Hanns Eisler

Hanns Eisler (ur. 6 lipca 1898 w Lipsku; zm. 6 września 1962 w Berlinie Wschodnim) – niemiecki kompozytor i teoretyk muzyki. Napisał liczne sztuki kameralne, sceniczne i orkiestrowe, jak również liczne pieśni do wierszy Johanna Wolfganga von Goethego (1749–1832), Friedricha Hölderlina (1770–1843), Bertolta Brechta (1898–1956), Kurta Tucholskyego (1890–1935) i innych. W latach 20-tych skomponował komunistyczne pieśni dla ruchu robotniczego. Pisał także wpływowe pisma polityczne, muzykę kameralną i libretta. W jego kompozycjach pojawiały się tradycje klasyczne i romantyczne, chociaż sam nie był romantykiem. Po powrocie z emigracji kontynuował działalność w Niemieckiej Republice Demokratycznej i w 1949 roku skomponował między innymi hymn narodowy Powstając z ruin (Auferstanden aus Ruinen). Również napisał muzykę do napisanego w 1949 roku przez Bertolta Brechta alternatywnego hymnu NRD Hymnu dziecięcego (Kinderhymne znanego też jako Anmut sparet nicht noch Mühe). Podczas emigracji i po wojnie skomponował muzykę filmową do ponad 40 filmów. W 1950 należał do grona założycielskiego Niemieckiej Wyższej Szkoły Muzycznej, która od 1964 roku nosi jego imię jako Hochschule für Musik Hanns Eisler Berlin (HFM). 9 maja 1962 założył Musikrat der DDR (Rada Muzyczna NRD), której był prezydentem do śmierci. Pomimo licznych wyróżnień wciąż popadał w konflikt z władzami Socjalistycznej Partii Jedności Niemiec. (wyznanie mojżeszowe, bezwyznaniowy od 1914)

Hanns Eisler
Hanns Eisler, 1940.
Źródło: Wikimedia Commons

Genealogia

  • Ojciec : Rudolf Eisler (1873–1926),filozof i socjalista;
  • Matka : Ida z domu Fischer (1876–1929);
  • Rodzeństwo : brat Gerhart (1897-1968), polityk i siostra Ruth Fischer-Gohlke (1895-1961), publicystka;
  • Żona : 1) od 31.08.1920 do 1930 Charlotte Eisler (1894–1970), śpiewaczka; 2) od 1937 do 1953 (rozwód 1955) Louise (Lou) Jolesch z domu Gosztony; 3) od 1958 do 1962 Stephanie z domu Peschl (1919–2003);
  • Dzieci : syn Georg Eisler (1928–1998), malarz i grafik.

Życiorys i twórczość

Hanns Eisler urodził się 6 lipca 1898 w Lipsku jako syn austriackiego profesora filozofii Rudolfa Eislera i jego żony Idy Marii Fischer. W rejestrze narodzin jego imię figuruje jako Johannes. Sam Eisler nazywał siebie później „Hanns”. Jego ojciec pochodził ze starej mieszczańskiej rodziny czesko-żydowskiej, a matka ze szwabskiej rodziny chłopskiej i była córką rzeźnika. Ojciec reprezentował poglądy socjalistyczne i był zwolennikiem Augusta Bebela (1840–1913).

W 1901 roku rodzina przeprowadziła się do Wiednia. Jako samouk Hanns Eisler zaczął już komponować od 1909 roku w gimnazjum. W czasie służby wojskowej podczas I wojny światowej stworzył w 1917 pierwszy projekt oratorium Przeciw wojnie (Gegen den Krieg).

Z 1917 roku pochodzi najwcześniejszy zachowany fragment jego pracy Głuchy bęben i odurzony gong (Dumpfe Trommel und berauschtes Gong), jak również z 1918 Pułapka na myszy (Die Mausefalle) i O biedzie i śmierci (Von der Armut und vom Tode). W Nowym Konserwatorium Wiedeńskim (Neues Wiener Konservatorium) zaczął studiować kontrapunkt u Karla Weigla (1881–1949), ale jeszcze w tym samym roku rozpoczął naukę u Arnolda Schönberga (1874–1951), który do 1923 uczył go bezpłatnie. Dzięki Schönbergowi otrzymał pracę w renomowanym wydawnictwie muzycznym Universal Edition jako korektor nut. W tym czasie kierował także dwoma chórami robotniczymi - wiedeńskim chórem Siemens-Schuckert-Werke (Stahlklang), a po jego rozwiązaniu Karl-Liebknecht-Chor w Wiedniu-Floridsdorf. W chórze tym pierwszy raz śpiewano wschodnie pieśni rewolucyjne. Końcem września 1920 roku towarzyszył Schönbergowi jako asystent podczas koncertów i kursów kompozycji w Holandii, gdzie przebywał do marca 1921 roku. Podczas podróży powrotnej zatrzymał się u brata w Berlinie i pierwszy raz spotkał Bertolta Brechta.

Jesienią 1921 roku Hanns Eisler zaczął swoją działalność dydaktyczną w stowarzyszeniu Wiener Verein für volkstümliche Musikpflege, co było faktycznie uczeniem podstaw muzycznych robotników. Czas ten był bardzo znaczący dla Hannsa Eislera, ponieważ - w przeciwieństwie do Schönberga- stawiał sobie pytanie, dla kogo pisze muzykę. To podejście stanowiło zarzewie przyszłego konfliktu z Schönbergiem, gdyż nie chodziło tylko o kwestie muzyczną, lecz także światopogląd. Doszło do zetknięcia się małomieszczańskich poglądów Schönberga z rewolucyjnymi Eislera, które Schönberg wyśmiewał. Eisler widział w muzyce funkcję społeczną, podczas gdy Schönberg przyjmował stanowisko, że muzyka jest „sztuką dla sztuki”.

W 1922 Hanns Eisler został uczniem Antona Weberna (1883–1945). Czeladniczym utworem egzaminacyjnym Hannsa Eislera była Sonata fortepianowa op. 1, której prapremiera odbyła się w Pradze w wykonaniu pianisty i kompozytora Eduarda Steuermanna (1892–1964). W 1924 roku ujrzało światło dzienne pierwsze dzieło Eislera w dodekafonii opartej na skali dwunastodźwiękowej, śpiew mówiony z zespołem Palmström op. 5 do tekstu Christiana Morgensterna (1871–1914), będące satyrycznym odpowiednikiem Pierrot Lunaire Schönberga. W Wiedniu pierwszy utwór Eislera wystawiono 10 października 1924 roku. Pomimo tego, że otrzymał w tym samym roku nagrodę miasta Wiedeń za kompozycję, nie był w stanie uzyskać w Wiedniu żadnej posady jako muzyk, kompozytor czy dyrygent. Z tego też powodu wyjechał do Berlina, licząc na nawiązanie tam nowych kontaktów.

Jeszcze w Wiedniu Hanns Eisler napisał trzy kompozycje dla chórów męskich do tekstów Heinricha Heine (1797–1856) dla kierowanego przez Antona Weberna Wiener Arbeiter-Singverein. Eisler poświęcił się intensywnie chórom męskim, ponieważ był zdania, że muzyka musi dotrzeć do mas a nie tylko do elitarnego kręgu. W 1925 roku otrzymał pracę jako nauczyciel w Klindworth-Scharwenka-Konservatorium i zimą 1925 przeprowadził się do Berlina, a żona została w Wiedniu. Początkiem 1926 roku zabiegał o członkostwo w Komunistycznej Partii Niemiec (KPD), którego jednak nie otrzymał. Podczas festiwalu muzycznego w Baden–Baden w 1927 roku spotkał drugi raz Brechta i w listopadzie rozpoczął pracę dla grupy agitacyjno-propagandowej (agitprop) Das rote Sprachrohr (Czerwony propagator).

Z Brechtem rozpoczął współpracę w 1930 roku. W tych latach tworzył przeważnie muzykę lokalną, sceniczną i przede wszystkim pieśni dla ruchu robotniczego np. Cztery utwory na chór mieszany op.13 (Vier Stücken für gemischten Chor op. 13, 1928), które w sposób parodystyczny traktowały o religii, naturze i miłości oraz kończyły się cytatem z Międzynarodówki. Podobnie jak Brecht dołączał do swoich sztuk szczegółowy opis ich wykonania, jak np. w Cztery utwory na chór mieszany op. 14.2:

„Tą pieśń śpiewa się właściwie najlepiej tak: papieros w kącie ust, ręce w kieszeniach spodni, lekko wrzaskliwie, przez co nie brzmi ona zbyt ładnie i nikt nie będzie wstrząśnięty.”

W połowie stycznia 1933 roku Hanns Eisler wyjechał z Berlina do Wiednia, gdzie dotarła do niego wiadomość o przejęciu władzy w Niemczech przez nacjonalistów, którzy w tym samym roku zabronili wykonywanie jego dzieł. 19 marca 1933 roku Webern kierował koncertem w Wiedniu, po którym doszło do demonstracji i starć z policją. Bezpośrednio po tych wydarzeniach Eisler wyjechał do Czechosłowacji, gdzie czekało na niego nowe zlecenie filmowe. Był to film o życiu na Ukrainie Zakarpackiej. Końcem 1933 roku odwiedził razem z Louise (Lou) Jolesch z domu Gosztony Paryż. Od 1934 roku Louise wszędzie mu towarzyszyła, a 7 grudnia 1937 ożenił się z nią w Pradze.

Od końca 1934 roku Hanns Eisler żył razem z Lou w Londynie, w styczniu 1935 przebywał w Holandii, od lutego do maja 1935 koncertował w USA. Podczas koncertów w Ameryce referował o niemieckim faszyzmie, kryzysie nowoczesnej muzyki mieszczańskiej i nowych zadaniach ruchu robotniczego. W tym czasie stale współpracował z Brechtem czego efektem był m.in. w 1934 roku Pieśń Frontu Jedności (Einheitsfrontlied). Po kilku wykładach i występach radiowych w Belgii, Francji i Holandii trafił końcem 1937 roku do Madrytu, następnie udał się do Brechta do Svendborgu w Danii, aby tam poświęcić się rozpoczętej antyfaszystowskiej kompozycji Niemiecka Symfonia (Deutsche Symphonie), której nadał podtytuł Symfonia obozu koncentracyjnego (Konzentrationslagersinfonie), a której premiera odbyła się dopiero w Berliner Staatsoper w 1959 z nowym epilogiem. 20 stycznia 1938 roku Eisler z żoną ponownie przybył do USA. Kilka dni po przybyciu do Ameryki rozpoczął działalność pedagogiczną w New School for Social Research w Nowym Jorku. Jednak jego wiza ważna była tylko przez kilka miesięcy i 2 marca 1939 roku został wydalony z USA, a 12 kwietnia przybył do Meksyku, gdzie od kwietnia do sierpnia 1939 prowadził kursy muzyczne w konserwatorium w Meksyku. Do Nowego Jorku wrócił 11 września 1939 z wizą na dwa miesiące. Jednak Eisler przebywał w Stanach Zjednoczonych do lipca 1940, po czym musiał uciekać do Meksyku, gdyż w USA wydano nakaz jego aresztowania. Dopiero 22 października 1940 Lou i Eisler mogli ponownie zamieszkać w Nowym Jorku. Od grudnia 1940 do stycznia 1941 Eisler komponował w Meksyku muzykę do filmu The Forgot-ten Village. W 1942 zamieszkał w Hollywood, gdzie zajmował się komponowaniem muzyki filmowej i uczył w University of Southern California w Los Angeles. Utrzymywał tutaj przyjacielskie kontakty z Theodorem W. Adorno (1903–1969), aktorką Helene Weigel (1900–1971), pisarzami Lionem Feuchtwangerem (1884–1958) i Bertoltem Brechtem.

Po przesłuchaniu w 1947 przez Komitet do sprawa Działań Antyamerykańskich Hanns Eisler został ostatecznie wydalony z USA w 1948 rok. Po pobycie w Pradze i Wiedniu żył od 1950 w Berlinie Wschodnim, w Niemieckiej Republice Demokratycznej, dla której skomponował hymn narodowy do tekstu Johannesa Roberta Bechera (1891–1958) Powstając z ruin (Auferstanden aus Ruinen). W Berlinie kierował klasą mistrzowską kompozycji w Niemieckiej Akademii Sztuki. Współpraca z Bertoltem Brechtem i jego Zespołem Berlińskim (Berliner Ensemble) skutkowała 17 sztukami teatralnymi, muzyką filmową i pieśniami kabaretowymi. Opublikowane w 1952 roku libretto do planowanej opery Johann Faustus doprowadziło do konfliktu Hannsa Eislera z państwową doktryną sztuki, co w następnych latach ciążyło na jego pracy. W 1953 roku spędził pewien czas w Wiedniu, gdzie m.in. skomponował muzykę sceniczną do Eulenspiegel Johanna Nestroya (1801–1862), dyrygował prapremierą kantaty Matka w Wiener Rundfunk i z Walterem Felsensteinem (1901–1975) przygotowywał adaptację filmową opery Fidelio Ludwika van Beethovena (1770–1827). Po powrocie odbył podróże do Francji, Włoch, Anglii i dwukrotnie do Wiednia (1956, 1960).

Po śmierci traktowano Eislera w NRD jako część tradycji muzycznej. W toku ruchu studenckiego w Republice Federalnej Niemiec stał się wzorem politycznym, podczas gdy zinstytucjonalizowani muzykolodzy podkreślali przede wszystkim jego związek z awangardą szkoły wiedeńskiej, ale ledwo zauważali jego politycznie zamierzoną muzykę.

Dzieła (wybór)

  • Das Leben des Galilei (muzyka sceniczna do sztuki teatralnej Bertolta Brechta, 1939)
  • Das Lied von der Einheitsfront (tekst: Bertolt Brecht, 1935)
  • Kantate im Exil op. 62 (1937)
  • Kammersymphonie (1940)
  • Vierzehn Arten, den Regen zu beschreiben (1941)
  • Hollywooder Liederbuch (1942-1947)
  • Deutsche Symphonie (1935-1939, 1947, 1958)
  • Hymn narodowy Niemieckiej Republiki Demokratycznej - Powstając z ruin (Auferstanden aus Ruinen, 1949)

Literatura

  • Cornelia Szabó-Knotik, Art. „Eisler, Hanns‟, w: Oesterreichisches Musiklexikon online, dostęp: 19.9.2019 (https://www.musiklexikon.ac.at/ml/musik_E/Eisler_Hanns.xml).
  • Albrecht Dümling: Hanns Eisler, w: Lexikon verfolgter Musiker und Musikerinnen der NS-Zeit, Claudia Maurer Zenck, Peter Petersen, Sophie Fetthauer (Hg.), Hamburg: Universität Hamburg, 2017 (https://www.lexm.uni-hamburg.de/object/lexm_lexmperson_00002566).
  • „Hanns Eisler“, w: MUGI. Musikvermittlung und Genderforschung: Lexikon und multimediale Präsentationen, hg. von Beatrix Borchard und Nina Noeske, Hochschule für Musik und Theater Hamburg, 2003ff. Stan na 15.3.2018. URL: http://mugi.hfmt-hamburg.de/artikel/Hanns_Eisler.