią w Marburgu, gdzie pozostali przez rok. Po wczesnej śmierci ich pierwszego dziecka przeprowadzili się do Heidelbergu. Przy porodzie trzeciego dziecka w 1806 r. zmarła jego żona Sophie.

Po dziesięciu miesiącach ożenił się ponownie z 16 letnią histeryczną Auguste Bußmann. Małżeństwo stało się dla niego piekłem i farsą. Po krótkim wspólnym pożyciu w Kassel, gdzie zaprzyjaźnił się z braćmi Jacobem i Wilhelmem Grimm, udał się sam w 1808 r. ponownie do Heidelbergu, gdzie razem z Achimem von Arniem wydał »Cudowny róg chłopca« (Des Knaben Wunderhorn) i razem z Josephem Görresem był współpracownikiem wydawanego przez Arnima czasopisma »Zeitung für Einsiedler«. Uciekając przed żoną, pojechał jesienią razem ze szwagrem Savigny do Landshut i Monachium. Od jesieni 1809 do lata 1811 r. mieszkał u Arnima w Berlinie i brał udział w założeniu w 1810 r. antyżydowskiego towarzystwa Christlich-Deutschen Tischgesellschaft, gdzie wygłosił satyryczną antyżydowską rozprawę »Der Philister vor, in und nach der Geschichte«. Antyżydowskie treści znaleźć można również w innych jego pismach (np. w baśni »Gockel, Hinkel und Gakeleia«). Jego najbardziej znane religijne dzieło »Das bittere Leiden« zawiera prawie wszystkie chrześcijańskie motywy antyżydowskie. W przeciwieństwie do tego w innym piśmie »Das Leben Jesu« przedstawił z sympatią judaizm w czasach Chrystusa. W Berlinie współpracował też przez krótki czas z Heinrichem von Kleistem pisząc artykuły do »Berliner Abendblätter«.

W 1811 r. Clemens Brentano opuścił Berlin i przez dwa lata przebywał w Czechach u swojego brata Christiana Brentano (1784–1851) w majątku Bukovany u Kozárovic (niem. Bukowan) oraz Pradze. W tym czasie powstały jego dramaty »Aloys und Imelde« (opublikowany dopiero w 1912) i »Die Gründung Prags« (wydany w 1815). W 1813 r. udał się do Wiednia, aby zostać tam dramaturgiem teatralnym. Gdy plan ten się nie powiódł wrócił w 1814 r. do Berlina. Kryzys życiowy i religijna tęsknota, która widoczna już była we wcześniejszych pismach, wzmocniły się i doprowadziły go do pietystycznego ruchu przebudzenia i powrotu do Kościoła katolickiego. Wpływ na ten krok miała też miłość do córki ewangelickiego pastora Luise Hensel, którą poznał końcem 1816 roku. Pomimo, że rozwiedziony Brentano był skłonny na przestąpienie na protestantyzm, aby ją poślubić, ta odrzuciła jego propozycję, ale pod jego wpływem konwertowała na katolicyzm w 1818 roku. W 1817 r. Brentano złożył spowiedź generalną i niezadowolony z dotychczasowej twórczości poetyckiej szukał zadań literackich w służbie religijnej i charytatywnej. Pięć lat żył w Dülmen w Westfalii, aby opisać oblicze stygmatycznej zakonnicy Anny Kathariny Emmerick (1774–1824). Po jej śmierci napisał książkę »Die Barmherzigen Schwestern in bezug auf Armen- und Krankenpflege« (1831) wspierającą kongregację Barmherzigen Schwestern vom Heiligen Vinzenz von Paul w Niemczech. Jednocześnie książka ta stanowi jedno ze szczytowych punktów niemieckiej prozy. Kolejne lata spędził w Koblencji, od 1829 r. we Frankfurcie, od 1832 r. w Ratyzbonie, a od 1833 r. w Monachium. W tym czasie pracował m.in. nad książkami »Das bittere Leiden unsers Herrn Jesu Christi« (1833), »Leben der heiligen Jungfrau Maria« (1852, postum) i biografią Anny Kathariny Emmerick, której autentyczne wydanie ukazało się w 1981 roku. Wbrew woli Clemensa Brentano książki te były czytane jako książki budujące pobożność i rozpowszechnione zostały w olbrzymich nakładach. Ich wpływ częściowo jest nieprzerwany w dzisiejszym rzymskim i amerykańskim katolicyzmie.

W 1833 r. poznał w Monachium szwajcarską malarkę i mecenaską Emilie Linder (1797–1867). Podobnie jak w przypadku Luise Hensel, jego zabiegi o jej rękę nie powiodły się, ale po jego śmierci konwertowała w 1843 r. na katolicyzm. Swój majątek rozdała biednym zborom, zgromadzone dzieła sztuki przekazała muzeum w Bazylei, a 200.000 franków otrzymała Diecezja Bazylei.

Clemens Brentano zmarł 28 lipca 1842 r. w domu swojego brata Christiana w Aschaffenburgu i został pochowany na tamtejszym cmentarzu Altstadtfriedhof.

Twórczość

Joseph von Eichendorff nazwał nieprzejednaną walka z własnym demonem właściwą historią życia i twórczości Brentano. Brak własnego silnego wnętrza w samym sobie doprowadziło, że szukał go u kochanek i przyjaciół. Jego tęsknoty i bujna fantazja przynosiły mu wciąż nowe rozczarowania. Tęsknota i melancholia stały się podstawowymi tonami jego poezji, jak również ironia i żart, za którymi ukrywał cierpiące usposobienie z powodu twardości i dysonansów życia.

Poetyckie wielkie dzieła »Chronika« i »Romanzen vom Rosenkranz« pozostały tylko we fragmentach. Podobnie rzecz się ma z »Die mehreren Wehmüller«. Także baśnie nie zostały ukończone według pierwotnego planu i ukazały się dopiero po jego śmierci. Swoje wiersze nie zebrał sam, niektóre istnieją w różnych wersjach, z których żadna nie jest ostateczna. Kompleksowego wydania jego wierszy brakuje do dzisiaj. Liczne fragmenty dramatów nie zostały w ogóle opublikowane.

Jego ostatnie dzieła świadczą o dużym oczytaniu w starszej literaturze religijnej. Z notatek,które robił przy łożu Anny Kathariny Emmerick o jej wizjach i rozważaniach, połączonych z własnymi opowiadaniami, myślami i przekonaniami, a także z rozważaniami katolickiego kapucyna i misjonarza Martina von Cochema (1634–1712) stworzył liczne tomy manuskryptów. Z tego obszernego materiału sam opublikował tylko książkę »Das bittere Leiden unseres Herrn Jesu Christi nach den Betrachtungen der gottseligen Anna Katharina Emmerick, Augustinerin des Klosters Agnetenberg zu Dülmen († 9. Februar 1824) nebst dem Lebensumriß dieser Begnadigten“ (1833). Dwie kolejne ukazały się dopiero po jego śmierci »Leben der heiligen Jungfrau Maria nach den Betrachtungen der gottseligen A. K. E. …« (1852) i »Das Leben unseres Herrn und Heilandes Jesu Christi nach den Gesichten der gottseligen A. K. E. …« (3 tomy, 1858–60) i zyskały dużą popularność. Pierwsza z nich przetłumaczona została na osiem języków i stała się najczęściej czytaną książką kultową i rozbudzającą wiarę.

Duża część twórczości Brentano została opublikowana dopiero po jego śmierci przez szwagierkę Emilie Brentano i Josepha Merkela (Gesammelte Schriften). Od 1975 r. ukazują się wszystkie dzieła i listy w edycji historyczno-krytycznej tzw. Frankfurter Brentano-Ausgabe (FBA), w której wiele z nich pierwszy raz pojawia się w pierwotnej wersji. W 1993 r. miasto Heidelberg ufundowało nagrodę literacką Clemens-Brentano-Preis, która od 1995 r. jest przyznawana corocznie. W 1999 r. jego imieniem nazwano asteroidę (8054).

Dzieła (wybór)

Liryka

  • Sprich aus der Ferne, 1801.
  • Abendständchen, 1802.
  • Der Spinnerin Nachtlied, ok. 1802.
  • Was reif in diesen Zeilen steht, 1837.
  • Wenn der lahme Weber träumt, 1838.
  • Des Knaben Wunderhorn, 3 tomy, 1806/1808 (zbiór pieśni ludowych wydany razem z Achimem von Arnimem).

Opowiadania

  • Die Rose, 1800.
  • Der Sänger, 1801.
  • Die Schachtel mit der Friedenspuppe, 1815.
  • Die mehreren Wehmüller und ungarischen Nationalgesichter, 1817.
  • Die drei Nüsse, 1817.
  • Geschichte vom braven Kasperl und dem schönen Annerl, 1817.
  • Aus der Chronicka eines fahrenden Schülers, 1818.

Religijne

  • Die Barmherzigen Schwestern in Bezug auf Armen- und Krankenpflege, 1831.
  • Das Leben der hl. Jungfrau Maria, 1852.

Inne

  • Gustav Wasa, 1800 (dramat).
  • Godwi oder Das steinerne Bild der Mutter, 2 tomy, 1801 (powieść).
  • Godwi und Godwine, ok. 1801, (komedia, fragment, napisana razem z siostrą Bettiną Brentano).
  • Die lustigen Musikanten, 1803 (śpiewogra).
  • Ponce de Leon, 1803 (komedia).
  • Die Gründung Prags, 1815 (dramat).
  • Gockel, Hinkel und Gackeleia, 1838 (baśnie).

Literatura

  • Konrad Feilchenfeldt (Zusammenstellung): Brentano-Chronik. Daten zu Leben und Werk. Reihe Hanser, Band 259, Chroniken. Hanser, München (u. a.) 1978, ISBN 3-446-12637-6.
  • Martina Vordermayer: Antisemitismus und Judentum bei Clemens Brentano. Forschungen zum Junghegelianismus, 4. Peter Lang, Frankfurt 1999, ISBN 3-631-34475-9
  • Susanne Kiewitz: Brentano, Clemens Wenzeslaus w Biographisch-Bibliographisches Kirchenlexikon (BBKL). Tom 15, Bautz, Herzberg 1999, ISBN 3-88309-077-8, s. 319–325.
  • J. B. Heinrich:Clemens Brentano, BoD – Books on Demand, 2010.
  • Paul Kluckhohn: „Brentano, Clemens Wenzel Maria” w Neue Deutsche Biographie (NDB). Tom 2, Duncker & Humblot, Berlin 1955, ISBN 3-428-00183-4, s. 589–593 (online).

Linki

Autor: Roman Penkała