Erich Maria Remarque

Erich Maria Remarque (właśc. Erich Paul Remark; ur. 22 czerwca 1898 w Osnabrücku; zm. 25 września 1970 w Locarno) – niemiecki pisarz i pacyfista.
Przeważająca część jego powieści opisuje okrucieństwa wojny. Do jego najwybitniejszych dzieł należą powieści Na Zachodzie bez zmian i Łuk triumfalny. W 1933 r. jego pisma zostały zakazane i spalone w Niemczech. W 1938 odebrano mu niemieckie obywatelstwo. (wyznanie katolickie)

Erich Maria Remarque, 1929. Źródło: Wikimedia Commons

Genealogia

Pochodził z francuskiej rodziny Remacle (Remarck); ojciec Peter Remark (1867–1954), z Kaiserswerth/Rhein, introligator, w latach 1894-1935 w Osnabrücku, a potem w Bad Rothenfelde koło Osnabrücka, syn kowala gwoździ Aloisa (1840–79) w Kaiserswerth, potem handlarz w Viersen i szwaczki Adelheid Bäumer (Beumer) (1829–79, pierwsze małżeństwo z producentem cygar Gottliebem Wolfem, 1838–61); matka Anna Maria (1871–1917), córka Gottfrieda Stallknechta (1851–90) z Kaisersesch i Marii Elisabeth Pöppinghaus(en) (1849–98); siostra Elfriede (1903–43, poślubiła muzyka Heinza Scholza, ur. 1907) została skazana przez Trybunał Ludowy na karę śmierci i stracona w Berlinie za działanie przeciwko siłom zbrojnym; – ożenił się 1) w Berlinie w 1925 (rozwód w 1930) z Ilse Juttą Zambona, 2) w 1938 (rozwód w 1951) ponownie z Ilse Juttą Zambona, 3) w 1958 z aktorką Paulette Goddard (właściwie Pauline Marion Goddard Levee, 1911–90, w drugim małżeństwie była żoną aktora Sir Charles'a Chaplin'a, 1889–1977); bezdzietny.

Życiorys

Erich Maria Remarque urodził się 22 czerwca 1898 r. jako drugie z czterech dzieci introligatora Petera Franza Remarka (1867–1954) i jego żony Anny Marii Remark z domu Stallknecht (1871–1917). Nazwisko panieńskie jego babci ze strony matki jest Bäumer (podobnie jak nazwisko rodowe protagonisty w powieści Na Zachodzie bez zmian). Po ukończeniu Johannisvolksschule (obecnej Domschule Osnabrück), w której uczył się w latach 1904–1912 uczęszczał w latach 1912–1915 do katolickiego seminarium nauczycielskiego w Osnabrücku.

W I wojnie światowej został powołany do służby wojskowej i w czerwcu 1917 r. przybył jako żołnierz na front zachodni. Już końcem lipca został ranny w ramię, nogę i szyję, po czym trafił do lazaretu w Duisburgu, gdzie pozostał do końca wojny. Pod wpływem przeżyć wojennych rozwinął postawę, która przez większość biografów i interpretatorów jego pism oceniona jest jako pacyfistyczno-antymilitarna. Rzeczywiście Remarque w swoim dzienniku, który prowadził w czasie hospitalizacji, domagał się 24 sierpnia 1918 w okresie po zakończeniu wojny "walki przeciw zagrażającej militaryzacji młodzieży, przeciw militaryzmowi w każdej formie." Później podkreślał w różnych wywiadach, że jest "człowiekiem apolitycznym".

Chociaż Erich Maria Remarque w swojej najsłynniejszej powieści Na Zachodzie bez zmian, będącej formą narracji fikcyjnego głównego bohatera Paula Bäumera, przetworzył częściowo własne przeżycia wojenne to nie jest ona rozważana jako "alter ego" Remarque'a. W przeciwieństwie do Bäumera, który w powieści zgłosił się do wojska jako ochotnik, Remarque nie zgłosił się do służby wojskowej dobrowolnie. Dalszą różnicą w stosunku do głównej postaci powieści jest fakt, że Remarque przeżył I wojnę światową. Chociaż po wojnie rozpoczął cywilne życie i obrał karierę pisarską to należał do "straconej generacji".

Po wojnie kontynuował naukę zawodu nauczyciela i pracował od 1 sierpnia 1919 jako nauczyciel w szkole ludowej w Lohne (obecnie w powiecie Grafschaft Bentheim), od maja 1920 w Klein Berßen (obecnie w powiecie Emsland) i od sierpnia 1920 w Nahne (od 1972 część miasta Osnabrück). 20 listopada 1920 zakończył się jego epizod szkolny.

Już w kwietniu 1918 r. Erich Maria Remarque opublikował tekst Ich und Du, który podobnie jak jego pierwsza powieść Dom marzeń (niem. Die Traumbude ukazał się w gazecie Die Schönheit. Dom marzeń okazał się niepowodzeniem. W okresie Republiki Weimarskiej pracował jako agent firmy kamieniarskiej (sprzedawał nagrobki), co opracował w Czarnym obelisku (niem. Der schwarze Obelisk, publikacja dopiero w 1956) i organista w "Irrenhaus". Następnie był redaktorem m.in. w Osnabrücker Tageblatt, dla której pracował od marca 1921 i Echo-Continental z Hanoweru (1922). Podczas pobytu w Hanowerze opublikował około 100 krótkich tekstów w różnych tygodnikach i dziennikach. W 1923 r. podjął podróż kajakiem w Patagonii i pisał o tym w magazynie Kanu-Sport.

Już w 1921 r. udokumentowane jest pojawiające się okazjonalnie jego nazwisko artystyczne "Remarque". Drugie imię "Maria" stosował od listopada 1922, aby wyrazić w ten sposób swoje uwielbienie dla poety Rainera Marii Rilke (1875–1926). Uhonorował tym jednocześnie swoją mamę Annę Marię. Od 1924 r. nazywał się już tylko "Remarque", aby podkreślić pochodzenie swojej rodziny z Francji.

Końcem 1924 r. przeprowadził się do Berlina i od 1 stycznia 1925 do 15 listopada 1928 pracował dla gazety Sport und Bild, Das Blatt für die gute Gesellschaft w koncernie Hugenberg-Konzern. Od 3 sierpnia 1928 r. był odpowiedzialny za jego redakcyjną treść. Tutaj opublikował oprócz wielu artykułów o modzie i sporcie także powieść Station am Horizont (1926, Przystanek na horyzoncie). W 1952 r. Der Spiegel poinformował, że Remarque kilka miesięcy przed publikacją swojej powieści Na Zachodzie bez zmian napisał życzliwą recenzję dzieła W nawałnicy żelaza (niem. In Stahlgewittern) Ernsta Jüngera (1895–1998). 15 listopada 1928 został zwolniony z Sport im Bild.

10 listopada 1928 r. zaczęła ukazywać się w Vossische Zeitung jego powieść Na Zachodzie bez zmian, w której zawarł oprócz własnych doświadczeń także opowiadania rannych żołnierzy, których poznał w lazarecie i dołączył również inne wymyślone epizody. Powieść, która ukazała się w 1929 r. i została przetłumaczona na ponad 20 języków oraz nakręcony na jej podstawie film w 1930 przez Lewis'a Milestone'a (1895–1980) uczyniły go wkrótce znanym na całym świecie i najbogatszym niemieckim autorem jego czasu. W 1931 r. został zgłoszony do Nagrody Nobla. Przeciw tej nominacji protestował Niemiecki Związek Oficerów twierdząc, że powieść zniesławia niemiecką armię i jej żołnierzy.

Od 1932 r. Erich Maria Remarque mieszkał w Szwajcarii i z powodu nagonki NSDAP, a szczególnie Josepha Goebbelsa (1897–1945) opuścił ostatecznie nazistowskie Niemcy i żył w Ronco sopra Ascona (kanton Tessyn lub Ticino). Tam nawiązał kontakt z innymi pisarzami będącymi na emigracji m.in. z Thomasem Mannem (1875–1955), Carlem Zuckmayerem (1896–1977), Ernstem Tollerem (1893–1939), Else Lasker-Schüler (1869–1945) i Ludwigiem Rennem (1889–1979).

Na polecenie Goebbelsa uniemożliwiono w Berlinie niemiecką premierę nagrodzonego Oskarem filmu antywojennego Na Zachodzie bez zmian. We wszystkich rejonach Niemiec naziści przeprowadzali akcje uniemożliwiające jego pokaz, aż w końcu film został odwołany. Od początku lata 1931 r. wolno było pokazywać film w wersji skróconej "dla określonych kręgów osób i w zamkniętych przedstawieniach". Po dojściu do władzy Adolfa Hitlera (1889–1945) emisja filmu została całkowicie zakazana, a książki Remarque'a zostały spalone w 1933 r. podczas akcji palenia książek w Niemczech. Film był ponownie dopiero po 1952 r. wyświetlany i to w wersji skróconej. Dodatkowo nacjonaliści rozpowszechniali plotkę, że Remarque jest Żydem, a jego właściwe nazwisko brzmi "Kramer" (ananim nazwiska "Remark"), i że w ogóle nie brał udziału w I wojnie światowej. Oddziaływanie tej plotki trwa do dzisiaj i nadal niektórzy przyjmują jako jego nazwisko rodzinne "Kramer". W 1938 r. został pozbawiony niemieckiego obywatelstwa.

 Erich Maria Remarque o śmierci siostry, Elfriede Scholz straconej w 1943 r., dowiedział się dopiero po zakończeniu wojny i poświęcił jej powieść Iskra życia (Der Funke Leben, 1952), w której w poruszający sposób opisał losy ludzi w obozach koncentracyjnych o okresie III Rzeszy. Remarque był przeciw zarówno reżimowi nazistowskiemu, jak i komunistycznemu w Niemieckiej Republice Demokratycznej. Krytykował w powieściach i sztukach teatralnych przemilczane wydarzenia z przeszłości Republiki Federalnej Niemiec (Der letzte Akt, 1955 [scenariusz], Die letzte Station, 1956 [komedia]). Już w 1954 r. uczynił tematem powieści Zeit zu leben und Zeit zu sterben (Czas życia i czas śmierci) (sfilmowanej w 1957, reżyseria: Douglas Sirk) zbrodnie Wehrmachtu na Wschodzie.

Od 1939 r. Remarque mieszkał oficjalnie w Stanach Zjednoczonych, gdzie spotkał kolejnych niemieckich emigrantów m.in. takich jak: Liona Feuchtwangera (1884–1958) i Bertolta Brechta (1898–1956). W odróżnieniu do wielu innych pisarzy będących na emigracji cieszył się wysokim poważaniem i sławą, co wywodziło się między innymi z faktu, że jego pisma w pewnej części ukazały się w języku angielskim. Podczas pobytu w Ameryce napisał powieść, która w 1941 r. ukazała się w Londynie pt. Flotsam ("Strandgut") i w Sztokholmie pt. Kochaj bliźniego (niem. Liebe deinen Nächsten).

Po wojnie państwo niemieckie nie zaproponowało mu przywrócenia obywatelstwa niemieckiego, a on sam też o to nie zabiegał. W 1947 r. Remarque otrzymał obywatelstwo amerykańskie. Od 1948 r. mieszkał przemiennie w Stanach Zjednoczonych i szwajcarskim Porto Ronco.

  Erich Maria Remarque miał w Berlinie i Stanach Zjednoczonych liczne afery ze sławnymi aktorkami. Zakończenie wieloletniego romansu z Marleną Dietrich doprowadziło go w 1943 r. do kryzysu życiowego.

Dzieła (wybór)

Powieści

• Die Traumbude, (Dom marzeń), 1920.
• Gam, (wydana w 1998 roku), 1924.
• Station am Horizont, (Przystanek na horyzoncie), 1928.
• Im Westen nichts Neues, (Na Zachodzie bez zmian), 1929.
• Der Weg zurück, (Droga powrotna), 1931.
• Drei Kameraden, (Trzej towarzysze), 1938.
• Liebe deinen Nächsten, (Kochaj bliźniego), 1941.
• Arc de Triomphe, (Łuk triumfalny), 1946.
• Der Funke Leben, (Iskra życia), 1952.
• Zeit zu leben und Zeit zu sterben (Czas życia i czas śmierci), 1954.
• Der schwarze Obelisk, (Czarny obelisk), 1956.
• Der Himmel kennt keine Günstlinge, (Nim nadejdzie lato), 1961.
• Die Nacht von Lissabon, (Noc w Lizbonie), 1961/62.
• Das gelobte Land, (Na ziemi obiecanej), 1970.
• Schatten im Paradies, (Cienie w raju),1971.

Opowiadania

• Der Feind, (Wróg), 1931.
• Kurzprosa und Gedichte, (Hymn na cześć koktajlu), 1998.

Korespondencja

• Sag mir, dass du mich liebst : Erich Maria Remarque - Marlene Dietrich : Zeugnisse einer Leidenschaft, (Powiedz, że mnie kochasz: Listy Remarque'a do Marleny Dietrich), 1991.

Literatura

• Mynona: Hat Erich Maria Remarque wirklich gelebt? Der Mann. Das Werk. Der Genius. 1000 Worte Remarque. Steegemann, Berlin 1929.
• Alfred Antkowiak: Erich Maria Remarque. Leben und Werk. Volk und Wissen, Berlin 1965; 6. A. 1987.
• Werner Fuld, Thomas F. Schneider (Hrsg.): Sag mir, dass Du mich liebst. Erich Maria Remarque – Marlene Dietrich. Zeugnisse einer Leidenschaft. Kiepenheuer & Witsch, Köln 2001.
• Wilhelm von Sternburg: "Remarque, Erich Maria" w Neue Deutsche Biographie (NDB). Tom 21, Duncker & Humblot, Berlin 2003, s. 414 (online).

Linki

• Pisma Ericha Marii Remarque i o nim w Deutsche Digitale Bibliothek.
• Pisma Ericha Marii Remarque i o nim w katalogu Biblioteki Narodowej.