Marlene Dietrich

Marlene Dietrich, właściwie Marie Magdalene Dietrich (ur. 27 grudnia 1901 w Schönebergu, obecnie część Berlina; zm 6 maja 1992 w Paryżu)^[1] – niemiecko-amerykańska aktorka i piosenkarka. Uważana jest za jedną z czołowych gwiazd Hollywoodu i obok Romy Schneider, za jedną z nielicznych niemieckich aktorek, które uzyskały międzynarodową sławę. W 1999 roku znalazła się na dziewiątym miejscu wśród 25 kobiecych legend kina amerykańskiego na liście organizacji American Film Institute.

Karierę rozpoczęła w Berlinie jako aktorka w teatrze i filmach niemych. Międzynarodowe uznanie osiągnęła już w 1930 roku dzięki głównej roli w filmie Błękitny anioł (Der blaue Engel) w reżyserii Josefa von Sternberga. Razem z nim wyjechała początkiem lat 30-tych do Hollywood, gdzie podpisała kontrakt z wytwórnią Paramount Pictures. Razem z Garym Cooperem wystąpiła w dramacie Maroko (1930), za który otrzymała nominację do Oskara jako najlepsza odtwórczyni roli kobiecej. Filmy Szanghaj Ekspres (Shanghai Express, 1932) Destry znowu w siodle (Destry Rides Again, 1939) ugruntowały jej pozycję pierwszej niemieckiej gwiazdy filmowej w Hollywood.

Marlene Dietrich była zdecydowaną przeciwniczką nazistów, nie przyjęła propozycji ministra propagandy Trzeciej Rzeszy Josepha Goebbelsa i w 1939 roku przyjęła obywatelstwo amerykańskie. W czasie drugiej wojny światowej występowała dla amerykańskich żołnierzy i dodawała otuchy rannym w lazaretach. W 1947 roku prezydent Stanów Zjednoczonych Ameryki Harry S. Truman odznaczył ją Medalem Wolności (ang. Medal of Freedom). W Niemczech jej wojenna postawa była często krytycznie oceniana i napiętnowano ją nawet jako „zdrajczynię ojczyzny”.

Od lat 50-tych Marlene Dietrich występowała na scenie przeważnie jako piosenkarka. Międzynarodowymi szlagierami stały się jej piosenki Jestem tylko po to, żeby mnie kochać (Ich bin von Kopf bis Fuß auf Liebe eingestellt), Lili Marleen, Mam jeszcze walizkę w Berlinie (Ich hab noch einen Koffer in Berlin) i Gdzie są kwiaty z tamtych lat? (dosłownie: Powiedz mi, gdzie są kwiaty;Sag mir, wo die Blumen sind). Po nakręceniu w 1978 roku ostatniego filmu pt. Piękny żigolo, biedny żigolo (Schöner Gigolo, armer Gigolo) zakończyła ze względów zdrowotnych karierę. 13 ostatnich lat życia spędziła w zaciszu domowym w paryskim mieszkaniu przy Avenue Montaigne 12, chroniąc swój wizerunek i unikając fotografowania.

Marlene Dietrich w filmie No Highway in the Sky (1951). Źródło: Wikimedia Commons

Rodzina

• Ojciec: Louis Erich Otto Dietrich (1867–1908), porucznik policji;

• Matka: Wilhelmine Elisabeth Josephine Felsing (1876–1945);

• Przybrany ojciec: Eduard von Losch (zm. 1916), oficer;

• Siostra: Ottilie Josephine Elisabeth (1900–1973);

• Mąż: od 17 maja 1923 Rudolf Sieber (1897–1976);

• Córka: Maria Elisabeth Sieber (po mężu Riva; ur. 1924).

Życiorys

Dzieciństwo

Marlene Dietrich urodziła się 27 grudnia 1901 roku jako druga córka porucznika policji Louisa Ericha Otto Dietricha (1867–1908) i jego żony Wilhelmine Elisabeth Josephine z domu Felsing (1876–1945), córki berlińskiego jubilera. Razem ze starszą o rok siostrą Elisabeth (1900–1973) dzieciństwo spędziła w domu rodzinnym na Roten Insel (Czerwonej Wyspie), jak określana jest część berlińskiej dzielnicy Schöneberg. Uczyła się gry na skrzypcach u Bernharda Dessau (1861–1923) oraz pobierała lekcje francuskiego i angielskiego. Podczas gdy starsza siostra była bardziej posłuszna, młodsza miała duszę artystki i połączyła oba imiona Marie i Magdalene w Marlene. Później w swoich wspomnieniach napisała: „Moi rodzice byli zamożni i otrzymałam dobre wykształcenie.”^[2] Wiosną 1907 roku rozpoczęła naukę w berlińskiej szkole Auguste-Viktoria-Schule. Po śmierci ojca matka poślubiła w 1914 roku jego najbliższego przyjaciela, kapitana kawalerii Eduarda von Loscha i rodzina przeprowadziła się do Dessau, gdzie Marlene uczyła się w tamtejszym Antoinetten-Lyceum. Ojczym, który zginął w 1916 roku na froncie wschodnim, nigdy nie adoptował córek dlatego też obie zachowały nazwisko Dietrich. Od 13 kwietnia 1917 roku uczęszczała do Victoria-Luisen-Schule (obecnie Gimnazjum im. Goethego [Goethe-Gymnasium]) w Berlinie, w którym w 1918 roku zdała maturę.

W 1918 roku zaczęła naukę gry na skrzypcach w Wyższej Szkole Muzycznej w Weimarze u szwajcarskiego skrzypka Roberta Reitza (1884–1951), który został jej pierwszym kochankiem^[3]. Od 1921 roku kontynuowała studia w Berlinie, które jednak już w następnym roku musiała przerwać z powodu zapalenia ścięgna, po czym postanowiła zostać aktorką.

Początkowo przyłączyła się do dziewczęcej grupy i wędrowała z nią po różnych scenach niemieckich, gdzie śpiewała i tańczyła. Jednak te pierwsze doświadczenia nie zadowoliły jej, gdyż chciała występować w teatrze: „Teatr był jedynym miejscem, gdzie można deklamować piękne teksty, takie jak Rilkego,które złamały mi serce i jednocześnie dodały odwagi.”^[4]

Początek kariery

W 1922 roku Marlene Dietrich otrzymała pierwszą rolę teatralną w Großes Schauspielhaus w sztuce Szekspira Poskromienie złośnicy, którą wyreżyserował Iwan Schmith według inscenizacji Maxa Reinhardta. Dlatego też błędnie często przyjmowano, że Dietrich była uczennicą Reinhardta w jego szkole aktorskiej w Berlinie. Faktem natomiast jest, że razem z Grete Mosheim (1905–1986) uczęszczała na prywatne lekcje udzielane przez członków zespołu Reinhardta. Od września 1922 do kwietnia 1923 roku statystowała w 92 przedstawieniach teatralnych^[5].

Jej wujek Willi Felsing umożliwił jej pierwszy kontakt z reżyserem filmowym i została zaproszona na próbne zdjęcia. Wkrótce potem zadebiutowała na ekranie kinowym w roli pokojówki Kathrin w niemym filmie So sind die Männer (Tacy są mężczyźni, 1923) w reżyserii Georga Jacobyego (1882–1964). Później określiła siebie w tym filmie jako „ziemniaka z włosami” („eine Kartoffel mit Haaren“)^[6].

W czasie kręcenia zdjęć do czteroczęściowego filmu niemego Tragödie der Liebe (Tragedia miłości, 1923) w reżyserii Joe Maya (1880–1954) poznała ówczesnego kierownika studia filmowego Rudolfa Siebera (1897–1976), którego poślubiła 17 maja 1923 roku w Berlinie. 13 grudnia 1924 roku urodziła się ich córka Maria Elisabeth. Chociaż Dietrich i Sieber rozstali się w latach 30-tych, to nigdy nie rozwiedli się, mimo że Marlene Dietrich rozważała małżeństwo z francuskim aktorem Jeanem Gabinem (1904–1976)^[7]. Aktorka nie miała już innych dzieci.

Od 1927 roku zaczęto Marlene Dietrich angażować do głównych ról filmowych. Pierwszą z nich zagrała w niemym filmie Gustava Ucickyego (1899–1961) Café Elektric, a kolejną w 1928 roku w Ich küsse Ihre Hand, Madame (Całuję pani dłoń, Madame) w reżyserii Roberta Landa (1887–1940). W późniejszych latach zanegowała wczesne role, między innymi 23 marca 1983 roku w wywiadzie z Maximilianem Schellem dla czasopisma Zeit, słowami: „Nie pytajcie mnie o lata dwudzieste. W latach dwudziestych byłam niczym” („Fragen Sie mich nicht über die Zwanziger Jahre. Ich war in den Zwanziger Jahren überhaupt nichts“). Mimo tego stwierdzenia w „złotych latach dwudziestych” (niem. Goldene Zwanziger) zagrała w 18 filmach niemych.

Pod koniec lat dwudziestych nagrała swoje pierwsze piosenki i zaśpiewała je w 1928 roku w rewii Es liegt in der Luft.

Błękitny anioł

W 1929 roku zagrała swoją pierwszą ważną rolę w filmie Die Frau, nach der man sich sehnt (Kobieta, za którą się tęskni), który zrealizował Curtis Bernhardt (1899–1981) na podstawie powieści Maxa Broda (1884–1968). Był to pierwszy film, w którym Marlene Dietrich wcieliła się w rolę „femme fatale”. W tym samym roku otrzymała rolę, która przyczyniła się do przełomu w jej międzynarodowej karierze filmowej. Zagrała bohaterkę Lola Lola, „kobietę fatalną”, w filmie Josefa von Sternberga (1894–1969) Błękitny anioł według powieści Profesor Unrat Henryka Manna. Film zrealizowano w studio wytwórni Universum Film AG w Poczdamie, w dzisiejszym Studio Babelsberg. Po filmie Melodie des Herzens (Melodia serca) Hannsa Schwarza (1888–1945) był to drugi niemiecki film dźwiękowy^[8].

Autor scenariusza Karl Vollmoeller (1878–1948) zwrócił uwagę von Sternberga, który szukał właściwej odtwórczyni głównej roli w filmie, na Marlene Dietrich, która w tym czasie występowała w rewii Mischy Spolianskyego (1898–1985) Zwei Krawatten (Dwa krawaty). Ponieważ von Sternberg po obejrzeniu rewii pozostał sceptyczny, Vollmoeller zorganizował próbne zdjęcia. W notatkach autobiograficznych Vollmoeller później napisał: „Nalegałem na pana von Sternberga, aby powierzył nieznanej dotąd młodej aktorce, Marlenie Dietrich główną rolę, ponieważ byłem przekonany, że posiada potencjał, żeby zostać wielką gwiazdą filmową. Pan von Sternberg zgadzał się zawsze ze mną przy takich okazjach, bo zyskałem reputację niezmordowanego odkrywcy talentów”. Próbne zdjęcia przekonały ostatecznie von Sternberga do obsadzenia Marlene Dietrich w roli Lola Lola. Także jej partner z rewii Dwa krawaty został zaangażowany do filmu.

9 października 1929 roku Dietrich podpisała kontrakt, który zapewnił jej 20.000 marek i dodatkowo 5.000 marek za równolegle kręconą wersję angielską filmu. Jej partnerem filmowy w roli profesora Ratha został Emil Jannings (1884–1950), który w tym czasie był już znaną gwiazdą międzynarodową i otrzymał gażę w wysokości 200.000 marek. Film ten zapoczątkował współpracę aktorki z Josefem von Sternbergiem. Premiera niemieckiej wersji Błękitnego anioła miała miejsce 1 kwietnia 1930 roku w Berlinie, a wersji angielskiej 5 grudnia 1930. Zaśpiewana w filmie przez Marlene Dietrich piosenka Jestem tylko po to, żeby mnie kochać (Ich bin von Kopf bis Fuß auf Liebe eingestellt) stała się światowym hitem.

Początek kariery w Hollywood

Po wielkim sukcesie jako Lola Lola podążyła Dietrich za Josefem von Sternbergiem do Hollywood, gdzie w 1930 roku podpisała siedmioletni kontrakt z wytwórnią Paramount Pictures, który zapewnił jej pensję tygodniową w wysokości 1.250 dolarów^[9]. Jednocześnie rozpoczęło się jej kreowanie jako symbolu seksu i hollywoodzkiej diwy: schudła o 15 kilogramów, nosiła najlepsze stroje i zawsze podczas prac na planie filmowym zwracała uwagę na prawidłowe światło i makijaż.

Marlene Dietrich w 1933 roku. Źródło: Wikimedia Commons

Pierwszy hollywoodzki film zatytułowany Maroko (Marocco, 1930) w reżyserii von Sternberga nakręciła u boku Gary Coopera (1901–1961). Zagrała w nim śpiewaczkę w nocnym klubie, która musi zdecydować się na jednego z dwóch mężczyzn zabiegających o nią. W sławnej scenie filmu Marlene Dietrich przebrana za mężczyznę całuje inną kobietę. Scena, której inspiratorką była Marlene, padłaby ofiarą surowej amerykańskiej cenzury, ale aktorka wpadła na pomysł, aby przyjąć od całowanej kobiety kwiat i przekazać go partnerowi filmowemu Gary Cooperowi. Był to pierwszy pocałunek na ekranie filmowym między dwoma kobietami. Za rolę w tym dramacie miłosnym otrzymała nominację do Oskara dla najlepszej aktorki pierwszoplanowej, która pozostała jedyną jej nominacją do tej nagrody.

W filmie wojennym Zniesławiona (Dishonored, 1931), trzecim w reżyserii Josefa von Sternberga, zagrała szpiega. W następnym roku wynikiem ich współpracy był czwarty film pt. Szanghaj Ekspres (Shanghai Express, 1932). Marlene Dietrich zagrała jeszcze w trzech filmach w reżyserii von Sternberga Blond Venus (Blonde Venus, 1932), Szkarłatna cesarzowa ( The Scarlett Empress, 1934) i Diabeł jest kobietą (The Devil is a Woman, 1935), po czym ich współpraca zakończyła się.

W 1931 roku Franz Hessel (1880–1941) napisał pierwszą biografię aktorki Marlene - Ein Porträt, której autor próbował namalować portret kobiety ukrytej pod płaszczem gwiazdy. Samo użycie w tytule eseju imienia aktorki daje wyobrażenie o jej sławie już wtedy, a przecież fascynacja nią dopiero się zaczynał.

W 1936 roku odrzuciła lukratywną propozycję Josepha Goebbelsa (1897–1945), który zaproponował jej wysoką gażę za kręcenie filmów w Niemczech i wolny wybór scenariuszy. Aktorka pozostała w Ameryce, gdzie wystąpiła w kolejnych filmach zrealizowanych przez Alfreda Hitchcocka (1899–1980), Ernsta Lubitscha (1892–1947), George'a Orsona Wellesa (1915–1985) i Billy Wilder (1906–2002). Po artystycznym rozstaniu z von Sternbergiem, Marlene nadal grała rolę „femme fatale”, zwłaszcza w Siedmiu grzesznikach (Seven Sinners, 1940), Płomieniu Nowego Orleanu (The Flame of New Orleans, 1941), Sprawach zagranicznych (A Foreign Affair, 1948), Tremie (Stage Fright, 1950) i Świadku oskarżenia (Witness for the Prosecution,1957).

Działalność w okresie wojennym

Rok przed wybuchem drugiej wojny światowej przeniosła swoją europejską siedzibę z Berlina do Paryża, gdzie zaczęła przyjmować i wspierać finansowo uciekających z Niemiec artystów. 9 czerwca 1939 roku zrzekła się niemieckiego obywatelstwa i przyjęła amerykańskie^[10].

Po przystąpieniu Stanów Zjednoczonych Ameryki do wojny włączyła się jako gwiazda w akcje propagandowe i zbiórkę pieniędzy na cele wojenne. Od 1941 do 1943 roku w jej domu przebywał Jean Gabin, z którym łączyła ją namiętna miłość. Podobnie jak on postanowił przyłączyć się do walki z nazistami. Jako, że nie mogła walczyć z orężem w ręku, postanowiła wspierać psychicznie i moralnie walczących żołnierzy, śpiewając dla nich piosenki czy odwiedzając rannych w szpitalach. W kwietniu 1944 roku wyjechała na front europejski, śpiewając dla wojsk amerykańskich i brytyjskich stacjonujących w Wielkiej Brytanii, po czym towarzyszyła amerykańskiej 3 Armii pod dowództwem generała Pattona we Włoszech, Francji, a następnie w kampanii wyzwolenia Niemiec i Czechosłowacji, dając ponad 60 koncertów w ciągu piętnastu miesięcy. Często przebywała blisko linii frontu. Podczas ofensywy niemieckiej w Ardenach na przełomie 1944 i 1945 roku cudem uniknęła niemieckiej niewoli. Dzięki temu zaangażowaniu została ulubioną aktorką amerykańskich żołnierzy w Europie i Afryce. Później nigdy nie utrzymywała już tak bliskiego kontaktu z publicznością.

W kwietnia 1945 roku spotkała w Bergen koło Celle siostrę Elisabeth i jej męża Georga Willa, którzy w tamtejszych koszarach prowadzili kasyno i kino. Koniec wojny zastał ją z oddziałami amerykańskimi w czeskim Pilźnie. We wrześniu 1945 roku udało się jej jeszcze spotkać z matką, która zmarła w listopadzie tego samego roku.

Zaangażowanie polityczne i społeczne Marlene Dietrich znalazło międzynarodowe uznanie, ale w samych Niemczech jej postępowanie przez wielu było napiętnowane. Jej wystąpienia postrzegano nie tylko jako sprzeciw wobec Hitlera, lecz także przeciwko milionom żołnierzy niemieckich. Określenie „zdrajczyni” często pojawiało się w prasie niemieckiej (także jeszcze dzisiaj) i było szeroko dyskutowane^[11]. Natomiast w USA już w 1947 roku aktorka otrzymała od prezydenta Stanów Zjednoczonych Ameryki Harryego S. Trumana Medal Wolności (ang. Medal of Freedom). W 1950 roku rząd francuski nadał jej tytuł „Kawalera Legii Honorowej” (Chevalier de la Legion d’Honneur). Później prezydenci Francji Pompidou i Mitterrand awansowali ją na „Oficera” i ostatecznie „Komandora Legii Honorowej”.

Wraz z początkiem zimnej wojny jej postawa stała się pacyfistyczna. Najwyraźniej wyraziła to słowami w pięknej pieśni Gdzie są kwiaty z tamtych lat? (dosłownie: Powiedz mi, gdzie są kwiaty; niem. Sag mir, wo die Blumen sind; ang. Where Have All the Flowers Gone) napisanej w 1955 roku przez Petera Seegera (1919–2014). Niemiecką wersję piosenki Marlene Dietrich wykonała pierwszy raz w 1962 roku. Śpiewała ją również po angielsku i francusku. Angielska wersja tego utworu najbardziej znana jest w wersji Joan Baez (ur. 1941). Wykonywali ją również Chris de Burgh (ur. 1948) i Annie Lennox (ur. 1954), a w Polsce między innymi Sława Przybylska.

Okres powojenny

Po zakończeniu wojny zagrała razem z Jeanem Gabinem w filmie Martin Roumagnac (1946). Chociaż film okazał się sukcesem kasowym, to nie został jednak doceniony przez francuskich krytyków. Po zerwaniu z Gabinem wróciła do Hollywood i w 1947 roku pojawiła się w filmie szpiegowskim Golden Earrings, a w następnym roku zagrała w filmie Sprawy zagraniczne (A Foreign Affair, 1948) niemiecką śpiewaczkę klubu nocnego w zniszczonym Berlinie, która w czasie reżimu nazistowskiego utrzymywała bliskie związki z przywódcami nacjonalistycznymi. W filmie tym skrytykowała w pieśni Czarny rynek (Black Market) ówczesny szmugiel i nielegalny handel. Na fortepianie akompaniował jej Friedrich Hollaender (1896–1976).

W 1948 roku urodził się jej wnuk John Michael Riva (1948–2012). W następnym roku wyjechała do Londynu, aby zagrać w thrillerze Trema (Stage Fright) w reżyserii Alfreda Hitchcocka. Śpiewała tam też piosenkę swojej przyjaciółki Édith Piaf Życie na różowo (La Vie en rose). W lipcu 1952 roku była świadkiem na ślubie Piaf i Jacques'a Pillsa (1906–1970).

Marlene Dietrich na scenie Sahara Hotel w Las Vegas. Źródło: Wikimedia Commons

Od 1953 roku występowała na scenie prawie wyłącznie jako wokalistka. W latach 1953–54 podziwiano Marlene Dietrich na scenie w Las Vegas w Sahara Hotel i w Londynie w Café de Paris. Jej akompaniatorem, aranżatorem, kierownikiem zespołu muzycznego i amantem był od 1955 roku Burt Bacharach (ur. 1928), dzięki któremu z piosenkarki z nocnych klubów przeistoczyła się w pełną wyrazu wokalistkę wielkich scen. Nie występowała już w nocnych klubach, lecz tylko w teatrach oraz na wielkich scenach i rozwinęła własny „One-Woman-Show“.

Podczas jednego z europejskich tournée odwiedziła w 1960 roku Republikę Federalną Niemiec i Berlin Zachodni, gdzie większość publiki była przychylnie do niej nastawiona, ale część okazała jej wrogość podobnie jak prasa, która szkalowała artystkę jako „zdrajczynię ojczyzny”. W Düsseldorf młoda dziewczyna ją opluła, a na scenę ktoś rzucił jajko, które Marlene Dietrich trafiło w głowę. Nie zeszła jednak ze sceny i „nie dała się z niej przepędzić nazistowskiemu blondynowi”, którego publiczność teatru chciała prawie zlinczować.

W lecie tego samego roku wystąpiła w Izraelu. Przestrzegano Dietrich przed wykonywaniem tam niemieckich pieśni, co po drugiej wojnie było zabronione w Izraelu. Jednak Marlena Dietrich nie posłuchała i wystąpiła z repertuarem niemieckim. Po początkowej konsternacji i szoku nastąpiło odprężenie na widowni, która po przełamaniu lodów obdarzyła piosenkarkę gromkimi brawami. Aplauz wywołała też wykonana przez piosenkarkę żydowska piosenka Shir Hatan. W ten sposób stała się pierwszą wokalistką, która zaśpiewała po niemiecku w Izraelu.

Marlene Dietrich przekonana, że w Niemczech nadal można zauważyć wiele pozostałości po okresie nazistowskim wystąpiła w 1961 roku w ostatni wielkim filmie zatytułowanym Wyrok w Norymberdze (Judgment at Nuremberg), który traktował o procesie zbrodniarzy wojennych w Norymberdze i stawiał zasadnicze pytanie okresu powojennego: „Co wiedzieliście ?” Jednak Marlena Dietrich nie była przekonana do prawdziwości treści, które musiała wypowiedzieć jako aktorka. W ostatnich rolach obaliła pogląd, że jako aktorka była umiarkowanie uzdolniona, i że nie umiała zagrać eksplozji uczuć. Zyskała wielki poklask za swoją kreację w filmie Świadek oskarżenia (Witness for the Prosecution,1957), która przyniosła jej nominację do Złotego Globu (ang. Golden Globe Awards).

Do 75 roku życia koncertowała na całym świecie. Była pierwszą niemiecką artystką, która po II wojnie światowej wystąpiła w ZSRR. W 1964 roku wystąpiła w Sali Kongresowej w Warszawie, gdzie słyszała wykonaną przez Czesława Niemena i zespół Niebiesko-Czarni piosenkę Czy mnie jeszcze pamiętasz?, która bardzo jej się spodobała i wkrótce dołączyła ją we własnej wersji do repertuaru pt. Matko, czy mi wybaczyłaś? (Mutter, hast du mir vergeben?)^[12]. 6 marca 1966 roku koncertowała w Hali Stulecia we Wrocławiu, gdzie spotkała Zbyszka Cybulskiego, publiczność była nią zachwycona. Świadectwami jej licznych tras koncertowych są nagrane płyty, m.in. Dietrich in Rio (1959), Wiedersehen mit Marlene (1960) i Marlene Dietrich in London (1964).

Gdy w 1965 roku odszedł od niej Burt Bacharach, postanowiła początkowo zakończyć karierę. Jednak nie uczyniła tego, przetrwała kryzys i triumfalnie wystąpiła w 1967 roku na Broadwayu, otrzymując w następnym roku za ten spektakl nagrodę Tony Award.

Ostatnie lata życia w Paryżu

Z upływem lat Marlena Dietrich miała coraz większe problemy alkoholowe i zakończyła karierę po złamaniu nogi podczas wejścia na scenę opery w Sydney 29 września 1975 roku^[13]. Trzy lata później wystąpiła ostatni raz przed kamerami w filmie Piękny żigolo, biedny żigolo (Schöner Gigolo, armer Gigolo). Po zakończeniu pracy na planie tego filmu wycofała się zupełnie z życia publicznego i schroniła w zaciszu paryskiego apartamentu przy Avenue Montaigne 12, w którym ostatnie 11 lat życia spędziła przykuta chorobą do łóżka. Tutaj uzależnioną od leków i alkoholu Marleną Dietrich opiekowała się jej córka Maria. Oprócz zatrudnionej sekretarki, pomocy domowej i rodziny nikt nie miał prawa wstępu do jej mieszkania. Ze znajomymi utrzymywała kontakt jedynie telefoniczny^[14]. Telefon pozostał jej jedynym łącznikiem z światem zewnętrznym.

Początkowo Marlene Dietrich wyraziła zgodę na nakręcenie o niej filmu dokumentalnego. Zgodę aktorki i piosenkarki otrzymał reżyser Maximilian Schell (1930–2014). Jednak krótko przed rozpoczęciem zdjęć Dietrich wycofała zgodę. W tej sytuacji Schell zrealizował film o niej na podstawie zdjęć i ujęć z filmów, w których wcześniej występowała. Film zakończył recytacją wiersza Kochaj, tak długo jak możesz kochać (O lieb, solang du lieben kannst) Ferdinanda Freiligratha (1810–1876), który wzruszył Marlene Dietrich do łez. Film Marlene (1984) był nominowany jako najlepszy film dokumentalny do Oskara i zdobył kilka nagród europejskich.

W 1963 roku Marlene Dietrich wydała pierwszą książkę autobiograficzną zatytułowaną ABC meines Lebens (ABC mojego życia), a w 1979 roku opublikowała biografię Nehmt nur mein Leben (Zabierzcie tylko moje życie). W 1987 roku ukazała się trochę zmieniona wersja jej biografii pt. Ich bin, Gott sei Dank, Berlinerin (Dzięki Bogu, jestem Berlinką). Marlena Dietrich prosiła swoją córkę Marię Riva: „ Napisz o mnie książkę. Tylko ty to możesz. Całą prawdę. Ale dopiero po mojej śmierci.”

Marlene Dietrich zmarła 6 maja 1992 w Paryżu z powodu niewydolności serca i nerek. Uroczystości pogrzebowe odbyły się w paryskim kościele Madeleine. Do flagi francuskiej okrywającej trumnę przypięty był jej Order Legii Honorowej. Pomimo ciągłych ataków na artystkę w Niemczech pragnęła być pochowana w Belinie, gdyż całe życie czuła się Berlinką, o czym świadczy też tytuł jej wspomnień. Zgodnie z jej wolą została pochowana na berlińskim cmentarzu Schöneberg III w skromnym grobie (Abt. 34–363), w pobliżu grobu jej matki (Abt. 17–486). Widniejąca na nagrobku inskrypcja „Hier steh ich an den Marken meiner Tage” zaczerpnięta jest z sonetu Abschied vom Leben (Pożegnanie z życiem) Theodora Körnera (1791–1813).

Po śmierci Marlene Dietrich tylko przez nielicznych postrzegana była w Niemczech jako „zdrajczyni ojczyzny”. Między innymi krytykowała ją aktorka Evelyn Künneke (1921–2001) i odmówiono zorganizowania zaplanowanej wystawy pamiątkowej poświęconej artystce „z powodów organizacyjnych”. W przededniu 92 rocznicy jej urodzin w grudniu 1993 roku grób Marleny Dietrich został sprofanowany przez neonazistów, którzy nie akceptują do dziś jej wyjazdu z ojczyzny w latach 30-tych XX wieku, zrzeczenia się obywatelstwa niemieckiego i przyjęcia amerykańskiego, śpiewania dla amerykańskich żołnierzy oraz odmowy powrotu do ojczyzny po wojnie^[15].

W 1997 roku jej imieniem nazwano plac (Marlene-Dietrich-Platz) w berlińskiej dzielnicy Tiergarten. Dedykacja na pamiątkowej tablicy brzmi: „Berliner Weltstar des Films und des Chansons. Einsatz für Freiheit und Demokratie, für Berlin und Deutschland“ („Marlene Dietrich (1901–1992). Berlińska światowa gwiazda filmu i piosenki. Zaangażowana na rzecz wolności i demokracji Berlina i Niemiec.” Z okazji jej 100 rocznicy urodzin Berlin oficjalnie przeprosił za okazywaną wrogość artystce. Pośmiertnie Marlena Dietrich otrzymała 16 maja 2002 roku honorowe obywatelstwo Berlina.

Filmografia

Filmy nieme

• 1922: So sind die Männer.

• 1922/1923: Tragödie der Liebe, cztery części.

• 1923: Der Sprung ins Leben.

• 1923: Der Mensch am Wege.

• 1925/1926: Manon Lescaut.

• 1926: Madame wünscht keine Kinder.

• 1926: Kopf hoch, Charly!.

• 1926: Der Juxbaron.

Filmy dźwiękowe

• 1926/1927: Eine Dubarry von heute.

• 1927: Café Electric.

• 1927: Sein größter Bluff.

• 1928: Prinzessin Olala.

• 1928/1929: Ich küsse Ihre Hand, Madame.

• 1929: Das Schiff der verlorenen Menschen.

• 1929: Gefahren der Brautzeit.

• 1929: Die Frau, nach der man sich sehnt.

• 1929/1930: Der blaue Engel (The Blue Angel).

• 1930: Morocco (Maroko).

• 1930/1931: Dishonored (Zniesławiona).

• 1931/1932: Shanghai Express (Szanghaj Ekspres).

• 1932: Neuer Ufa-Kabarettfilm Nr. 7 - "Ufa-Bomben".

• 1932: Blonde Venus.

• 1933: The Song of Songs.

• 1934: The Scarlett Empress.

• 1935: The Devil is a Woman.

• 1936: I Loved a Soldier.

• 1936: Desire.

• 1936: The Garden of Allah.

• 1937: Knight Without Armour.

• 1937: Angel.

• 1939: Destry Rides Again.

• 1940: Seven Sinners.

• 1941: The Flame of New Orleans.

• 1941: Manpower.

• 1941/1942: The Lady Is Willing.

• 1942: The Spoilers.

• 1944: Follow the Boys.

• 1944: Kismet.

• 1946: Martin Roumagnac.

• 1947: Golden Earrings.

• 1947/1948: A Foreign Affair.

• 1948/1949: Jigsaw.

• 1950: Stage Fright.

• 1951: No Highway in the Sky.

• 1951/1952: Rancho Notorious.

• 1956: Around the World in 80 Days.

• 1956: The Monte Carlo Story.

• 1957: Witness for the Prosecution.

• 1958: Touch of Evil.

• 1961: Judgment at Nuremberg.

• 1963/1964: Zusammen in Paris.

• 1977/1978: Schöner Gigolo, armer Gigolo.

Literatura

Autobiografie

• Das ABC meines Lebens. Deutscher Taschenbuch Verlag, München 2012, ISBN 978-3-423-21366-0.

• Ich bin, Gott sei Dank, Berlinerin: Memoiren. Ullstein Verlag, Berlin 1998, ISBN 3-548-24537-4.

• Nachtgedanken. C. Bertelsmann Verlag, München 2005, ISBN 978-3-570-00874-4.

• Nehmt nur mein Leben …: Reflexionen. C. Bertelsmann Verlag, München 1979, ISBN 3-570-02311-7.

• Some Facts about myself. Mit Fotos von Gottfried Helnwein. Hatje Cantz Verlag, Stuttgart 1990, ISBN 3-89322-226-X.

Biografie

• Marie-Theres Arnbom: Marlene Dietrich – Ihr Stil. Ihre Filme. Ihr Leben. Brandstätter Verlag, Wien 2010, ISBN 978-3-85033-306-1.

• Eva Gesine Baur: Einsame Klasse. Das Leben der Marlene Dietrich. Beck, München 2017, ISBN 978-3-406-70569-4.

• Maria Riva, Werner Sudendorf, Jean-Jacques Naudet, Peter Riva: Marlene Dietrich. Zum 100. Geburtstag. Nicolai Verlag, Berlin 2001, ISBN 3-87584-111-5.

Linki

• Oficjalna strona Marleny Dietrich.

Przypisy

1. ↑ Krótka biografia Marleny Dietrich.

2. ↑ Marlene Dietrich: Ich bin, Gott sei Dank, Berlinerin: Memoiren. Ullstein, Berlin 1997, ISBN 3-548-24537-4, s. 11.

3. ↑ Christian Soleil: Le Smoking du diable : La Vie dangereuse et secrète de Marlene Dietrich, Editions Publibook, 2013, s. 13.

4. ↑ Marlene Dietrich: Ich bin, Gott sei Dank, Berlinerin. Memoiren, Berlin 1997, s. 59.

5. ↑ Birgit Haustedt: Die wilden Jahre in Berlin, rozdział: Leni und Marlene, s. 168.

6. ↑ Birgit Haustedt: Die wilden Jahre in Berlin, rozdział: Leni und Marlene, s. 163.

7. ↑ Donald Spoto: Blue Angel : The Life of Marlene Dietrich, Cooper Square Press, 2000, s. 45.

8. ↑ 16. Dezember 1929. Der erste Tonfilm in Deutschland: Melodie des Herzens. W: NRW 2000 – Eine virtuelle Zeitreise.

9. ↑ W. K. Martin: Marlene Dietrich, Chelsea House, 1995, s. 52.

10. ↑ Axel Frohn: Kühle Quickies. W: Der Spiegel. Nr 19, 2002 (online – akta FBI dotyczące Marlene Dietrich).

11. ↑ Werner Sudendorf: Marlene Dietrich. Dokumente, Essays, Filme. Hanser, München 1977, ISBN 3-423-31053-7, s. 15.

12. ↑ Czesław Niemen. W: culture.pl (dostęp 23.11.2020).

13. ↑ Benjamin Maack: Marlene Dietrichs letzte Jahre. Spiegel Online, 4 maj 2012.

14. ↑ Ute Wiedemeyer: Marlene Dietrich am Telefon: Neue Dokumentation. einestages, 20 wrzesień 2013.