Ferdinand Tönnies

Ferdinand Tönnies (ur. 26 lipca 1855 roku w Haubargu k. Oldenswortu, zm. 9 kwietnia 1936 w Kilonii) - niemiecki socjolog i filozof. Największy rozgłos przyniosło mu pismo „Wspólnota i stowarzyszenie, ”które miała znaczenie dla filozofii historii Paula Bartha.  (wyznania ewangelickiego)

Ferdinand Tönnies
Ferdinand Tönnies, 1915.
Źródło: Wikimedia Commons

Genealogia

„Ojciec” August Tönnies; „matka” Ida Mau, córka pastora; - ożenił się w 1894 roku z córką najemcy Marią Sieck (1865–1937); miał 5 dzieci: Gerrita, Jana Friedricha, Kuna, Franziska i Carola Tönnies. Sibylle Tönnies jest jego wnuczką.

Życiorys

Ferdinand Tönnies jest jedynym klasykiem niemieckiej socjologii, który nie pochodził z wielkomiejskiego środowiska, lecz z wielkiej rodziny chłopskiej mieszkającej w Haubargu koło Oldenswortu należącego wówczas jeszcze do duńskiego Księstwa Szlezwiku. Rodzina przeprowadziła się później w pobliże Husum. W Nordfrieslandzie zetknął się z wielorybnictwem i handlem zamorskim tak więc oprócz wiejskich doświadczeń wszedł w grę drugi element jego społecznego pochodzenia, który ukształtował przypuszczalnie jego mało idealistyczny obraz społeczeństwa w jego socjologicznych dziełach.
W Husum pracował jako wysoce uzdolniony gimnazjalista jako pomocnik konrektora Theodora Storma, z którym łączyła go w późniejszych latach przyjaźń. Wpływ Storma pomógł mu zdystansować się w stosunku do religii jak również zmienił podstawowe nastawienie, które zostało określone jako monistyczne i spinozowskie.
Już w wieku 16 lat zdał maturę z języków obcych takich jak łacina, greka, hebrajski, angielski, francuski i duński. Pewien członek królewskiej komisji egzaminacyjnej twierdził, że jeszcze nigdy nie podpisywał tak pięknego świadectwa maturalnego. W 1872 roku rozpoczął studia filologiczne i historyczne na uniwersytecie w Jenie. Był tutaj aktywnym członkiem związku studenckiego „Burschenschaft Arminia auf dem Burgkeller”. W Jenie odbył także swój obowiązkowy okres służby wojskowej w batalionie fizylierów regimentu nr 94 „Großherzog von Sachsen“. Podczas semestru zimowego 1879/80 studiował u Wilhelma Wundta na uniwersytecie w Lipsku, gdzie nawiązał kontakt z Paulem Barthem, który zadedykował mu później swoje dzieło „Die Philosophie der Geschichte als Soziologie”. Studiował jeszcze na uniwersytetach w Bonn, Berlinie, i Tybindze. Pod pseudonimem „Julius Tönnies” i „Normannus” opublikował kilka pism a w 1877 roku pracą w języku łacińskim na temat wyroczni Amona w egipskim Oaza Siwa został promowany na doktora filozofii.

Korzystna sytuacja materialna jego rodziny pozwoliła mu na prywatne studiowanie filozofii i tzw. nauk państwowych (m.in. prawoznawstwo, socjologia, nauki polityczne). Za namową swojego starszego przyjaciela Friedrich Paulsen zainteresował się Thomasem Hobbesem i w 1878 roku w Anglii dokonał ważnych odkryć w archiwum dotyczących jego życia i dzieł. Dlatego uważano go za ponownego odkrywcę Hobbes'a. Od 1878 i 1879 był żarliwym członkiem „Statistischen Bureau” w Berlinie oraz uczniem Ernsta Engela, Richarda Böckha i Adolph Wagner. W 1881 roku habilitował się na uniwersytecie w Kilonii.
W 1884 roku po ślubie z Marie Sieck (1865–1937) przeprowadził się z żoną do Hamburga. W 1898 przeprowadzili się do nienależącej jeszcze do Hamburga Altony. W 1901 odziedziczył dom w Eutin.
W 1887 roku wydał swoje fundamentalne dzieło „Gemeinschaft und Gesellschaft” (Wspólnota i stowarzyszenie), którego drugie wydanie ukazało się w 1912 roku. W 1904 roku wyjechał z okazji wystawy „Louisiana Purchase Exposition” do St. Louis w USA i został pozyskany do kręgu doradców „American Journal of Sociology”. Podczas swojego pobytu w Hamburgu i Altonie poświęcił się między innymi powodom strajku pracowników portowych w Hamburgu w 1896/97. Przyniosło mu to trwającą nieufność pruskiego nadzoru uniwersyteckiego. Ponieważ uchodził także za zwolennika ruchu robotniczego, został dopiero w 1909 roku w wieku 54 lat profesorem nadzwyczajnym na uniwersytecie w Kilonii. W 1909 roku był współzałożycielem „Deutsche Gesellschaft für Soziologie” (DGS) (Niemieckie Towarzystwo Socjologiczne).
W 1913 roku objął jako profesor zwyczajny katedrę nauk państwowych, ale w 1916 przeszedł na emeryturę na własną prośbę. Od 1917 był tajnym radcą. W tym czasie zmniejszyła się aktywność DGS. Podczas wielkiej niemieckiej inflacji w latach 1914 – 1923 podupadł majątek rodzinny, dlatego został zmuszony sprzedać swój dom w Eutin. Ponownie wrócił do Kilonii i przyjął tam w 1921 płatną funkcję lektora socjologii. W tym samym roku został „doctorem honoris causa” uniwersytetu w Hamburgu, a w 1927 uniwersytetu w Bonn.
W tym czasie był bardzo ceniony jako socjolog w całej Europie i USA. Został członkiem wielu zagranicznych towarzystw socjologicznych, filozoficznych i instytutów. W 1930 roku wstąpił do SPD.
Jako jeden z pierwszych socjologów krytykował publicznie od 1930 roku wzmacniający się nacjonalizm. Po „Machtergreifung” (pol. zagarnięcie władzy) w 1933 roku utracił prawo nauczania w Kilonii jak również został zwolniony z funkcji przewodniczącego DGS. Ostatecznie 26 września 1933 roku utracił na podstawie "ustawy o zawodowej służbie cywilnej" swój status urzędnika. W wyniku tego utracił także wynagrodzenie emerytalne, przez co znalazł się w trudnej sytuacji finansowej i zmusiło go to do sprzedania dużej części jego biblioteki.
Wielu jego uczniów i czworo jego dzieci opuściło Rzeszę Niemiecką. Zmarł 9 kwietnia 1936 roku w Kilonii, przy czym starsze leksykony błędnie podają datę 11 kwietnia jako dzień jego śmierci. Jego grób i jego żony znajduje się na cmentarzu Parkfriedhof Eichhof koło Kilonii. Przed zamkiem Schloss vor Husum odsłonięto w 2005 roku z okazji 150 rocznicy urodzin jego popiersie wykonane przez Raimunda Kittla z tekstem „Ferdinand Tönnies / 1855–1936 / Begründer der Soziologie“ (Ferdinand Tönnies / 1855–1936 /Założyciel socjologii).

Znaczenie i poglądy

Tönnies podobnie jak Max Weber, Georg Simmel, Florian Znaniecki, Stanisław Ossowski należy do nurtu socjologicznego ukształtowanego na początku XX wieku zwanego socjologią humanistyczną lub socjologią rozumiejącą.
Szczególnie popularne jest jego przeciwstawienie dwóch pojęć „Gemeinschaft“ (wspólnota) i „Gesellschaft“ (społeczeństwo, stowarzyszenie). Kiedyś stosowano dla „Gesellschaft“ tłumaczenie stowarzyszenie, zrzeszenie, ale obecnie po historycznej analizie używa się pojęcie nowoczesne społeczeństwo (a nie stowarzyszenie), a ściślej społeczeństwo cywilne. (patrz Załęski 2011).
Ta nowoczesna liberalna koncepcja wywodzi się z klasycznej republikańskiej społeczności cywilnej. Termin zastąpiony w 1949 r. przez komunistyczną cenzurę terminem społeczeństwo obywatelskie w celu uniemożliwienia prawidłowego rozumienia prac Marksa.
W swoim dziele „Gemeinschaft und Gesellschaft („Wspólnota i stowarzyszenie”)” daje wówczas nowej socjologii zadanie wyjaśnienia, dlaczego ludzie wzajemnie siebie „afirmują” i wzajemnie się kwestionują (stają sobie na przeszkodzie), co uważa za naturalne.
Według Tönnies ludzie potwierdzają się wzajemnie, albo dlatego, że postrzegają siebie razem jako środek do wyższych celów pewnego kolektywu i takie "wspólne działanie" (np. w rodzinie), albo dlatego, że umyślnie się łączą, aby posłużyć się racjonalnie do ich indywidualnych potrzeb tymi związkami ("działać wspólnie") (np. w spółce akcyjnej). Więc te oba kierunki woli są dla niego koncepcyjnie niezgodne, ale w rzeczywistości wydają się być wzajemnie ze sobą pomieszane. Jego aktywność publicystyczna była tematycznie rozległa i obszerna, zarówno w zakresie socjologii, statystyki i badania życia i twórczości Thomasa Hobbesa. Podejmował aktualne tematy polityczne pierwszej wojny światowej i ostro krytykował nacjonalizm.
Podkreślić należy jego studia dotyczące woluntaryzmu (on stworzył to pojęcie „niem.” Voluntarismus), typologii, jego wkład do debaty dotyczącej prawa naturalnego, a następnie zmian społecznych (kwestii społecznej, do "Dzisiejsze czasy"), opinii publicznej, na temat obyczajów, zbrodni i samobójstwa, metodologii statystyki (współczynnik korelacji Tönniesa), jak również jego rewitalizacji międzynarodowej dyskusji Hobbesa (z publikacją jego niepublikowanych rękopisów).
Wywarł bezpośredni wpływ na wielu socjologów między innymi na takich jak Ewald Bosse, Eduard Georg Jacoby i Rudolf Heberle. Heberle poślubił w dodatku jego córkę Franziskę.
Chociaż podziwiał Karola Marksa jako analityka społeczeństwa i wiele poglądów od niego przejął, widział jednak w nim tylko teoretyka społeczeństwa, który pomija kategorię wspólnoty. Stało to na przeszkodzie późniejszej recepcji Tönniesa w bloku wschodnim.
W sumie Tönnies cieszył się świetną reputacją po 1933 roku w krajach angielskojęzycznych (Stany Zjednoczone, Australia, Nowa Zelandia) i w socjologii japońskiej ceniony był bardziej niż w niemieckiej.

W Stanach Zjednoczonych zwłaszcza Talcott Parsons wykorzystał cechy typowe wspólnoty względnie społeczeństwa dla swoich pięciu wzorców „pattern variables”. Rudolf Heberle zastosował teorie Tönniesa do swojego studium ruchów masowych.
W Niemczech sława Maxa Webera zaczęła go już przyćmiewać w Republice Weimarskiej. W Trzeciej Rzeszy Tönnies jako przeciwnik był persona non grata. Jego „Geist der Neuzeit” ukazał się w 1935 roku prawie nie zauważony. Jego odbiór w socjologii niemieckiej przez długie lata był niszczony (podobnie jak Georga Simmelsa), chociaż w tym czasie Carl Schmitt posługiwał się punktem widzenia Tönnies przejętym od Hobbesa, aby odróżniać teorię państwa od prymitywnej gloryfikacji nazistowskiej władzy.


Poza dziedziną socjologii jego praca oddziaływała na inne dziedziny nauki. Tak więc „Gemeinschaft und Gesellschaft („Wspólnota i stowarzyszenie”)” miała znaczenie dla filozofii historii Paula Bartha, która opiera się na aksjomacie woli Tönniesa. Także teolog Dietrich Bonhoeffer rozwinął przez dyskusję z Tönniesem swój do dziś wybitny przyczynek dla eklezjologii.

Dzieła (wybór)

  • „De Jove Ammone questionum specimen.” Tübingen 1877.
  • „Gemeinschaft und Gesellschaft. Abhandlung des Communismus und des Socialismus als empirischer Culturformen.” Berlin, 1887. (Wspólnota i stowarzyszenie wyd. pol. 1988)
  • „Thomas Hobbes, der Mann und der Denker”. Leipzig 1912
  • „Soziologische Schriften 1891–1905”, hgg. von Rolf Fechner, Profil-Verlag, München/Wien 2008.
  • „Schriften und Rezensionen zur Anthropologie, hgg. von Rolf Fechner”. Profil-Verlag, München/Wien 2009

Literatura

  • Bernd Kettern: Tönnies, Ferdinand. W: Biographisch-Bibliographisches Kirchenlexikon (BBKL). Tom 12, Bautz, Herzberg 1997, s. 260–263.

Linki