Erich Kästner

Emil Erich Kästner (ur. 23 lutego 1899 w Dreźnie; zm. 29 lipca 1974 w Monachium) – niemiecki pisarz, satyryk, krytyk teatralny, scenarzysta i autor książek dla dzieci. Karierę literacką rozpoczął w okresie Republiki Weimarskiej antymilitarystycznymi i krytykującymi społeczeństwo wierszami, komentarzami do aktualnych wydarzeń i esejami w renomowanych czasopismach w tym czasie.

Po rozpoczęciu się dyktatury nazistowskiej był jednym z nielicznych intelektualistów i prominentnych przeciwników reżimu, którzy pozostali w Niemczech, pomimo że jego książki trafiły w maju 1933 roku na listę książek „nieniemieckich”, zostały spalone i zakazane. Po zakończeniu II wojny światowej kontynuował działalność publicystyczną. Od 1951 do 1962 roku był prezydentem zachodnioniemieckiego stowarzyszenia pisarzy PEN-Zentrum Deutschland. Jako pacyfista występował w latach 50-tych i 60-tych przeciwko polityce rządu Konrada Adenauera, między innymi w kontekście remilitaryzacji, aferze Der Spiegel i zbrojeń atomowych.

Popularność zyskał przede wszystkim jako autor książek dla dzieci, takich jak Emil i detektywi (Emil und die Detektive, 1929), Kruszynka i Antoś (Pünktchen und Anton, 1931), Latająca klasa (Das fliegende Klassenzimmer, 1933) i Mania czy Ania (Das doppelte Lottchen, 1949). (wyznanie ewangelickie)

Erich Kästner
Erich Kästner (1961).
Źródło: Wikimedia Commons

Genealogia

  • Ojciec: Emil (1867–1957), mistrz rymarski, potem robotnik;
  • Matka: Ida Augustina (1871–1951);
  • Stan cywilny: kawaler;
  • Dzieci: syn Thomas (ur. 1957).

Życiorys i twórczość

Erich Kästner urodził się 23 lutego 1899 w Dreźnie jako syn rymarza Emila Kästnera i jego żony Idy Augustyny. Jego rozwój zdeterminowany był prawie wyłącznie przez matkę. Wpłynęła istotnie na jego postawę i motywy jego pism. Ojciec, który z samodzielnego mistrza rymarskiego został zdeklasowany do robotnika w fabryce kawy, nie odgrywał żadnej roli w wychowaniu syna. Jego zarobki nie wystarczały na utrzymanie rodziny, dlatego też matka pracowała w domu jako krawcowa, potem fryzjerka, aby pomóc w utrzymaniu rodziny i wykształcić syna na nauczyciela szkoły ludowej.

Erich Kästner po nauce w szkole mieszczańskiej (Bürgerschule) uczęszczał od 1913 roku do seminarium nauczycielskiego Freiherrlich von Fletchersche Lehrerseminar w Dreźnie, którego atmosferę i metody nauczania porównał później z koszarami. W 1917 roku powołano go do służby wojskowej, w czasie której doznał dożywotniego uszkodzenia serca. Po zakończeniu wojny kontynuował naukę w 1918 roku na kursie nauczycielskim w Lehrerseminar Dresden-Strehlen, ale ostatecznie zrezygnował z zawodu nauczyciela i definitywnie znienawidził rygor w jakiejkolwiek formie. Wiele detali z tego okresu życia zawarł w książce Latająca klasa (Das fliegende Klassenzimmer, 1933). Swoje dzieciństwo opisał w wydanej w 1957 roku autobiograficznej książce Kiedy byłem małym chłopcem (Als ich ein kleiner Junge war, 1957), w której początek I wojny światowej skomentował takimi słowami: „Zaczęła się wojna światowa i skończyło się moje dzieciństwo.”

Po uzyskaniu zgody od matki i ministerstwa kultury i oświaty jako eksternista zdał z wyróżnieniem maturę w drezdeńskim König-Georg-Gymnasium, za co otrzymał „złote stypendium miasta Drezna” („Goldene Stipendium der Stadt Dresden“) i od 1919/20 studiował filozofię, historię, historię literatury francuskiej, ale przede wszystkim germanistykę u Alberta Köster (1862–1924) w Lipsku, Rostoku, Berlinie i ponownie w Lipsku. Inflacja zmusiła go do podjęcia pracy publicystycznej. Już w 1920 roku zwrócił na siebie uwagę artykułami w zbiorze Dichtungen Leipziger Studenten (Poezje lipskich studentów), a w 1923 roku po opublikowaniu satyry o inflacji otrzymał posadę redaktora w Leipziger Tageblatt (później Neue Leipziger Zeitung). Wkrótce awansował na drugiego redaktora i krytyka teatralnego w Neue Leipziger Zeitung i zaczął też pisać do innych czasopism (Berliner Tageblatt, Vossische Zeitung, Dresdner Neue Nachrichten, Weltbühne). W tracie czteromiesięcznego urlopowania z redakcji napisał pracę doktorską Die Erwiderungen auf Friedrich des Großen Schrift, De la littérature allemande' i w 1925 uzyskał stopień doktora. Praca ta, zredagowana ponownie w 1972 roku jako wciąż aktualne studium aspektów literackiej samoświadomości w epoce późnego oświecenia oraz „burzy i naporu”, reprezentuje w swoim precyzyjnym i zwięzłym opracowaniu oraz jasnym, „niegermańskim” języku najlepszą tradycję historiografii literackiej zorientowanej na historię nauk humanistycznych.

W 1927 roku przeprowadzona narodowo-konserwatywna kampania z powodu liryczno-erotycznego wiersza Kästnera Nachtgesang des Kammervirtuosen (Nocna pieśń kameralnego wirtuoza) z okazji 100 rocznicy śmierci Beethovena doprowadziła do zwolnienia go ze stanowiska redaktora. Wyjechał do Berlina, gdzie jako krytyk teatralny współpracował z licznymi gazetami i pod pseudonimem „Berthold Bürger“ nadal pisał jako korespondent kulturalny dla Neue Leipziger Zeitung. Później publikował także pod innymi pseudonimami, jak np. „Melchior Kurtz“, „Peter Flint“ czy „Robert Neuner“. W Berlinie stał się znany jako autor publikowanych w gazecie Montag Morgen cotygodniowych Wierszy poniedziałkowych (Montagsgedichte). W 1928 roku te i inne wiersze opublikował w zbiorze Serce na talię (Herz auf Taille, 1928). Ta „liryka użytkowa”, jak ją Kästner nazywał, ponieważ miała zaspokoić codzienne potrzeby zwyczajnych mieszczan bez aspiracji artystycznych, awansowała go do grona polityczno-satyrycznych liryków, do którego należeli Walter Mehring (1896–1981), Joachim Ringelnatz (1883–1934) i Kurt Tucholsky (1890–1935). W następnym roku ukazała się jego książka dla dzieci Emil i detektywi (Emil und die Detektive, 1929), w której zaproponował nowy rodzaj literatury dziecięcej, w której czytelnik traktowany jest jako poważny partner autora i pisarz stara się nie oddzielać świata dziecka od wspólnej rzeczywistości społecznej dzieci i dorosłych. Teraz nastąpił okres intensywnej twórczości pisarskiej Ericha Kästnera. Powstały kolejne tomiki wierszy (Hałas w lustrze (Lärm im Spiegel, 1929); Ein Mann gibt Auskunft, 1930; Śpiew między krzesłami (Gesang zwischen den Stühlen, 1932)) i odnoszące sukces książki dla dzieci (Kruszynka i Antoś (Pünktchen und Anton, 1931); Latająca klasa (Das fliegende Klassenzimmer, 1933)) oraz powieść Fabian (1931). W ciągu niespełna pięciu lat stał się jednym z najbardziej znanych pisarzy lewicowo-liberalnych w późnym okresie Republiki Weimarskiej.

Jego bezwarunkowy pacyfizm, ostrzeganie o nadchodzącej dyktaturze nacjonalistycznej i o nowej wojnie przyczyniły się do spalenia jego książek w dniu 10 maja 1933 roku i zakazu publikowania w Trzeciej Rzeszy. Jednak nie udał się na emigrację, – chciał dzielić los swojego narodu i pozostać jak naoczny świadek – ale mylił się co do czasu trwania i zasięgu faszystowskiej dyktatury. Początkowo wolno mu było publikować za granicą, przez pewien czas pokazywano również w Niemczech filmową wersję Emil i detektywi (1930), a dopiero w 1942 roku, po napisaniu scenariusza do filmu Münchhausen z okazji jubileuszu Universum Film AG (UFA), zabroniono mu całkowicie wydawania i pisania. Próby wykorzystania go przez nazistowską propagandę kulturalną do zagranicznych celów równie sprytne uniknął, jak bez szwanku przetrwał dwa przesłuchania gestapo. Koniec wojny przeżył jako nielegalny członek grupy filmowej w Zillertal (Austria), co opisał w 1961 roku Notabene 45.

Po zakończeniu wojny Erich Kästner przeprowadził się do Monachium, gdzie do 1947 roku był szefem działu felietonów w wydawanej w amerykańskiej strefie okupacyjnej gazecie Die Neue Zeitung oraz wydawał w latach 1946–48 czasopismo dla dzieci i młodzieży Pinguin. Jednocześnie coraz intensywniej poświęcał się literackiemu kabaretowi. Współpracował z kabaretami Die Schaubude (1945–1948) oraz Die Kleine Freiheit (od 1951), jak również z radiem. W tym czasie powstały liczne pieśni, skecze, mowy, słuchowiska i eseje, w których zajmował się nacjonalizmem, wojną i rzeczywistością w zniszczonych Niemczech. Jednak sukcesy literackie odniósł jedynie jako autor literatury dziecięcej i młodzieżowej (Mania czy Ania (Das doppelte Lottchen, 1949); Die Konferenz der Tiere, 1949; Kiedy byłem małym chłopcem (Als ich ein kleiner Junge war, 1957) oraz satyrycznymi wersetami kabaretowymi i aktualnymi na czasie epigramami krytycznymi. Natomiast jako dramaturg polityczno-analityczny zawiódł krytyków i czytelników sztuką Szkoła dyktatorów (Die Schule der Diktatoren, 1957; premiera: Kammerspiele Monachium, 1957). Wprawdzie pozostał popularny – zwłaszcza jako autor książek dla młodzieży – i chętnie czytany, jako „moralista”, za jakiego sam siebie uważał, ale jako satyryk i aktywny pacyfista (udział w kampaniach przeciwko „śmierci nuklearnej”, remilitaryzacji i ustawodawstwie o stanie wyjątkowym) nie zdołał zwrócić na siebie takiej uwagi jak w latach 1928–33. W latach 50-tych i 60-tych postrzegany i ceniony był jedynie jak autor literatury dziecięcej, którego książki przetłumaczono na wiele języków oraz sfilmowano. Ponowne odkrycie jego pism z okresu Republiki Weimarskiej nastąpiło dopiero w latach 70-tych, a książka Fabian została sfilmowana dopiero w 1980 roku.

Z upływem lat coraz mniej publikował, do czego przyczynił się nasilający się alkoholizm, ale też nieumiejętność znalezienia związku z literaturą powojenną. W 1951 roku został prezydentem zachodnioniemieckiego stowarzyszenia pisarzy PEN-Zentrum Deutschland, stanowisko to piastował do 1962 roku, a w 1965 został honorowym przewodniczącym tej organizacji. Poza tym był jednym z założycieli Międzynarodowej Biblioteki Młodzieżowej (niem. Internationale Jugendbibliothek, IJB) w Monachium.

Erich Kästner nie zawarł nigdy związku małżeńskiego, ale przez lata utrzymywał różne związki miłosne. W 1957 roku urodził się jego syn Thomas. Od 1964 do 1969 roku żył z przyjaciółką Friedel Siebert (1926–1986) i wspólnym synem w willi przy Parkstraße 3a w Berlinie-Hermsdorf. Kästner jeździł między przyjaciółką w Berlinie a towarzyszką życia Luiselotte Enderle w Monachium. Poza tym wiele czasu spędzał też w sanatorium. W 1969 roku rozstał się z Friedel Siebert, która z synem Thomasem zamieszkała w Szwajcarii. W 1977 roku opublikowano jego listy, które w latach 60-tych pisał do syna i jego matki. Dla syna Thomasa napisał też dwie ostatnie książki dla dzieci Michałek z pudełka zapałek (Der kleine Mann, 1963) i Der kleine Mann und die kleine Miss (1967).

Erich Kästner występował także jako lektor swoich dzieł. W wersjach filmowych książek dla dzieci był kilka razy narratorem (np. Mania czy Ania, 1950) oraz pojawił się w pierwszym opracowaniu słuchowiska Kruszynka i Antoś z 1963 roku. Nagrał także swoje wiersze i epigramy dla archiwum literackiego niemieckiej wytwórni Deutsche Grammophon. Od 1965 roku prawie całkowicie wycofał się z życia literackiego. Krótko przed śmiercią wyraził zgodę, aby jego imieniem nazwano założony w 1974 rok w Mainbernheim dom dziecka Erich Kästner Kinderdorf.

Erich Kästner zmarł 29 lipca 1974 w klinice Neuperlach w Monachium. Pochowany został na monachijskim Starym Cmentarzu Południowym w Monachium (niem. Friedhof Bogenhausen).

Pisma (wybór)

  • Serce na talię (Herz auf Taille, 1928)
  • Emil i detektywi (Emil und die Detektive, 1929)
  • Hałas w lustrze (Lärm im Spiegel, 1929)
  • Leben in dieser Zeit, 1929
  • Ein Mann gibt Auskunft, 1930
  • Ostatni rozdział (Das letzte Kapitel, 1930)
  • Ballade vom Nachahmungstrieb, 1930
  • Arthur mit dem langen Arm, 1931
  • Kruszynka i Antoś (Pünktchen und Anton, 1931)
  • Zaczarowany telefon (Das verhexte Telefon, 1932)
  • Śpiew między krzesłami (Gesang zwischen den Stühlen, 1932)
  • Latająca klasa (Das fliegende Klassenzimmer, 1933)
  • Trzej panowie na śniegu (Drei Männer im Schnee, 1934)
  • Emil nad morzem (Emil und die drei Zwillinge, 1934)
  • Zaginiona miniatura, czyli Przygody wrażliwego rzeźnika (Die verschwundene Miniatur, 1935)
  • Doktor Erich Kästners Lyrische Hausapotheke, 1936
  • Der Zauberlehrling, 1936
  • Mania czy Ania (Das doppelte Lottchen, 1949)
  • Die Konferenz der Tiere, 1949
  • 13 miesięcy (Die dreizehn Monate, 1955)
  • Don Kichot (Don Quichotte, 1956)
  • Szkoła dyktatorów (Die Schule der Diktatoren, 1957)
  • Kiedy byłem małym chłopcem (Als ich ein kleiner Junge war, 1957)
  • Die Ballade vom Nachahmungstrieb, 1959
  • Notabene 45, 1961
  • Das Schwein beim Friseur, 1962
  • Michałek z pudełka zapałek (Der kleine Mann, 1963)
  • Der kleine Mann und die kleine Miss, 1967
  • ...was nicht in euren Lesebüchern steht, 1968

Literatura

Artykuł jest dostępny na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa-Użycie niekomercyjne-Na tych samych warunkach 4.0 Międzynarodowe.