Erazm z Rotterdamu

Erazm z Rotterdamu (łac. Desiderius Erasmus Roterodamus; ur. przypuszczalnie 28 października 1466 lub 1467 lub 1469 prawdopodobnie w Rotterdamie^[1]; zm. 12 lipca 1536 w Bazylei) – niderlandzki filozof, pedagog, humanista, teolog, kanonik regularny św. Augustyna, uważany za jedną z czołowych postaci renesansu i kultury europejskiej. Dzisiaj jest szeroko znany jako autor rozprawy filozoficznej Pochwała głupoty napisanej w języku łacińskim w 1509 i opublikowanej w 1511 roku. „Książę humanistów”, jak go nazwano, był przede wszystkim reformatorem, który prowadził walkę ze wszystkim co zepsute, skostniałe i zacofane.

Portret Erazma z Rotterdamu autorstwa Hansa Hobeina. Źródło: Wikimedia Commons

Biografia

Pochodzenie i nazwisko

Erazm z Rotterdamu był nieślubnym dzieckiem katolickiego duchownego z Goudy koło Rotterdamu Rotgera Gerarda (łac. Gerardus, zm. 1484) i owdowiałej córki lekarza Margaretha Rogerius (zm. 1483) z Zevenbergen, która przypuszczalnie była jego gospodynią. Ojciec nadał mu przy chrzcie imię Erasmus, nawiązując do męczennika Erazma z Formii. Błędem jest zatem wiara w powstałą w XVII wieku legendę, że początkowo nazywał się Geert Geerts, czy także Gerhard Gerhards, lub Gerrit Gerritsz^[2]. Erazm nazywał siebie czasami erasmios „czarujący”, „upragniony”. Imię Desiderius, które użył po raz pierwszy w 1496 roku, to nic innego, jak tłumaczenie łacińskiego imienia Erasmus. Wybrał go sobie sam, prawdopodobnie zasugerowany lekturą korespondencji Hieronima ze Strydonu. „Z Rotterdamu” po łacinie mówi się Rotterdammensis, ale ze względów estetycznych Erazm wolał pisać początkowo Roterdamus, potem Roterodamus (czasami po grecku ὁ Ῥοτερόδαμος)^[3]; w ten sposób powstały jego łacińskie imiona i nazwisko Desiderius Erasmus Roterodamus.

Powszechnie przyjmuje się, że urodził się w Rotterdamie, jednakże, według innych źródeł, między innymi notatki lekarza Reniera Snooya (1478-1537), Erazm urodził się w Goudzie. Trzy lata wcześniej urodził się jego brat Petrus Gerardus^[4].

Dzieciństwo

Po spędzeniu pierwszych czterech lat życia w Rotterdamie, Erazm zamieszkał z rodziną w Goudzie. W latach 1475–1484 uczył się w Deventer, w najbardziej renomowanej szkole w Niderlandach, kierowanej na początku jego nauki przez Johannesa Synthena (ok. 1450–1533), członka Braci Wspólnego Życia.Szkoła ta była poprzedniczką szkoły łacińskiej i dzisiejszego Coornhert Gymnasiums. Później szkołą kierował Alexander Hegius (ok. 1439–1498), przyjaciel sławnego humanisty Rudolpha Agricoli, którego Erazm spotkał w tej szkole. Placówka ta miała wielki wpływ na propagowanie humanistycznych idei dzięki stosowanym metodom pracy i nauczania. Jednak później Erazm z Rotterdamu, w swoich wspomnieniach, określił ją jako placówkę „barbarzyńską” i z niedostosowanymi podręcznikami średniowiecznymi. Jego nauka w Deventer została przerwana na pewien czas, kiedy był ministrantem w katedrze w Utrechcie. W Utrechcie muzyki i śpiewu uczył go Jacob Obrecht (ok. 1457–1505).

Klasztor i studia

Matka Erazma zmarła w 1483 roku podczas epidemii dżumy. Po jej śmierci ojciec sprowadził obu braci w 1485 roku do Goudy. Jednak i on wkrótce zmarł. W tej sytuacji opiekę nad Erazmem i jego bratem objął wujek Pieter Winckel, nauczyciel w szkole w Goudzie. Erazm zachował bardzo złe wspomnienia o tej opiece. Obaj bracia zostali wysłani do szkoły w Hertogenbosch, którą opisał jako całkowicie barbarzyńską, przeznaczoną do ćwiczenia młodych ludzi w dyscyplinie klasztornej. Ale epidemia dżumy wymusiła ich powrót do Goudy. Ich opiekun robił wszystko, aby wstąpili do klasztoru. Petrus jako pierwszy wstąpił do kanoników regularnych św. Augustyna w Sion, a w 1488 Erazm wstąpił również do kanoników regularnych św. Augustyna, ale w Stein koło Goudy. Jako kanonik otrzymał 25 kwietnia 1492 roku święcenia kapłańskie od biskupa Utrechtu, Davida de Bourgogne, ale jak sam pisał rzadko celebrował msze. Później monastycyzm stał się głównym celem jego ataków, kiedy zaczął krytykować panujące zło w Kościele^[5].

W 1493 opuścił klasztor w Stein i jako wyśmienity latynista otrzymał posadę sekretarza u biskupa Cambrai Hendrika van Bergena. Razem z nim przebywał przeważnie w Brukseli i uczęszczał do biblioteki w klasztorze Groenendaal, gdzie odkrył pisma św. Augustyna. W 1494 lub 1495 otrzymał od biskupa pozwolenie na studia teologiczne w Paryżu. Panujący na uczelni ascetyzm przeraził Erazma. Paryż był głównym centrum studiów scholastycznych, ale ulegał także wpływowi włoskiego renesansu; Włosi, jak poeta Fauste Andrelin, uczyli tam literatury pięknej. Erazm zaprzyjaźnił się z Faustem Andrelinem. Z życzliwością Erazma przyjął też przywódca paryskiego humanizmu, Robert Gaguin. W 1496 roku Erazm zachorował i udał się do Holandii; później jako przyczynę choroby uznał złe warunki życiowe w Collège Montaigu, którym zarządzał Jan Standonck. Po krótkiej przerwie w tym samym roku wrócił na Sorbonę, ale zamieszkał w prywatnym mieszkaniu. Aby zarobić na swoje utrzymanie uczył braci Heinricha i Christiana Northoffów z Lubeki^[6].

Jako student, Erazm prowadził życie niezależne, bez poczucia więzi narodowościowych, akademickich, nie należał do koterii religijnych, unikał wszystkiego co mogło ograniczyć wolność jego myślenia i doznań literackich. Perfekcyjna znajomość języka łacińskiego, który był powszechnie używany w całej Europie, dała mu swobodę poruszania się po innych krajach.. Aktywnie działał w Paryżu, Leuven, Anglii i Bazylei. Od listopada 1498 był w Paryżu wychowawcą Williama Blounta, 4 barona Mountjoy.

Pobyt w Anglii i Włoszech

W lecie 1499 roku udał się razem ze swoim uczniem do Anglii, do miejscowości Bedwell w Hertfordshire. W czasie tego pobytu nawiązał trwałe przyjaźnie z czołowymi intelektualistami angielskimi: Johnem Coletem, Thomasem Morem, Thomasem Linacrem i Williamem Grocynem. Dzięki Thomasowi More poznał przyszłego króla Henryka VIII, z którym później regularnie korespondował. W Anglii Erazm z Rotterdamu poznał życie dworskie i rozwinął się z kanonika w światowego uczonego.

Od 1500 do 1506 przebywał przemiennie w Niderlandach, Paryżu i Anglii. W 1502 roku odrzucił powołanie na uniwersytet w Leuven, gdyż w tym czasie koncentrował się na tłumaczeniu greckich tekstów. W latach 1506–1509 podróżował po Włoszech i prowadził tam intensywne badania pism znajdujących się w tamtejszych bibliotekach. W Turynie uzyskał stopień doktora teologii i otrzymał związany z nim tytuł barona Świętego Cesarstwa Rzymskiego^[7]. W Wenecji poznał wydawcę Aldusa Manutiusa, któremu zlecił wydrukowanie kilka swoich pism.

Ostatecznie udał się ponownie do Anglii, gdzie uczył greki na uniwersytecie w Cambridge. Od 1510 do 1515 roku wykładał w Queens’ College w Cambridge. Arcybiskup Canterbury William Warham mianował Erazma z Rotterdamu w 1511 roku na kapłana zboru St Martin’s Church w Aldington. Tam mieszkał w domu parafialnym obok kościoła, ale swoich obowiązków duszpasterskich nie mógł wykonywać po angielsku, ponieważ znał tylko łacinę i język holenderski. Już w następnym roku zrezygnował z tego urzędu. Ostatecznie przez wiele lat wędrował między Anglią, Burgundią i Bazyleą. Po powrocie z Anglii działał od 1516 roku przez kilka lat na dworze burgundzkim w Leuven, między innymi jako wychowawca względnie doradca księcia Karola, późniejszego cesarza Karola V.

Pobyt w Bazylei, Leuven i Freiburgu

Od 1514 do 1529 roku Erazm z Rotterdamu żył i pracował w Bazylei. Tutaj jego pisma wydał Johann Froben. Chociaż Erazm nigdy nie studiował, ani nie uczył na uniwersytecie w Leuven, to przebywał tam kilka miesięcy w 1517 roku i pomagał przy zakładaniu Collegium Trilingue. Ta placówka ucząca łaciny, greki i języka hebrajskiego była pierwszą tego rodzaju instytucją w Europie; studiowano tam po raz pierwszy teksty hebrajskie i greckie w oryginale, a nie jak miało to miejsce dotychczas w tłumaczeniu łacińskim. W 1518 roku ukazało się pierwsze wydanie Colloquia familiaria (Rozmowy potoczne), jednej z najbardziej poczytnych książek w XVI wieku. W piśmie tym z odwagą i ostro krytykował nadużycia w Kościele. W 1520/21 podróżował do Niderlandów, gdzie spotkał go Albrecht Dürer, który sporządził kilka rysunków portretowych niderlandzkiego myśliciela. W 1521 roku słynny „książę humanistów”, czyli Erazm z Rotterdamu, pracował kilka miesięcy w Anderlechcie, o czym przypomina dzisiaj muzeum w tamtejszym domu Erazma.

Portret Erazma z Rotterdamu autorstwa Albrechta Dürera ok. 1520. Źródło: Wikimedia Commons

W 1524 roku Erazm spotkał pierwszy raz Jana Łaskiego (Johannes a Lasco), późniejszego reformatora religijnego we Fryzji i twórcę Kościoła kalwińskiego w Polsce, który stał się jego ulubionym uczniem. Gdy działania Jana Oekolampada doprowadziły do wprowadzenia reformacji w Bazylei, niderlandzki humanista przeprowadził się w 1529 roku do Fryburga Bryzgowijskiego. Tam mieszkał początkowo w domu „Zum Walfisch”, a w 1531 kupił własny dom „Zum Kindlein Jesu” ((Schiffstraße 7, obecnie znajduje się tam pasaż handlowy)^[8] W 1530 roku napisał podręcznik dobrego wychowania dla dzieci De civilitate morum puerilium, przeznaczony dla swojego ucznia, księcia Henryka Burgundzkiego (1519-1532). Praca ta, która służyła kilku generacjom, daje dobre świadectwo o stanie moralności w piętnastowiecznej Europie.

W maju 1535 roku dowiedział się, że król Henryk VIII ogłosił się głową Kościoła anglikańskiego, a Thomas More razem z Janem Fisherem zostali uwięzieni w Tower w Londynie. O beznadziejnym położeniu obu oskarżonych Erazm z Rotterdamu informował w liście 18 czerwca 1535 roku Erasmusa Schedta, w którym wyraził dezaprobatę wobec działań Henryka VIII. Thomas More, któremu Erazm z Rotterdamu zadedykował sławną Pochwałę głupoty, został ostatecznie skazany na karę śmierci i 6 lipca 1535 roku ścięty. O straceniu przyjaciela dowiedział się dopiero z listu z 10 sierpnia Tilmana Gravisa. Po śmierci przyjaciela wypowiedział słowa: „Thomas More, kanclerz królewski, którego dusza czyściejsza była niż najczystszy śnieg, którego geniusz był tak wielki, jakiego Anglia nigdy nie miała i nigdy mieć nie będzie, chociaż Anglia jest matką wielkich umysłów.”

W 1535 roku wrócił do Bazylei, gdzie zmarł 12 lipca 1536 roku. O wysokim poważaniu jakim cieszył się Erazm z Rotterdamu świadczy fakt, że jako katolicki ksiądz, w czasach ostrej walki wyznaniowej, pochowany został w protestanckiej już w tym czasie katedrze (Basler Münster). Część jego spuścizny można oglądać w Muzeum Historycznym w Bazylei (Historisches Museum).

Stosunek do Lutra i reformacji

Erazm z Rotterdamu uchodzi obok Filipa Melanchtona za najbardziej znanego humanistę swoich czasów. Tłumacząc Nowy Testament (Novum Testamentum, 1516) na język grecki położył fundament dla reformacji i w pewnym stopniu utorował drogę Marcinowi Lutrowi. Na Jego greckim tłumaczeniu Nowego Testamentu bazowało niemieckie tłumaczenie tej części Pisma Świętego Marcina Lutra, które ten ukończył zaledwie w 11 tygodni i pierwsze niemieckie wydanie Nowego Testamentu ukazało się w 1522 roku.

Erazm z Rotterdamu i Marcin Luter nigdy się nie spotkali, ale od 1519 roku w ożywionej korespondencji poruszali temat reformy Kościoła. Pierwszy kontakt listowy próbował nawiązać pod koniec 1516 roku Georg Spalatin, bibliotekarz i sekretarz elektora saksońskiego Fryderyka Mądrego. W liście tym Spalatin przedstawił, żyjącemu wówczas w Bazylei humaniście, tezy młodego mnicha augustiańskiego Marcina Lutra, który uważał, że wyjaśnienie Erazma „usprawiedliwienia” Pawła z Tarsu było niedokładne i w małym stopniu uwzględniało grzech pierworodny^[9]. Jednak list ten pozostał bez odpowiedzi. 28 marca 1519 roku po raz pierwszy Marcin Luter zwrócił się w liście bezpośrednio i osobiście do Erazma z Rotterdamu. Wcześniej Marcin Luter opublikował 31 października 1517 roku 95 tez, które wywołały dyskusje w kręgach kościelnych i świeckich. Wiadomo, że tezy posłał do biskupa Brandenburgii Hieronymusa Schulze i Albrechta von Brandenburg, arcybiskupa Moguncji i Magdeburga oraz innym uczonym, których prosił o konsultację i zachęcał do dyskusji. Jednak i ten list Lutra do Erazma pozostał bez odpowiedzi. Zamiast tego Erazm zwrócił się 14 kwietnia 1519 roku bezpośrednio do księcia Fryderyka Mądrego, pisząc między innymi, że Marcin Luter jest mu „zupełnie nieznany”, ale każdy kto go zna może „zaaprobować jego życie”. 30 maja 1519 roku Luter otrzymał pierwszy list od „księcia humanistów”.

Podczas, gdy Marcin Luter reprezentował twardą, konsekwentną i nieugiętą postawę wobec dekadenckiego papiestwa, Erazm opowiadał się wprawdzie podobnie jak Luter za „wewnętrzną reformą”, lecz prosił Lutra o umiarkowanie w postępowaniu, co potwierdza list z 30 maja 1519 roku^[10], w którym napisał: „Moim zdaniem z małą zwłoką dojdzie się dalej niż z burzą i naporem”. Podobnie jak Luter, Erazm z Rotterdamu reprezentował pogląd, że wszyscy ludzie muszą mieć dostęp do tekstów biblijnych, a nie tylko klerycy. Obaj krytykowali korupcję duchownych i handel odpustami, ale nie zgadzali się w sposobie postępowania i zwalczania tych kościelnych nadużyć.

Brak reakcji papiestwa na wnoszone postulaty, jego niechęć do wewnętrznej reformy, walki z panującym nierządem, z korupcją, obłudą, zakłamaniem, a także zwalczanie wszystkich, którzy dążyli do naprawy Kościoła, spowodowały radykalizację postawy Marcina Lutra, co ostatecznie doprowadziło do tego, że w funkcjonowaniu instytucji papieskich widział działania antychrysta. Luter był zwolennikiem radykalnych rozwiązań, a Erazm małych kroczków, które nie burzyły dotychczasowych skostniałych struktur kościelnych. Ta różnica poglądów doprowadziła do narastającego sporu między obu myślicielami. Podczas gdy niderlandzki myśliciel widział możliwość wyboru przez człowieka między dobrem a złem, jako Boży dar i ideał humanistyczny, wittenberski Reformator temu zaprzeczał. Zdaniem Lutra, zwolennika Bożej predestynacji, każdy czyn człowieka został z góry ustalony przez Boga. Reformator obrazowo ujął to w zdaniu: „Ludzka wola jest koniem, na którym jedzie diabeł, ale którym kieruje Bóg.”

Między obu orędownikami reformacji doszło do ostatecznego zerwania po sejmie Rzeszy w Wormacji w 1524 roku, w czasie którego Reformator nie wyrzekł się swoich poglądów. Subtelny Erazm skomentował to w liście do księcia Jerzego Brodatego: „Luter, nie można temu zaprzeczyć, zaczął najlepszą z wszystkich możliwych rzeczy. Gdyby tylko prowadził tak ważną sprawę umiarkowanym głosem i językiem i nie spartaczył tego dobra nieznośnym postępowaniem!” Spór między obu myślicielami eskalował. 20 czerwca 1530 roku cesarz Karol V zwołał sejm w Augsburgu, z próżną nadzieją na uniknięcie rozłamu w Kościele. Nadzieja humanisty Erazma z Rotterdamu na wewnętrzną reformę skostniałego Kościoła i jedność chrześcijaństwa nie spełniła się. 19 stycznia 1543 spalono w Mediolanie jego książki razem z książkami Marcina Lutra.

Antysemityzm u Erazma z Rotterdamu

Wypowiedzi antysemickie Erazma z Rotterdamu, co trudno połączyć z tym sławnym humanistą, sporadycznie pojawiały się w jego dziełach, lecz zdecydowanie częściej w jego korespondencji.^[11] Nowy Testament uważał za jedyne źródło prawdy i twierdził, że można zrezygnować ze Starego Testamentu.^[12], a ożywienie studiów hebrajskich może również ożywić judaizm. W Liście do hebraisty i reformatora Wolfganga Capito zauważył:

„Gdyby tylko Kościół nie przywiązywał tak wielkiej wagi do Starego Testamentu – byłaby to księga cieni, która była dana tylko na ograniczony czas […] dziś stał się prawie ważniejszy od literatury chrześcijańskiej. W taki czy inny sposób, jesteśmy zajęci zdystansowaniem się całkowicie od Chrystusa.”

W liście z 1517 roku do Wolfganga Capito judaizm opisał jako „dżumę”:

„Nic nie jest bardziej niebezpiecznego dla wychowania chrześcijanina niż zła dżuma, judaizm.”

Żydów obwiniał o wywołanie wojny chłopskiej. Chwalił Francję jako „najbardziej nieskazitelne i kwitnące miejsce chrześcijaństwa, ponieważ sama jest wolna od heretyków i czeskich schizmatyków, od Żydów i pół-żydowskich marransów (Żydów, którzy przeszli na chrześcijaństwo), i ponieważ nie graniczy z Turcją.”

W sławnym piśmie Pochwała głupoty drwił:

Żydzi czekają także dzisiaj wytrwale na swojego Mesjasza i do dzisiaj mocno trzymają się swojego Mojżesza.”

Sprzeczne były jego oświadczenia dotyczące badacza Starego Testamentu i języka hebrajskiego, Johannesa Reuchlina, którego gloryfikował jako humanistę, ale z dezaprobatą podchodził do jego zaangażowania w emancypację Żydów. Tolerancja Erazma z Rotterdamu jako typowa cnota chrześcijańska ograniczała się do społeczeństwa chrześcijańskiego i wykluczała judaizm, „jako najbardziej szkodliwą chorobę i najgorszego wroga, jakiego można znaleźć dla nauk Chrystusa”.

Związki Erazma z Polską

Krzewieniu kultury humanistycznej w Polsce służyły wyjazdy młodzieży szlacheckiej na studia zagraniczne. Kontakty Polaków z Erazmem, zarówno osobiste, jak i korespondencyjne dowodzą żywego zainteresowania osobą Erazma i docenienie jego roli. Erazm z Rotterdamu miał zwolenników na uniwersytetach i w kręgach mieszczańskich, na dworze i wśród polskich magnatów. Z Erazmem korespondował Jodok Ludwik Decjusz (ok. 1485–1545), Alzatczyk, mieszczanin z pochodzenia, który doszedł do stanowiska sekretarza królewskiego i tytułu palatyna na dworze habsburskim, a następnie uzyskał indygenat polski. Również w zażyłych stosunkach z Erazmem przebywał Krzysztof Szydłowiecki, kanclerz wielki. Piotrowi Tomickiemu Erazm dedykował swoje wydanie Seneki, Szydłowieckiemu Księgi, które zowią Język (Lingua), a Decjuszowi jedno z dzieł św. Bazylego.^[13] Ten wybitny humanista cenił też Andrzeja Krzyckiego i Jana Dantyszka. Tomicki i Krzycki, myśląc o odnowieniu w duchu humanistycznym Uniwersytetu Krakowskiego, planowali sprowadzenie Niderlandczyka do Krakowa, ale Erazm się wymówił, jednak poczuł się dotknięty, gdy później Krzycki zadanie to chciał powierzyć Filipowi Melanchtonowi.

Bliskie związki łączyły Erazma z rodziną Łaskich, a zwłaszcza ze wspomnianym już wcześniej Janem Łaskim, który u niego studiował i odkupił od niego bibliotekę pozostawiając mu ją na dożywotnie użytkowanie. Po ten księgozbiór jeździł później do Bazylei Andrzej Frycz Modrzewski.

Wśród gorliwych czytelników pism Rotterdamczyka znalazł się także Stanisław Hozjusz (1504–1579), wówczas sekretarz Piotra Tomickiego, późniejszy biskup warmiński i przywódca polskiej kontrreformacji.

Pisma (wybór)

Erazm z Rotterdamu pisał i mówił przeważnie po łacinie. Był bardzo produktywnym pisarzem; aktualnie wiadomo, że napisał około 150 książek. Poza tym zachowało się ponad 2.000 listów od niego. Z powodu jego subtelnego sposobu wyrażania się listy jego cieszyły się wielkim zainteresowaniem w Europie. Szacuje się, że ten wybitny myśliciel, humanista i filolog dziennie przenosił na papier 1.000 słów. Nowy środek przekazu, jakim stało się wynalezienie druku, stał się dla niego pośrednikiem edukacji: „Ludzie nie rodzą się jako ludzie, lecz jako tacy są wychowywani”. Jako krytyk tekstu, wydawca (pisma ojców Kościoła, Nowy Testament) i gramatyk stworzył nowożytną filologię.

• Enchiridion militis Christiani, 1503.
• Adagia, 1500–1533.

  Jest to zbiór sentencji, zwrotów idiomatycznych i komentarzy antycznych przysłów zbieranych przez Erazma od młodości. W pierwszym wydaniu pt. Collectanea adagiorum z 1500 roku znalazło się 818 przysłów, w wydaniu pt. Adagiorum Chiliades tres ac centuriae fere totidem z 1508 już 3.260 , a w wydaniu z 1533 4.251. Książka Adagia była przez wieki jedną z najczęściej czytanych „książek edukacyjnych” i przez długi czas jego najbardziej znanym dziełem.

  Wszystkie greckie cytaty tłumaczył na łacinę, a niektóre z nich przetłumaczył z łaciny na grekę. Poszczególne sekcje zawierają interpretację przysłowia, propozycje jego stosowania oraz przykłady od różnych autorów.

  Adagia uczyły postępować godziwie, mówić i pisać poprawnie. Znamienna była reakcja niektórych uczonych humanistów, którzy zarzucali autorowi, że ujawnia przed gminem święte tajemnice języka.

• Encomium moriae (Pochwała głupoty), 1509 lub 1510.

  Dzisiaj najbardziej znanym dziełem Erazma z Rotterdamu jest satyra Pochwała głupoty, którą zadedykował przyjacielowi Thomasowi More. Należy też do najbardziej poczytnych dzieł literatury światowej. Już za życia autora przetłumaczono ją na język francuski i angielski. Jedną z edycji z 1511 roku ilustrował Hans Holbein (młodszy). Ta humorystyczna satyra, napisana po łacinie w sposób pseudonaukowy, celowo wypełniona zwrotami greckimi, podzielona jest na 68 artykułów. Poddał w niej ostrej i zgryźliwej krytyce różne zawody i klasy społeczne, w tym teologów, mistrzów, mnichów i wysokich duchownych, ale także dworzan. W ironicznych słowach wypowiedział się także o religii: „Religia chrześcijańska związana jest silnie z pewną głupotą; natomiast z mądrością żyje w niezgodzie!".

• Stultitiae laus / Μωρίας ἐγκώμιον, 1511.
• De duplici copia rerum ac verborum commentarii duo, Paryż, 1512.
• Dialogus, Iulius exclusus e coelis (Juliusz przed zamkniętymi drzwiami do nieba), 1513.

  Także w tej satyrze, napisanej po śmierci papieża Juliusza II, ukazał się jako wyborny satyryk. Pismo to ukazało się anonimowo, a Erazm do końca życia zaprzeczał, że jest jego autorem. Krytykował tutaj stan papiestwa i jego zwrot ku polityce światowej. Na pytanie Piotra do Juliusza, co jako papież zrobił dla chrześcijan, Juliusz udzielił rozwlekłej odpowiedzi:

  „Zgromadziłem pieniądze, ponieważ zrozumiałem, że bez pieniędzy nic świętego i światowego nie można dokonać. Bolonię oddałem Stolicy Apostolskiej i w kampanii wojennej zmiażdżyłem, dotąd niezwyciężoną, Wenecję. Księcia Ferrary po udrękach długotrwałej wojny doprowadziłem prawie do zguby […] W końcu wypędziłem z Włoch Francuzów, którzy w tym czasie byli strachem dla całego świata. Miałem też zamiar wypędzić Hiszpanów […]. Mój prestiż i przebiegłość miały taki wpływ, że nie ma dziś żadnego chrześcijańskiego króla, którego nie wyzwałem do walki po zerwaniu, podarciu i zniszczeniu wszystkich traktatów […] Ponadto, mimo że posiadałem dużą armię, organizowałem wielkie święta triumfalne, wiele zabaw, w wielu miejscach wzniosłem budowle, a mimo to zostawiłem po sobie pięć milionów dukatów […]. Mimo że już byłem umierający, gorliwie baczyłem, by wojny, które wywołałem na całym świecie, nie zostały zakończone […] Czy nadal odmawiasz otwarcia drzwi nieba papieżowi, który tak wiele zrobił dla Chrystusa i Kościoła?”^[14]

  Na ostatnie pytanie Juliusza, Piotr odpowiedział, że wpuści każdego, ale nie takiego potwora jak Juliusz. Jeśli ma tylu solidnych mężczyzn i niezmierzone środki finansowe, będąc jednocześnie tak dobrym budowniczym, więc może przecież urządzić swój własny raj.

• Institutio principis christiani (O wychowaniu chrześcijańskiego księcia), 1516.

  Jest to główne dzieło pedagogiczne Erazma z Rotterdamu. To „zwierciadło dla księcia” napisał w Leuven, gdy był od 1516 roku radcą dworu późniejszego cesarza Karola V. Jest to podręcznik pokojowej polityki na bazie chrześcijańskich fundamentów moralnych, w którym autor wyraził swoje poglądy o państwie i polityce. W myślach tych odnaleźć można utopijne myśli jego przyjaciela Thomasa More. Erazm książkę tę traktował jako przewodnik, służący panującemu do „poprawy siebie”. Przewodnik ten obejmuje całe spektrum zadań księcia, między innymi jego działania charytatywne oraz tworzenie i doskonalenie prawodawstwa. Dzieło to można traktować jako pewną antytezę do traktatu Książę Niccolò Machiavelliego, napisanego w 1513 roku. Podczas gdy Machiavelli uważa tyranię za warunek utrzymania władzy przez księcia, Erazm z Rotterdamu stawia na wartości etyczne. W sprawiedliwości, umiarze i dążeniu do powszechnego dobra widzi główne atrybuty dobrego księcia.

• Novum Testamentum. – Basileae: Froben, 1516.

  Nowy Testament Erazm opracował na podstawie oryginalnych tekstów greckich, a nie wersji Wulgaty, która była najbardziej rozpowszechnionym tłumaczeniem Biblii łacińskiej w średniowieczu. W dwóch kolumnach skontrastował swój tekst grecki z bazującym na nim tłumaczeniem łacińskim. W greckim tłumaczeniu Nowego Testamentu przyjął podejście ściśle filologiczne, biorąc pod uwagę wszystkie dostępne starsze teksty. To metodyczne podejście było prowokacją, choćby dlatego, że w średniowieczu zakładano, iż Pismo Święte bezpośrednio zawierało Słowo Boże i nie potrzebowało egzegezy tekstów.

• Erasmi Roterodami Epistole, 1516.
• Querela pacis. (Skarga pokoju), 1517.

  Jest to główne pismo pacyfistyczne Erazma z Rotterdamu, które napisał z okazji planowanego spotkania pokojowego w Cambrai, na które mieli przybyć władcy europejscy. Do ich spotkania jednak nie doszło. W tekście tym domaga się oddzielenia Kościoła od wszelkich działań militarnych, a od panujących dołożenia wszelkich starań, aby uniknąć konfliktów zbrojnych. Sugeruje, że możnowładcy powinni nawet zrezygnować z majątku, kraju, albo nawet władzy, aby nie rozpoczynać wojny. Władca wszczynający konflikt staje się winny wobec Boga. Chociaż ten apel tego wybitnego humanisty był chwalony i szeroko znany, to i tak nie zapobiegł przyszłym wojnom, w tym też religijnym.

• Colloquia familiaria (Rozmowy potoczne), 1518.
• De libero arbitrio (O wolnej woli), 1524.
• Dialogus de recta latini graecique sermonis pronuntatione, 1528.
• Dialogus ciceronianus, 1528.
• De morte declamatio… in genere consolatorio, 1529.
• De civilitate morum puerilium, 1530.
• De sarcienda ecclesiae concordia : deque sedandis opinionum dissidiis, cum aliis nonnullis lectu dignis, 1533.
• De Immensa Dei Misericordia. Virginis et martyris comparatio per eundem, 1534.

Polskie wydania pism Erazma z Rotterdamu (wybór)

• Pochwała głupoty Erazma Roterdamskiego: Deklamacja czyli próba krasomowska z dodaniem 2 listów Erazma do Marcina Dorpiusza i Tomasza Morusa oraz Rozmów: Epikurejczyk, Senacik, Świt, Trzexwa uczta i Fryderyka Platnera Mowy na obronę pieniaczy; przeł. Cornelis Alard Abbing. Lwów: Nakł. tłum., 1875.
• Pochwała głupoty; przeł. i objaśnił Edwin Jędrkiewicz. Wrocław : Zakład im. Ossolińskich. Wydaw. PAN, 1953.
• Trzy rozprawy; przeł. i oprac. Juliusz Domański. Warszawa: "Pax", 1960.
• Rozmowy potoczne; przeł. Maria Cytowska. Warszawa : "Czytelnik", 1962.
• Podręcznik żołnierza Chrystusowego nauk zbawiennych pełny; przeł. oraz wstępem krytycznym i przypisami opatrzył Juliusz Domański; Warszawa: Państ. Wydaw. Naukowe, 1965.
• Rozmowy : wybór; przeł. [z łac.] i oprac. Maria Cytowska. Warszawa : Państ. Instytut Wydawniczy, 1969.
• Pisma moralne : wybór; przeł. i oprac. Maria Cytowska. Warszawa : "PaX", 1970. (tyt. oryg. De pueris statim ac liberaliter instituendis).
• Adagia; wybór, przeł. [złac.] i oprac. Maria Cytowska. Kraków: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 1973.
• List do króla Zygmunta I; przeł. Maria Cytowska. Warszawa : Państ. Instytut Wydawniczy, 1976.

Literatura

• Johan Huizinga: Erazm; przeł. Maria Kurecka; wstępem opatrzyła Maria Cytowska; konsultacja naukowa Leszek Kołakowski. Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy, 1964.

Przypisy

1. ↑ Peter G. Bietenholz: Erasme, Didier w Dictionnaire historique de la Suisse pisz, że Erazm świętował swoje urodziny 28 października, choć w Compendium vitae twierdzi, że urodził się w wigilię Szymona i Judy, czyli 27 października.
2. ↑ Hans Trapman: Erasmus, leven en werk, w : Erasmus in beeld, Rotterdam, 2008, s. 14
3. ↑ Johan Huizinga: Érasme, Gallimard, 1955, s. 32-33.
4. ↑ Pierre Mesnard: Érasme ou le Christianisme critique, Seghers, 1969, s. 7
5. ↑ Jean-Christophe Saladin: Érasme, La Marche de l'Histoire, 12 mars 2012
6. ↑ Johan Huizinga: Erasmus und Luther. Europäischer Humanismus und Reformation. Tom 1071, Topos, Kevelaer 2016, ISBN 978-3-8367-1071-8, s. 43
7. ↑ Otto Zierer: Bild der Jahrhunderte. Bertelsmann o. J., Band 14, s. 42
8. ↑ Walther Köhler: Erasmus von Rotterdam. Briefe. Dieterich’sche Verlagsbuchhandlung, Leipzig 1938, s. 517
9. ↑ Johan Huizinga: Erasmus und Luther: Europäischer Humanismus und Reformation. Topos plus, Kevelaer 2016, ISBN 3-8367-1071-4, s. 157
10. ↑ Erasmus von Rotterdam, An Martin Luther, Brief Nr. 150. In Walter Köhler (Hrsg.): Briefe des Erasmus von Rotterdam, 3 wydanie, Brema 1956
11. ↑ Die Geschichte der Juden in Deutschland. 36. Kapitel: Erasmus von Rotterdam (1466 oder 1469 – 1536) und seine Haltung gegenüber den Juden. (Internet Archive, dostęp 1.10.2020)
12. ↑ Handbuch des Antisemitismus. Band 2: Personen. Walter de Gruyter, Berlin 2009, ISBN 978-3-598-44159-2, s. 214
13. ↑ Jerzy Ziomek: Renesans, PWN, Warszawa 1977, s.36
14. ↑ Werner Welzig (Hrsg.): Erasmus von Rotterdam, Ausgewählte Schriften in acht Bänden. Darmstadt 1967–1975