Else Lasker-Schüler

Else Lasker-Schüler (ur. 11 lutego 1869 w Elberfeld (dzisiaj część Wuppertalu) jako Elisabeth Schüler; zm. 22 stycznia 1945 w Jerozolimie) - niemiecka poetka i pisarka. (wyznanie mojżeszowe)

Else Lasker-Schüler 1875
Else Lasker-Schüler.
Źródło: Wikimedia Commons

Genealogia

Ojciec Aron Schüler (1825–97), bankier w Elberfeld, syn przedsiębiorcy transportowego i bankiera Mosesa w Geseke i Henriette N. N.; matka Jeanette (1838–90), córka handlarza winem Jacoba Kissinga (zm. 1845) z Kissingen i Johanny Kopp; – wyszła za mąż 1) w Wuppertal-Elberfeld w 1894 (rozwód 1903) za lekarza Bertholda Laskera, 2) w Berlinie w 1903 (rozwód 1912) za Georga Lewina (Herwarth Walden, 1878–1941), muzyka i pisarza wydawcę czasopisma »Sturm«; szwagier Emanuel Lasker (1868–1941), szachista, matematyk i filozof; miała nieślubnego syna Paula (1899–1927), który został grafikiem.

Życiorys

Else Schüler była najmłodszą córką z sześciorga dzieci Jeanette Schüler z domu Kissing (1838–1890). Matka stała się centralną postacią jej poezji. Jej ojciec Aaron Schüler (1825–1897) był bankierem i stał się wzorem głównej postaci komedii »Die Wupper«. Else uchodziła za cudowne dziecko, gdyż już w wieku 4 lat umiała czytać i pisać. Uczęszczała do liceum, które z powodu choroby nerwowej (choroba Huntingtona) opuściła w 1880 r. i odtąd otrzymywała prywatne lekcje.

Po wyjściu za mąż zamieszkała w Berlinie, gdzie w swoim atelier poświęciła się rozwijaniu zdolności rysowniczych. W 1899 r. poznała Petera Hille, który ją wprowadził w berlińskie środowisko literackie. W tym samym roku urodziła syna Paula, którego ojciec pozostał nieznany. Po rozwodzie w 1903 r. musiała zrezygnować z mieszczańskich form życia. Zwróciła się ku berlińskiej bohemie, gdzie już w trakcie drugiego małżeństwa z Herwarthem Waldenem stała się jej czołową postacią. Do jej przyjaciół zaliczali się m.in. Gottfried Benn, Theodor Däubler, małżeństwo Paula i Richard Dehmel, Alfred Döblin, Hans Ehrenbaum-Degele (1889–1915) i Georg Grosz. W czasie licznych odczytów poetyckich zaprzyjaźniła się w Pradze z Maxem Brodem, Franzem Werfelem i Paulem Leppinem, a w Austrii z Peterem Altenbergiem, Oskarem Kokoschką oraz Karlem Krausem.

Po dojściu do władzy nazistów opuściła w 1933 r. Niemcy i emigrowała do Szwajcarii, gdzie znalazła azyl w Zurychu i Asconie. Podczas podróży do Palestyny została pozbawiona w 1938 r. przez nazistów obywatelstwa niemieckiego i pozostała tam aż do śmierci w Jerozolimie.

Twórczość

Gottfried Benn ocenił Else Lasker-Schüler jako »największą poetkę jaką kiedykolwiek miały Niemcy«. Oprócz wierszy pisała także pisma epiczne i dramatyczne. Else Lasker-Schüler wydała w 1902 r. pierwszy tomik wierszy »Styx«, który był jeszcze pod wpływem impresjonizmu. W 62 wierszach głosiła radość życia, ale poruszyła też temat osamotnienia, bolesny proces rozstania z mężem (»Karma«, później »Scheidung«), spotkanie z dotąd nieznanym ojcem jej syna (»Elegie«) i wiersz poświęcony Peterowi Hille (»Der gefallene Engel«), dzięki któremu poznała braci Juliusa i Heinricha Hart, w których czasopiśmie »Neue Gemeinschaft« publikowała swoje pierwsze wiersze. Hille jako pierwszy poznał jej wybitne zdolności poetyckie i chwalił ją jako »czarnego łabędzia Izraela, Safo, której świat poszedł w rozsypkę«. W tych trudnych dla niej latach nastąpiła u niej decydująca faza rozwoju duchowego i religijnego, której ślady znajdują się w wydanym w 1905 r. cyklu »Der siebente Tag«, przede wszystkim w wierszach »Mein stilles Lied«, »Der Letzte« i »Weltende«.

Po śmierci przyjaciela Hille napisała pierwsze pismo prozą »Peter-Hille-Buch«, które ukazało się w 1906 roku. Wraz z tym dziełem rozpoczął się jej proces samomitologizacji, który określił jej życie i pisma. Odpowiedzią na śmierć Hille był też zbiór historii orientalnych »Die Nächte Tino von Bagdads« (1907), w której przedstawiła Hille jako Tino, a siebie jako wyimaginowaną księżniczkę Orientu. Także w powieści epistemologicznej »Mein Herz« (1912, 1977) napisanej po rozwodzie z drugim mężem Herwarthem Waldenem pojawia się element samomitologizacji. Tym razem utożsamia się z księciem Teb ("Prinz von Theben") jak sama się określała. Książka ta przedstawia obraz ówczesnej berlińskiej bohemy. Po rozwodzie została zupełnie pozbawiona środków do życia i zdana na pomoc przyjaciół. W tym czasie szczególnie wspierał ją Karl Kraus.

W 1913 r. wydała zbiór wierszy »Hebräische Balladen«, w którym usiłowała stworzyć nowy mit hebrajski. Poza tym pojawiły się w jej liryce elementy o jej pochodzeniu i rodzinie ujęte w formę fikcyjnej legendy. Ponieważ sama określała siebie jako księcia Teb, to też taki tytuł nadała w 1914 r. tomikowi wierszy »Prinz von Theben«. Jej niekonwencjonalny styl życia - spacerowała np. po ulicach Berlina ubrana jako książę - był krytykowany i parodiowany.

W 1919 r. opublikowała awangardową powieść »Der Malik«, w której opracowała utratę bliskich przyjaciół Franza Marca (1880–1916), Georga Trakla (1887–1914) i Petera Bauma w czasie I wojny światowej. Powieść ta zawierała wykonane przez nią ilustracje i została wydana przez Paula Cassirera. W piśmie »Ich räume auf! Meine Anklage gegen meine Verleger« (1925) krytykuje współczesne jej przedsiębiorstwa literackie.

Else Lasker-Schüler otrzymała w 1932 r. nagrodę im. Heinricha von Kleista (Kleist-Preis) za całokształt twórczości. W tym samym roku ukazały się jej szkice »Arthur Aronymus« oraz komedia »Arthur Aronymus und seine Väter«, której prapremiera odbyła się w 1936 r. w Szwajcarii. W 1937 r. wydała książkę »Das Hebräerland« opisującą jej przeżycia z Palestyny. W napisanej w 1940/41 tragedii »Ichundich« (prapremiera odbyła się dopiero w 1979 r. w Düsseldorfie i Wuppertalu) pierwszy raz odnosi się do wydarzeń politycznych i dokonuje rozrachunku z nacjonalizmem.

W ostatnim dziele wraca do lirycznych wypowiedzi. Po wcześniejszych zbiorach wierszy »Styx«, »Der siebente Tag« i szczególnie »Meine Wunder«, który zawiera m.in. wiersze »Ein alter Tibetteppich« i »Leise sagen« ukazał się w 1943 r. jej ostatni tomik wierszy »Mein blaues Klavier«. Znajduje w nim wyraz zatopienie w samotności i ubóstwie emigracji (»Die Verscheuchte«), nostalgiczne wspomnienie domu rodzinnego i utraconej ojczyzny (»Meine Mutter«, »Über glitzernden Kies«), ostatnia, niespełniona miłość (»Ein Liebeslied«) i mroczne przeczucie nadchodzącej śmierci (»Ich weiß«). Już we wcześniejszych wierszach ukazał się jej zwrot ku narodowi żydowskiemu i krainie jej przodków oraz przyznanie do Boga Starego Testamentu. Jednocześnie żyła do śmierci świadoma językowego dziedzictwa i duchowej tradycji jej niemieckiej ojczyzny, której utratę boleśnie przeżyła, i której poświęciła ostatni tomik wierszy. Tak jej żydowski i niemiecki duch złączony w jej dziełach stał się żywym świadectwem pojednania i przykładnej ludzkiej postawy.

Dzieła (wybór)

  • Styx. Juncker, Berlin 1902.
  • Der Siebente Tag. Verlag des Vereins für Kunst, Berlin-Charlottenburg 1905.
  • Das Peter Hille-Buch. Juncker, Stuttgart & Berlin 1906.
  • Die Nächte Tino von Bagdads. Juncker, Berlin 1907.
  • Die Wupper. Oesterheld, Berlin 1909.
  • Meine Wunder. Dreililien, Karlsruhe & Leipzig 1911.
  • Mein Herz. Ein Liebesroman mit Bildern und wirklich lebenden Menschen. Bachmair, München 1912.
  • Hebräische Balladen. Meyer, Berlin-Wilmersdorf 1913.
  • Essays. Cassirer, Berlin 1913.
  • Gesichte. Essays und andere Geschichten. Wolff, Leipzig 1913.
  • Der Prinz von Theben. Verlag der Weißen Bücher, Leipzig 1914.
  • Die gesammelten Gedichte. Verlag der Weißen Bücher, Leipzig 1917.
  • Der Malik. Cassirer, Berlin 1919.
  • Gedichte. 2 części, Berlin: Cassirer 1920.
  • Der Wunderrabiner von Barcelona. Cassirer, Berlin 1921.
  • Theben. Querschnitt, Frankfurt a. M. 1923.
  • Ich räume auf! Meine Anklage gegen meinen Verleger. Lago, Zürich. 1925.
  • Arthur Aronymus. Die Geschichte meines Vaters. Rowohlt, Berlin 1932.
  • Konzert. Rowohlt, Berlin 1932.
  • Das Hebräerland. Oprecht, Zürich 1937.
  • Mein blaues Klavier. Jerusalem Press, Jerusalem 1943.
  • IchundIch. Eine theatralische Tragödie. Kösel, München 1980.

Literatura

  • Franz Baumer: Else Lasker-Schüler. Colloquium, Berlin 1998, ISBN 3-89166-982-8.
  • Sigrid Bauschinger: Else Lasker-Schüler. Ihr Werk und ihre Zeit. Stiehm, Heidelberg 1980, ISBN 3-7988-0038-3.
  • Frommholz, Rüdiger, "Lasker-Schüler, Else" w Neue Deutsche Biographie 13 (1982), s. 652-656; URL: https://www.deutsche-biographie.de/pnd118569880.html#ndbcontent

Linki

    Dostęp do linków 27.01.2017.
  • Pisma Else Lasker-Schüler w Deutsche Digitale Bibliothek (online).
  • Rysunki Else Lasker-Schüler w SIKART - Lexikon zur Kunst in der Schweiz (online).