Jan Amos Komenský

Jan Amos Komenský, Jan Amos Komeński, łac. Iohannes Amos Comenius, niem. Johann Amos Comenius (ur. 28 marca 1592 w Nivnicy jako Jan Segeš[1]; zm. 15 litopada 1670 Amsterdamie) – czeski teolog ewangelicki, filozof, pedagog i superintendent Jednoty Braci Czeskich.

Jan Amos Komeński jako pierwszy zainteresował się pedagogiką dziecięcą. Dzieciństwo rozumiał jako przygotowanie do życia dorosłego, które z kolei było przygotowaniem do życia wiecznego. Niemniej jednak jako jeden z pierwszych pedagogów dostosował metodycznie, dydaktycznie i treściowo naukę według różnych faz rozwoju dziecka, chociaż było to bardzo ogólne, ale bardzo różne do wówczas panujących poglądów. Jego postulaty powszechnego kształcenia, dotyczące również dziewcząt, klas niższych, upośledzonych umysłowo oraz wychowania w szkole przyjaznej i bez przemocy są do dzisiaj aktualne, podobnie jak jego cel wychowania człowieka dla ludzkości i przez to do poprawy świata.

Jego nadzieja na humanitarny świat, postęp i polepszenie ludzkiego życia łączą go ze współczesnością. Także jego wyobrażenie o centralnej pozycji człowieka w procesie odnowy świata, związanym wprawdzie z działaniem Boga, są nadal aktualne. Komenský stanowi pomost między renesansem a oświeceniem. Z jednej strony tkwi w tradycji teologicznej, ale z drugiej strony podkreśla znaczenie rozsądku człowieka oraz własną jego odpowiedzialność i samodzielność.

Jan Amos Komenský
Jan Amos Komenský. Portret wykonany przez Jürgena Ovensa, Rijksmuseum.
Źródło: Wikimedia Commons

Genealogia

  • Żona: 1) Magdalena Vizovska (zm. 1622), 2) od 1624 Dorothea Cyrillova (zm. 1648), 3) od 1649 Jana Gajusová.
  • Dzieci: z pierwszego małżeństwa 2 synów (obaj zmarli w 1622), z drugiego 3 córki i syn.

Życiorys

Dokładne miejsce urodzenia Jana Amosa Komeńskiego nie jest pewne; może to być Nivnice), Uherský Brod (Ungarisch Brod) lub Komňa. Jego ojciec, który wcześnie zmarł, był członkiem zboru braci czeskich. Po śmierci matki i sióstr wychowywali go krewni.

Jan Amos Komeński urodził się jako Jan Segeš. W ciągu życia używał kilku nazwisk i ich wersji. Drugie imię, Amos, dodał sobie w okresie gimnazjalnym. Gdy immatrykulował w 1611 roku do akademii w Herborn (Academia Nassauensis) i w 1613 na uniwersytet w Heidelbergu używał jako „nazwisko rodowe” Nivanus i Nivnicensis, co oznacza „z Nivnice”. Gdy w 1614 roku kupił w Heidelbergu od wdowy po Jakobie Christmannie pismo Mikołaja Kopernika De Revolutionibus, opatrzył go nazwiskiem Johannes Amos Nivanus. Nazwisko Komenský, które nosił już jego ojciec, pojawia się pierwszy raz w 1623 roku, a jego łacińska forma Iohannes Amos Comenius dopiero w 1627. Nazwisko Hunno Brodensis, nawiązujące do Ungarisch Brod używał późno i rzadko, m.in. w 1657 roku przy edycji mowy z 1650 roku.[2]

Jan Amos Komenský
Jan Amos Komenský.
Źródło: Wikimedia Commons

Od 1608 do 1611 roku Jan Amos Komeński uczęszczał do gimnazjum prowadzonego przez braci czeskich w Přerovie. Od 1611 studiował teologię w kalwińskiej akademii w Herbornie, gdzie uległ wpływom filozofii Petrusa Ramusa, a od 1613 (jeden semestr) na uniwersytecie w Heidelbergu. Ponieważ zabrakło mu środków finansowych na opłacenie tytułu doktora w Heidelbergu, wrócił na Morawy.

Od 1614 do 1617 pracował jako nauczyciel i rektor w szkole braci czeskich w Přerovie. W 1616 został ordynowany na pastora zboru braci czeskich. Od 1618 do 1621 należał do zarządu bractwa w Fulnek. W tym okresie ożenił się z Magdaleną Vizovską, krewną superintendenta braci czeskich i swojego protektora Laneciusa.

Gdy w bitwie na Białej Górze w 1620 roku czeskie stany protestanckie uległy lidze katolickiej, rozpoczęły się w krajach monarchii habsburskiej prześladowania wszystkich wyznań protestanckich. Jan Amos Komeński ukrywał się w różnych miejscach na Morawach, podczas gdy jego żona z nowo narodzonym synem pozostała w Fulnek, gdzie urodziła też drugiego syna. Po splądrowaniu Fulnek przez oddziały habsburskie wybuchła tam epidemia dżumy, w wyniku której w 1622 roku zmarła jego żona i obaj synowie. Komensky znalazł początkowo schronienie u Karla von Zierotina w jego majątku w Czechach. W tym czasie ożenił się w 1624 roku z Marią Dorotou Cyrillovom.

Po krótkotrwałych pobytach w Görlitz, Berlinie i Holandii wrócił na Morawy, ale w 1628 roku musiał wraz z rodziną opuścić kraj. Wraz z tysiącami innych wypędzonych znalazł schronienie w polskim Lesznie Rafała Leszczyńskiego, gdzie przybył 8 lutego 1628 roku.

Pomnik Jana Amosa Komenskiego w Lesznie
Pomnik Jana Amosa Komenskiego w Lesznie.
Źródło: Wikimedia Commons

Leszno stało się centrum braci czeskich. W zajmowanej oddzielnej części miasta stworzyli własny system oświaty. W Lesznie Jan Amos Komeński został nauczycielem w gimnazjum braci czeskich, potem jego rektorem. Pod jego kierownictwem gimnazjum przeżyło największy rozkwit. Jednocześnie w tym okresie stworzył najwięcej dzieł literackich. Zyskał uznanie u filozofów i intelektualistów w całej Europie, a także Ameryce Północnej. Na zaproszenie angielskiego reformatora pedagogiki Samuela Hartliba przebywał od 1641 do 1642 roku w Anglii i przedstawił tam swoją teorię religijno-filozoficzną, zwaną pansofią.

W 1642 roku otrzymał, dzięki pośrednictwu Hartliba zaproszenie do Szwecji. Podróżował tam przez Holandię, gdzie spotkał się z Kartezjuszem (René Descartes) i Niemcy. Następnie zamieszkał w kontrolowanym przez Szwedów Elblągu, dokąd sprowadził rodzinę. Na zlecenie szwedzkiego kanclerza Axela Oxenstierna pracował nad nowymi podręcznikami szkolnymi. Od 1644 roku był profesorem w gimnazjum w Elblągu i odbył kilka podróży do Niemiec i Szwecji. Jako reprezentant braci czeskich brał udział w 1645 roku w rozmowach religijnych (Colloquium charitativum) w Toruniu, które popierał król Władysława IV Waza. W 1648 roku Komensky wrócił z rodziną do Leszna i został biskupem zboru braci czeskich. 26 sierpnia tego samego roku zmarła jego żona. 17 maja 1649 roku poślubił w Toruniu trzecią małżonkę Janę Gajusovą.

Morawskie zbory emigrantów na Węgrzech od dłuższego czasu starały ściągnąć Komenskiego do siebie.[3] W tym samym czasie otrzymał zaproszenie od księcia Siedmiogrodu Jerzego II Rakoczego, aby przeprowadzić tam reformę szkolnictwa. Jan Amos Komeński przyjął zaproszenie i wiosną 1650 roku udał się na Węgry. 17 kwietnia przybył do Skalicy, gdzie morawscy emigranci mieli główną siedzibę. Po drodze do siedziby księcia w Sárospatak, gdzie przybył w maju 1650 roku, odwiedził kilka zborów m.in. w Trnavie, aby przeciwdziałać panującemu wśród tamtejszych protestantów dążeniu do niezależności kościelnej (kongregacjonalizm).

Ostatnie dni Komenskiego w Naarden
Ostatnie dni Komenskiego w Naarden. Obraz z 1918 z cyklu Słowiańska epopeja Alfonsa Muchy.
Źródło: Wikimedia Commons

Sárospatak posiadał już od 1531 roku szkołę łacińską, która w 1550 roku podniesiona została do rangi kolegium. Jan Amos Komeński mógł tutaj w pełni urzeczywistnić swoje sławne metody i koncepcję zupełnie nowej Schola Pansophica, która dostępna była dla wszystkich stanów i w trzech pierwszych niższych klasach miała uczyć elementarnego, zaawansowanego i eleganckiego stosowania języka łacińskiego, a w czterech wyższych klasach filozofii, logiki, polityki i teologii.[4] Z powodu protestów przeciwników, z planowanych siedmiu klas, udało mu się utworzyć tylko trzy. Mimo tego niepowodzenia pobyt Komenskiego w Sárospatak zaowocował jego najbardziej znanymi pismami pedagogicznymi Schola ludus i Orbis sensualium pictus. Ta ostatnia przeznaczona była dla chłopców w wieku dziecinnym uchodzi obecnie za pierwszą książkę ilustrowaną dla dzieci.[5] Powstałe w tym czasie pisma pokazują, że jego teoria dydaktyczna istotnie się rozwinęła, czego powodem mogły być trudne warunku w jej praktycznym wdrożeniu.

Po opuszczeniu w czerwcu 1654 roku Sárospataku wrócił do Leszna, gdzie żył do zniszczenia miasta przez polskie oddziały w 1656 roku. Później mieszkał do śmierci w Amsterdamie. Tutaj uczył kilka lat swojego wnuka Jana Teodora Jablonskýego, późniejszego autora Allgemeine Encyclopädie der Wissenschaften und Künste oraz młodych patrycjuszów Pietera de Graeffa i Nicolaasa Witsena. Jan Amos Komeński zmarł 15 listopada 1670 roku i siedem dni później został pochowany w Naarden.

Pedagogika i dydaktyka

Jan Amos Komeński poświęcał szczególną uwagę chrześcijańsko-humanistycznemu prowadzeniu życia. Filozoficzne motto jego pedagogiki brzmiało: omnes omnia omnino excoli (uczyć wszystkich do końca, biorąc pod uwagę całość; słowa zawarte w Didactica magna; Wielka dydaktyka). Domagał się nie tylko nauczania bez przymusu, lecz także odrzucał przymus w każdej postaci. To pokazuje motto na stronie tytułowej Orbis sensualium pictus: Omnia sponte fluant, absit violentia rebus (wszystko płynie z własnej woli, przemoc jest wykluczona). Edukację dorastających ludzi widział jako drogę ratunkową, na której ludzkość, ze zgubnych błędów, ponownie znajdzie drogę powrotną do porządku świata, jak Bóg go przewidział.

Jako zasady nauczania przyjmował naukę przez działanie, wyobrażenie przed językowym przekazem, język rodzimy przed językiem obcym, wzór przed słowami.

W swoich pismach dydaktycznych domagał się powszechnej reformy szkolnictwa z obowiązkiem szkolnym do ukończenia dwunastego roku życia dla chłopców i dziewcząt pochodzących ze wszystkich klas społecznych. Potem manualnie uzdolnieni powinni odbyć praktykę zawodową, a inni uczyć się w szkole łacińskiej, a następnie studiować. Były to wówczas poglądy rewolucyjne, ale obecnie te poglądy są częścią składową systemu edukacji.

Jan Amos Komeński jest twórcą dydaktyki, jak również nauki o nauczaniu, które wzajemnie się uzupełniają. Opracował pierwszą systematycznie opracowaną dydaktykę w czasach nowożytnych.

Dzieła (wybór)

  • Problemata miscellanea (1612).
  • Gramatica Latina (1631) – napisane dla gimnazjum w Lesznie.
  • Retuňk proti Antikristu a svodům jeho (1617–18) – (Przestroga przed pokusami antychrysta), traktat przeciwko papieżowi.
  • Listové do nebe (1619) – (Listy do nieba), krytyka niesprawiedliwości społecznej.
  • Labyrint světa a ráj srdce (1623/1631) – (Labirynt świata i raj serca), powieść alegoryczna, najczęściej czytana książka Komenskyego.
  • Historia persecutionum Ecclesiae Slavonicae (1647) – (Historia prześladowań braci czeskich).
  • Katechismus pro mládež českou Jednoty bratrské (1661) – (Katechizm dla młodzieży Jednoty Braci Czeskich).

Polskie wydania pism Jana Amosa Komeńskiego (wybór).

  • Labirynt świata i raj serca;tł. i oprac. Jan Pindór, Cieszyn : Ewangelickie Towarzystwo, 1914.
  • Wielka dydaktyka : (w skrócie); wyd. i tł. Karol Banszel, Dom Książki Polskiej, 1932.
  • Unum necessarium czyli Jedyne konieczne; z jęz. łac. przeł. Joanna Sachse ; wstępem opatrzyli Marek Magdziak i Joanna Sachse, Wrocław : "Borgis", 1999.
  • Labirynt Swiata Y Dom Pociechy : To jest Jasny y prawdziwy Obraz jako na tym Swiecie [...] nie masz nic, tylko mięszanina, kłopot, oszukanie y mamienie, bieda y tęskność, a na ostatek obmierzięnie wszystkiego y Desperatia, Lecz kto w Domu Serca swego, usiadszy, z jedynym swoym Bogiem się zawiera, ten samze do prawdziwego [...] Mysli swoych uspokojenia y radosci przychodzi; tł. Andrzej Gabriel. Drukował Andreas Gabriel Rhet, 1695.
  • Wielka dydaktyka; wstępem i komentarzem opatrzył Bogdan Suchodolski. Wrocław : Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 1956.
  • Szkoła macierzyńska czyli Program rozumnego wychowania dzieci w pierwszych sześciu latach; w przekładzie Karola Banszela. Leszno : Państwowa Wyższa Szkoła Zawodowa im. Jana Amosa Komeńskiego, 2017.
  • O człowieku, użytkowniku tego świata; tł. Krystyna Remerowa. Warszawa, 1959.
  • O sprawnym posługiwaniu się książkami, najprzedniejszym instrumentem kształcenia : mowa wygłoszona na rozpoczęcie nauki w wielkiej sali szkoły w Sarospatak 28 listopada 1650; tł. Irmina Janina Lichońska. Praga: Státní pedagogické nakladelství, 1970.
  • Pisma wybrane; wybór, wstęp i komentarz Bogdan Suchodolski ; przeł. Krystyna Remerowa ; Komitet Nauk Pedagogicznych i Psychologicznych Polskiej Akademii Nauk. Wrocław : Zakład Narodowy im. Ossolińskich Wydawnictwo PAN, 1964.

Literatura

  • Paul Kleinert: Comenius, Johann Amos. W: Realencyklopädie für protestantische Theologie und Kirche (RE). 3 wydanie, tom 4, Hinrichs, Leipzig 1898, s. 247–250.
  • Gustav Baur: „Comenius, Johann”. W: Allgemeine Deutsche Biographie (ADB). Tom 4, Duncker & Humblot, Leipzig 1876, s. 431–436 (online).
  • Herbert Schönebaum: „Comenius, Johann Amos”. W: Neue Deutsche Biographie (NDB). Tom 3, Duncker & Humblot, Berlin 1957, ISBN 3-428-00184-2, s. 332 f. (online).
  • Milada Blekastad: Comenius. Versuch eines Umrisses von Leben, Werk und Schicksal des Jan Amos Komensky, Universitetsforlaget, Oslo 1969.

Linki

Przypisy

  1. Gyula Décsy: Komenský-Comenius und seine Namen. w: Eurasian Studies Yearbook 67 (1995), s. 67–68.
  2. Comenius: Opera Didactica Omnia, tom 3, Amsterdam 1657, sp. 71f.
  3. Comenius: Continuatio Admonitionis Fraternae, § 98 (niemieckie tłumaczenie Gerharda Michela: Johann Amos Comenius. Sankt Augustin 1992, s. 117).
  4. Comenius: Scholae Pansophicae Delineatio. W: Opera Didactica Omnia, tom 3. Amsterdam 1657, s. 10 do sp. 58.
  5. Gyula Geréb: Az Orbis Pictus mint egyik első illusztrált gyermekkönyvünk. W: Tiszatáj 9,1 (1954), s. 50–63; Connie C. Epstein: The Art of Writing for Children. Hamden (Conn.) 1991, s. 2.