Paul Dessau
Paul Dessau (ur. 19 grudnia 1894 w Hamburgu; zm. 28 czerwca 1979 w Königs Wusterhausen koło Berlin) – niemiecki kompozytor i dyrygent. Obok politycznie inspirowanych pieśni i kantat tworzył muzykę symfoniczną i kameralną oraz muzykę do wielu sztuk wystawianych w teatrze Bertolta Brechta „Berliner Ensemble”. Obecnie najbardziej znana jest jego opera Skazanie Lukullusa. (wyznanie mojżeszowe, od połowy lat 40-tych bezwyznaniowy).
 |
| Paul Dessau i Hans-Joachim Hoffmann. Źródło: Wikimedia Commons |
Genealogia
- Ojciec: Sally Dessau (1849–1923), kupiec;
- Matka: Louise z domu Burchard (1863–1942), zmarła w getcie Theresienstadt w Czechach;
- Przodkowie: pradziadek Berend Moses Dessau (1791–1851) i dziadek Moses Berend Dessau (1821–1881) byli kantorami w zborach żydowskich w Hamburgu;
- Wujek: Bernhard Dessau (1861–1923), skrzypek w Staatsoper Unter den Linden w Berlinie;
- Kuzyn: Jean Gilbert (1879–1942), kompozytor i dyrygent;
- Ożenił się: 1) w 1924 (rozwód w 1938) z aktorką Gudrun Kabisch (1900–1955), 2) w 1949 (rozwód w 1952) z pisarką Elisabeth Hauptmann (1897–1973), 3) w 1952 z aktorką Antje Ruge (1921–2006) i 4) w 1954 z choreografką Ruth Berghaus (1927–1996);
- Dzieci: z pierwszego małżeństwa córka Ewa (ur. 1926) i syn Peter (ur. 1929), z czwartego małżeństwa syn Maxim (ur. 1954), obecnie reżyser filmowy.
Życiorys
Paul Dessau pochodził z hamburskiej rodziny kupieckiej. Jego przodkowie byli kantorami w zborach żydowskich w Hamburgu. Jako skrzypek debiutował w wieku 11 lat w Altonie, gdzie grał utwory Wolfganga Amadeusa Mozarta (1756–1791), Johana Severina Svendsena (1840–1911) i Henryka Wieniawskiego (1835–1880). Od 1909 do 1912 r. uczył się gry na skrzypach, fortepianie u ucznia Johannesa Brahmsa (1833–1897) Eduarda Behma (1862–1946) oraz kompozycji w Klindworth-Scharwenka-Konservatorium w Berlinie. Z tego okresu pochodzi pierwsza jego kompozycja opera Giuditta (1910–1912). Jako 18-latek został w 1912/13 akompaniatorem w teatrze miejskim w Hamburgu, gdzie nie tylko studiował dzieła współczesne, ale także prace dyrygentów takich jak Felix Weingartner (1863–1942) i Arthur Nikisch (1855–1922).
Po służbie wojskowej w czasie I wojny światowej, którą odbył w latach 1915–18, pracował w Hamburger Kammerspiele (1918/19) i w operze w Kolonii (1919–23) u Otto Klemperera (1885–1973). W 1923 r. został pierwszym kapelmistrzem w teatrze miejskim w Moguncji (Staatstheater Mainz). Od 1925 do 1926 r. był pierwszym kapelmistrzem w Deutsche Oper Berlin, gdzie współpracował z Bruno Walterem (1876–1962).
Od 1923 r. Paul Dessau więcej uwagi poświęcał komponowaniu pieśni i muzyki instrumentalnej. W 1925 r. otrzymał prestiżową nagrodę wydawnictwa muzycznego Schott Music GmbH & Co. KG za Concertino na skrzypce solowe z towarzyszeniem fletu, klarnetu i rogu (1924). W 1927 r. odbyło się w Pradze prawykonanie jego I Symfonii i Tria smyczkowego.
Po zakończeniu działalności w operze rozpoczął od 1926 r. pracę jako kapelmistrz kinowy i tworzył oryginalną muzykę dla berlińskiego kinoteatru „Alhambra”. Na początku lat 30-tych Paul Dessau był czołowym kompozytorem tworzącym muzykę do filmów dźwiękowych takich jak Stürme über dem Montblanc (1930) i SOS Eisberg (1933). W tym czasie nawiązał także kontakt z robotniczym ruchem śpiewaczym, dla którego pisał kantaty i sztuki dydaktyczne przede wszystkim dla chórów dziecięcych. Na festiwalu muzyki kameralnej w Baden-Baden spotkał po raz pierwszy Bertolta Brechta (1898–1956), z którym później nawiązał ścisłą współpracę
W 1933 r. Paul Dessau został zadenuncjowany przez muzyka orkiestry podczas nagrywania muzyki do filmu SOS Eisberg, co spowodowało, że jeszcze w tym samym roku emigrował do Francji, a w 1939 r. do Stanów Zjednoczonych Ameryki. W okresie emigracji zarabiał na utrzymanie komponowaniem muzyki filmowej oraz jako kopista i nauczyciel muzyki. Spotkanie w 1936 r. z René Leibowitzem (1913–1972) spowodowało, że zainteresował się techniką dodekafoniczną, którą zastosował w pieśni orkiestrowej Les Voix (tekst Paul Verlaine, 1939-1943) i utworze fortepianowym Guernica (1938).
Po wybuchu hiszpańskiej wojny domowej komponował pod pseudonimem „Peter Daniel” polityczne pieśni jak np. Thälmannkolonne do tekstu pierwszej żony Gudrun Kabisch. Na ten okres przypadają też liczne prace do tekstów hebrajskich m.in. oratorium Hagadah do tekstu Maxa Broda (1884–1968) i muzyka do filmów Awodah (1935) i Adamah (ok. 1947). W 1938 r. skomponował muzykę do widowiska Strach i nędza III Rzeszy (Furcht und Elend des Dritten Reiches, 1938) Bertolta Brechta.
Od 1939 r. przebywał w Nowym Jorku. W 1943 r. zamieszkał w Hollywood, gdzie utrzymywał ścisły kontakt z Arnoldem Schönbergiem (1874–1951). Tam też współpracował z Bertoltem Brechtem czego owocem były liczne pieśni, widowiska (Matka Courage i Dobry człowieka z Seczuanu), utwory chórowe, oratorium Deutsches Miserere (1943-1947). Paul Dessau zajmował się też tematami politycznymi i w 1946 r. wstąpił do Komunistycznej Partii USA.
W 1948 r. Paul Dessau wrócił do Niemiec i osiadł w sowieckiej strefie okupacyjnej, późniejszej Niemieckiej Republice Demokratycznej (NRD), z którą czuł się do śmierci związany moralnie, politycznie i artystycznie, pomimo że od początku był w konflikcie z tamtejszymi instytucjami kulturalnymi. Pomimo tego w 1952 r. wybrano go w Berlinie Wschodnim na członka Akademii Sztuki NRD, której był wiceprezydentem w latach 1957–62. Od 1965 do 1968 r. był także członkiem Akademii Sztuki w Berlinie Zachodnim, z której wystąpił w proteście przeciw prowadzonej wojnie w Wietnamie. Od 1952 r. uczył muzyki w Staatliche Schauspielschule w Berlinie-Schöneweide i w 1959 r. otrzymał tytuł profesora.
W 1949 r. napisał muzykę do słuchowiska radiowego Przesłuchanie Lukullusa (Das Verhör des Lukullus) do tekstu Bertolta Brechta. Na tej podstawie stworzył w latach 1949–51 operę, która wpisywała się w debatę o formalizmie i socjalistycznym realizmie w sztuce NRD. Jej premiera w marcu 1951 r. wywołała gwałtowny atak władz NRD, co spowodowało, że po dyskusji z Brechtem zmienił w niej kilka scen i tytuł na Skazanie Lukullusa (Die Verurteilung des Lukullus). Premiera nowej wersji opery odbyła się w październiku 1951 roku w Berlinie, ale do 1960 roku nie była więcej wystawiona. Opera ta jest najbardziej znanym utworem Paula Dessau i stała się punktem wyjścia dla twórczości operowej w NRD.
Obok politycznie inspirowanych pieśni i kantat tworzył muzykę symfoniczną, kameralną i do wielu sztuk wystawianych w teatrze Bertolta Brechta „Berliner Ensemble”, jak również kolejne opery Puntila (tekst Peter Palitzsch i Manfred Wekwerth według Pan Puntila i jego sługa Matti Bertolta Brechta 1956-1959), Lanzelot (tekst Heiner Müller i Ginka Tscholakowa według Smoka Jewgienija Szwarca, 1967-1969), Einstein (tekst Karl Mickel, 1969-1973) i Leonce und Lena (tekst Thomas Körner według komedii Leonce und Lena Georga Büchnera, 1976-1978).
Po skomponowaniu w 1953 r. muzyki do Kaukaskiego koła kredowego (Der kaukasische Kreidekreis) Bertolta Brechta zamieszkał w Zeuthen koło Berlina, gdzie żył do śmierci. Jego dom w Zeuthen stał się centrum życia artystycznego. Przebywali w nim jego uczniowie i przyjaciele, do których należeli m.in. René Leibowitz, Luigi Nono (1924–1990) i Hans Werner Henze (1926–2012). W Zeuthen zorganizował szkołę muzyczną dla dzieci, w której uczył w latach 1962-75. W celu krzewienia muzyki napisał także książkę Musikarbeit in der Schule (Praca muzyczna w szkole).
Paul Dessau zmarł 28 czerwca 1979 w Königs Wusterhausen koło Berlin.
Literatura
- Fritz Hennenberg: Paul Dessau. Eine Biographie. VEB Deutscher Verlag für Musik, Leipzig 1965.