Johann Gottlieb Fichte

Johann Gottlieb Fichte (ur. 19 maja 1762 roku w Rammenau koło Bischofswerda, zm. 29 stycznia 1814 roku w Berlinie) - niemiecki filozof. (wyznania ewangelickiego)

Johann Gottlieb Fichte
Johann Gottlieb Fichte.
Źródło: Wikimedia Commons

Genealogia

Ojciec: Christian Fichte (1737-1812), tkacz taśm; matka: Johanna Dorothea (1739–1813) z domu Schurich; - ożenił się w Baden koło Zurychu w 1793 roku z Johanną Marią Rahn (1755–1819), która pochodziła z rodziny radców i teologów, córka Hartmanna Rahna, a matką jej była Johanna Klopstock, siostra poety Friedricha Gottlieba Klopstocka; mieli syna Immanuela Hermanna

Życiorys

Dzieciństwo i czas nauki

Johann Gottlieb Fichte wyrastał w biednym środowisku wiejskim. Jego zdolności i dobra pamięć zwróciły uwagę pewnego krewnego miejscowego właściciela majątku barona Haubolda von Miltitza, kiedy to dziesięcioletni Fichte powtórzył mu niedzielne kazanie kościelne. Baron był tak bardzo nim zachwycony, że polecił księdzu z Niederau przygotowanie go do nauki w szkole miejskiej w Miśni („niem.” Meißen). W 1774 roku jego mecenas, który niestety w tym samym roku zmarł, sfinansował mu dalszą edukację w szkole Landesschule Pforta w Naumburgu, do której uczęszczał także później Fryderyk Nietzsche.
W 1780 roku rozpoczął studia teologiczne na uniwersytecie w Jenie, ale już w następnym roku przeniósł się na uniwersytet do Lipska. Po śmierci barona rodzina von Miltitz już go nie wspierała finansowo. Utrzymywał się jako korepetytor i pracował również jako nauczyciel domowy. W wyniku tych problemów nie ukończył studiów.

Praca guwernera

W 1788 roku dzięki pośrednictwu poety Christiana Felixa Weiße otrzymał stanowisko nauczyciela domowego w Zurychu, które pełnił jedynie przez dwa lata, ponieważ jego zdaniem, zanim wychowuje się dziecko trzeba w pierwszej kolejności wychować ich rodziców. Poznał tam przez Johanna Caspara Lavatera swoją przyszłą żonę, Johannę Marię Rahn.

Fichte poznaje Kanta

Końcem marca 1790 roku Johann Gottlieb Fichte udał się ponownie do Lipska z nadzieją, że zostanie nauczycielem książąt, ale spełzło to na niczym. Jego kolejny pomysł wydawania czasopisma „ Zeitschrift für weibliche Bildung” wydawcy odrzucili. Napisane do tej pory tragedie i nowele również nie zapewniły mu stabilności finansowej.
Po powrocie do Lipska poznał filozofię Immanuela Kanta, która wywarła na nim duże wrażenie. Kant zainspirował go w pojęciu Ja do jego dzieła „Wissenschaftslehre ” (Teoria wiedzy). Fichte widział zdecydowany i systemowy podział między „rzeczami jakie one są” a „ jakimi się wydają” jako zaproszenie do sceptycyzmu, który odrzucał.
Wiosną 1791 roku wyjechał do Warszawy, gdzie otrzymał propozycję pracy jako guwerner, ale z powodu różnic zdań jej nie przyjął. W lipcu tegoż roku znalazł się w Królewcu („niem.” Königsberg) i aby polecić się Kantowi pisze w kilka tygodni książkę „Versuch einer Critik aller Offenbarung”. Kant znalazł mu dla niej wydawcę w Królewcu i „Versuch einer Critik aller Offenbarung”[2] (1792) (Próba krytyki wszelkiego objawienia) została anonimowo opublikowana. Książka była uważana nawet najpierw za długo oczekiwane dzieło religijno-filozoficzne Kanta.

Gdy Kant ten błąd wyjaśnił, Fichte stał się sławny i otrzymał katedrę filozofii na uniwersytecie w Jenie, którą objął w 1794 roku, ale w międzyczasie dzięki byłemu uczniowi Kanta Heinrichowi Theodorowi von Schön otrzymał pracę w domu grafa von Krockow.

Praca na uniwersytetach

Podczas profesury w Jenie (1794-1799) Fichte stał się celem ataków w tak zwanym sporze ateistycznym” („niem.”„Atheismusstreit“). W 1799 roku wydane anonimowo pismo przez Fichtego wywołało spór i oskarżono go o szerzenie idei ateistycznych i musiał zrezygnować z dotychczasowego stanowiska. W 1805 roku objął katedrę filozofii na uniwersytecie w Erlangen, w 1807 roku został cenzorem w gazecie „ Hartungschen Zeitung” w Królewcu, ale na polecenie pruskiego generała Ernsta von Rüchela został zwolniony. W 1810 otrzymał stanowisko dziekana fakuletu filozoficznego i na krótki czas został także rektorem uniwersytetu Berliner Friedrich-Wilhelms-Universität w Berlinie (obecnie Uniwersytet Humboldta w Berlinie).

Wolnomularstwo

W 1789 roku w Zurychu został przyjęty do loży wolnomularskiej „ Modestia cum Libertate”, do której należał także Johann Wolfgang von Goethe, a 6 listopada 1794 roku został członkiem loży „Günther zum stehenden Löwen ” w Rudolstadt i związany z nią był nawet podczas pobytu w Berlinie. W 1799 roku spotkał Ignaza Aureliusa Feßlera i pracował z nim po jego przyjęciu 17 kwietnia 1800 roku nad reformą Wielkiej Loży (niem. Großloge) „ Royal York zur Freundschaft”. 14 października 1799 roku prowadził odczyt o „ prawdziwych i stosownych celach wolnomularstwa. 13 i 27 kwietnia 1800 roku prowadził kilka wykładów, które później opublikował pod tytułem „ Philosophie der Freimaurerei.Briefe an Constant ”. Wkrótce doszło do sporu i Fichte 7 lipca 1800 roku wystąpił z wolnomularstwa. Miał także znaczny udział w powstaniu literackiej organizacji studenckiej „ Gesellschaft der freien Männer ”. W Berlinie był członkiem towarzystwa „ Deutschen Tischgesellschaft”, a od lata 1811 roku jego przewodniczącym.

Schyłek życia

Johann Gottlieb Fichte był zwolennikiem rewolucji francuskiej, ale w 1808 roku opublikował patriotyczne pismo skierowane przeciw Napoleonowi „ Reden an die deutsche Nation”.
Prawdopodobnie końcem 1813 roku zachorowała jego żona na tzw. "gorączkę szpitalną", którą zaraziła się podczas opieki nad rannymi żołnierzami. Fichte zachorował na tyfus plamisty, roznoszony przez armię napoleońską podczas powrotu z Rosji i w przeciwieństwie do żony nie wyleczył się z niego i zmarł 29 stycznia 1814 roku w Berlinie. Został pochowany na cmentarzu Dorotheenstädtischen Friedhof. Na nagrobku widnieje werset z Księgi Daniela (12,3 )
„Lecz roztropni jaśnieć będą jak jasność na sklepieniu niebieskim, a ci, którzy wielu wiodą do sprawiedliwości jak gwiazdy na wieki wieczne.”

Znaczenie i poglądy

„Podstawy ogólnej teorii wiedzy“ Fichtego

Działalność Fichtego w Jenie oznacza pierwszy szczytowy punkt w jego życiu. Jego wykłady były epokowe już przez to, że nie opierał się na tradycyjnym kompendium wiedzy, ale na własnej filozofii. Jako podręcznik dla słuchaczy wydał w 1794 roku „Grundlage der gesammten Wissenschaftslehre”. Miał służyć tylko celom dydaktycznym, a faktycznie wyszedł daleko poza to. Gdy Kant, a przede wszystkim Carl Leonhard Reinhold pytali Fichtego o możliwość, o warunki naszego poznania i działania wiedział, że nie da się odpowiedzieć na to pytanie przez dowód tylko faktów świadomych. Tak więc jako punkt wyjściowy myślenia bierze osobistą pewność wolności. To w niej zachodząca czynność faktyczna jest ostatecznym pochodzeniem wszystkiego „Bytu” jak również całej świadomości.
Sedno filozofii Fichtego stanowi pojęcie „absolutne JA“. To absolutne JA nie da się zastąpić indywidualnym rozumem. Później używał określenia „Absolut“, „Byt“ lub „Bóg“. Fichte rozpoczyna w „ Teorii wiedzy“ określeniem „JA“:
„To JA stanowi samo siebie i tylko dzięki stanowieniu przez siebie same; i odwrotnie: To JA jest, i stanowi swój Byt, dzięki tylko swojemu Bytowi. - Jest ono zarówno działające i produktem działania; czyniące i to, co z czynienia powstanie; działanie i czynienie są jednym i tym samym; i stąd jest to: Ja jestem, wyrazem faktycznej czynności.“
Dlaczego absolutne JA, które jest autonomiczne reaguje na „impuls”? Fichte wyraźnie zaznacza, że absolutne JA jest tylko gdy jest samo siebie świadome. Może się to zdarzyć tylko, gdy będzie skonfrontowane z materią, na którą zareagowało. Według Fichtego może JA być rozumiane ponadto jako nieskończone dążenie do autonomii. „Impuls” jest przy tym niejako tylko koniecznym warunkiem samoświadomości, ale żadnym wystarczającym. Dalsze warunki samoświadomości znajdują się w poszczególnych dziedzinach teorii wiedzy, wśród których Fichte wyróżnia teorie natury, prawa, obyczajów i religii. Spośród nich nie opracował tylko pierwszej z nich.

Fichtemu chodzi o prawdziwe zastosowanie jego filozofii, dlatego zbudowanie kompletnego systemu filozoficznego uważa jako drugorzędne. Na pierwszym planie stawia zrozumienie jego teorii. Reprezentuje pewien pozytywny wizerunek człowieka i wychodzi z założenia, że w każdym człowieku – nie tylko uczonym - istnieje podstawa samopoznania ( a przez to także poznania Boga) a filozof musi go zaledwie na to nakierować.
Wśród uczonych miał wielu przyjaciół, ale także wrogów. Najzacieklejszym jego wrogiem był Friedrich Nicolai. Wolfgang Goethe osądził Fichtego sceptycznie „ że jednak zawsze musi coś tak wyśmienitemu człowiekowi przykleić się w jego grymaśnym zachowaniu“. Pomimo późniejszego odrzucenia Fichte wywarł duży wpływ na Friedricha Wilhelma von Schellinga i Georga Wilhelma Friedricha Hegla. Również Friedrich Hölderlin słuchał jego wykładów i może wiele mu zawdzięczać. Kilka idei Fichtego nawiązuje do tez Johanna Gottfrieda Herdera.

Odbiór Kanta przez Fichtego

Johann Gottlieb Fichte reagował na pytanie, jak teoretyczny i praktyczny rozum jest połączony, odpowiadając, że obie części rozumu są ze sobą w hierarchicznym stosunku, przy czym jego część praktyczna jest nadrzędna w stosunku do teoretycznej. Zatem ten ostatni wymaga rozumu praktycznego, który jest autonomiczny. Także dla Immanuela Kanta praktyczny rozum był atutem woli i przez to autonomiczny. Według Fichtego fakt ten prowadzi do jego teorii „samostanowienia”. Wola tworzy w czym daje sobie prawo, jednocześnie jego istnienie jako „wolę rozumu”. „Wola rozumu” rozpoznaje to, czym jesteśmy- a mianowicie nasze JA. Na tej podstawie przypada rozumowi absolutna wolność. Idealizm Fichtego jest zatem konsekwencją prymatu rozumu praktycznego.
Aby uniknąć zarzutu, że my ewentualnie w ogóle nie osądzamy, lecz tylko wierzymy, że osądzamy, Fichte wprowadza „ intelektualne wyobrażenie”. Jest ono praktycznie do zrozumienia jako „wyobrażenie siebie samego w wykonywaniu pewnego aktu”. Gdy osądzamy, nie obserwujemy sami siebie, lecz stawiamy zorientowane na działania pytania. Te pytania pochodzą z przyjęcia, że człowiek jest istotą rozumną.
Największa różnica między Johannem Gottliebem Fichtem a Immanuelem Kantem występuje w odrzuceniu przez Fichtego koncepcji „rzeczy samej w sobie” (noumen) Kanta. Tylko w taki sposób w jego oczach zostanie zachowana absolutna wolność JA. „Rzecz sama w sobie” będzie dla Fichtego zaledwie impulsem, pewnym irracjonalnym faktem wewnątrz JA, które JA próbuje przezwyciężyć. Następstwem jest wykluczeniem z JA, niejako zatem w świat „NIE-JA”. Czy absolutne JA wskutek tego jest jako „rzecz sama w sobie” po stronie podmiotu? Odpowiedź Fichtego: Tylko gdy „ ujawnia się”. Absolutne JA egzystuje tylko w działaniu. Jak pisze Władysław Tatarkiewicz:
„Ta metoda Fichtego zaważyła na charakterze jego filozofii; wytworzyła przepaść między filozofią a doświadczeniem i z drogi, na którą Kant próbował skierować filozofię, sprowadziła ją na tory spekulacji. Za punkt wyjścia swojego systemu filozoficznego Fichte uznał epistemologię, czyli teorię poznania. Jak każdy myśliciel zabrał głos w odwiecznym sporze dotyczącym tego, co jest pierwotne, idea czy byt. Fichte opowiedział się za tym, że to myśl, czyli idea, była pierwsza.”

Podsumowanie

Filozoficzno-historyczne znaczenie Fichtego opiera się na fakcie, że przez teorię nauki przeszedł w 1794 r. od krytyki filozofii Kanta do spekulacyjnego idealizmu. Jego wciąż nie w pełni opublikowane duchowe dziedzictwo jest tak samo mało wystarczająco ogarnięte, jak nie dokonana aktualizacja jego myśli z punktu widzenia nacjonalistycznego i socjalistycznego.
W dziele „Der geschlossene Handelsstaat ”(1800) stworzył także program polityczny zwany „ systemem państwa zamkniętego”, który oparł na przesłankach gospodarczych, a za najważniejsze uważał zabezpieczenie przez państwo pracy, dochodów i własności obywatelom. Żeby państwo mogło spełnić te zadania powinno być zamknięte na wszelkie stosunki z innymi państwami. W odcięciu od świata widział wyłącznie pozytywne aspekty: zabezpieczenie przed obcymi wpływami, utrwalenie charakteru narodu, zapewnienie pomyślności obywateli.

Władysław Tatarkiewicz podsumowuje dokonania niemieckiego filozofa:
„Fichte oddziałał tylko w swojej ojczyźnie, ale dla niej był myślicielem przełomowym, który filozofię przerzucił od krytycyzmu do idealistycznej metafizyki. Schelling i Hegel poszli jego torem. (…) Oddziałał też politycznie. Przyczynił się do rozbudzenia nacjonalizmu niemieckiego. A w sto lat później narodowy socjalizm stosował w praktyce jego ideę „zamkniętego państwa” i widział w Fichtem jednego ze swych ideowych prekursorów. „

Dzieła (wybór)

  • Über den Begriff der Wissenschaftslehre oder der sogenannten Philosophie. 1794.
  • Grundlage der gesammten Wissenschaftslehre. 1794/1795.
  • Wissenschaftslehre nova methodo. 1796-1799.
  • Friedrich Nicolais Leben und sonderbare Meinungen. 1801.
  • Philosophie der Maurerei. Briefe an Konstant. 1802/03.
  • Die Wissenschaftslehre. 1804.
  • Die Grundzüge des gegenwärtigen Zeitalters. 1806.
  • Die Anweisung zum seligen Leben oder auch die Religionslehre. 1806.
  • Das System der Rechtslehre. 1812.

Literatura

Linki

  • Artykuł „Johann Gottlieb Fichte” w de.wikipedia.org (online).