Theodor Fontane

Heinrich Theodor Fontane (ur. 30 grudnia 1819 r. w Neuruppinie; zm. 20 września 1898 w Berlinie) był niemieckim farmaceutą oraz pisarzem, dziennikarzem i krytykiem reprezentującym poetycki realizm. (wyznanie ewangelicko-reformowane)

Theodor Fontane
Theodor Fontane (1883) (autor Carl Breitbach).
Źródło: Wikimedia Commons

Genealogia

Ojciec Louis Henri (1796–1867), aptekarz w Neuruppinie, potem w Świnoujściu (niem. Swinemünde), Mühlbergu/Elbe i Letschinie, syn Pierre'a Barthélemy'ego (1757–1826), malarza i nauczyciela rysunku królewskich książąt, potem sekretarz gabinetu królowej Luise oraz Luise Sophie Deubel z Berlina.

Matka Emilie (1798–1869), córka Jean'a François Labry'ego z Magdeburga i Charlotte Friederike Christiane Magdalene Mumme.

Ożenił się w Berlinie w październiku 1850 r. z Emilie Rouanet-Kummer (1824–1902), córką wdowy po pastorze z Müllrose Therese Müller z domu Rouanet i lekarza batalionowego Georga Bosse, adoptowaną w 1827 r. przez radcę Karla Wilhelma Kummera; miał 6 synów (3 wcześnie zmarło) i córkę.

Życiorys

Theodor Fontane pochodził z rodziny hugenotów. Okres swojego dzieciństwa przedstawił w książce »Meine Kinderjahre“« (1894, Moje lata dziecięce). Dziękuje w niej ojcu za niemetodyczne wprowadzenie w historię poprzez anegdoty i powieści historyczne Waltera Scotta (1771–1832). W tym samym czasie wpływ wywarło na niego polskie powstanie listopadowe 1830–31. Fontane, po okresie nauki w domu w Świnoujściu, uczył się w gimnazjum w Neuruppinie (1832/33) i berlińskiej szkole rzemiosła (1833–36). Fontane zdobył wykształcenie w większości jako samouk. 1 kwietnia 1836 r. rozpoczął naukę w berlińskiej aptece. Po jej zakończeniu w 1840 r. pracował jako pomocnik w Burgu koło Magdeburga, w Lipsku i Dreźnie oraz ojcowskiej aptece w Letschinie.

W międzyczasie pisał już wiersze, które w zimie 1839/40 ukazały się w gazecie berlińskiej, a także wstąpił do różnych stowarzyszeń literackich. Szczególnie ważna była jego przynależność do towarzystwa literackiego »Der Tunnel über der Spree« podczas odbywania rocznej służby wojskowej w regimencie gwardii w Berlinie. W czasie niedzielnych spotkań towarzystwa »Der Tunnel« poznał m.in. Felixa Dahna, Paula Heyse, Theodora Hosemanna, Franza Kuglera i Adolpha von Menzela. Jego poezja znalazła tu uznanie, co przekonało go do zaniechania zawodu aptekarza i poświecenie się od 1 października 1849 r. pisarstwu. Theodor Fontane od dłuższego czasu żywo interesował się polityką, ale w 1848 r. jego liberalizm zradykalizował się i brał udział w rewolucji marcowej. Został politycznym dziennikarzem, który opowiadał się za »wolnością za wszelką cenę«, który widział samowolę policyjną w Prusach, i który tęsknił za niemieckim państwem ludowym bez książąt. Jednocześnie trzymał się wielkich pruskich tradycji i wskazywał na to, że nie jest wykluczone fryderykańskie państwo militarne jako państwo prawa. Nie jest zatem nic dziwnego, że autor zbudzających uznanie artykułów politycznych, które nawoływały do jedności Niemiec, wystąpił w okresie Bożego Narodzenia 1849 r. ze zbiorem 8 pieśni pruskich »Männer und Helden« (pol. Mężczyźni i bohaterowie), które brandenbursko–pruską historię mitologizowały w pojedynczych dowódcach. Bezcelowość demokratycznych polityków i niebezpieczeństwo panowania motłochu rodziły w nim niepewność. Kiedy zauważył, że spełnienie jego politycznych nadziei jest nierealne, do tego doszły problemy finansowe, zrezygnowany i rozgoryczony, przyjął w sierpniu 1850 r. posadę lektora w kierowanym przez przyjaciela z »Der Tunnel über der Spree« »Gabinecie Literackim« (niem. Literarisches Kabinett) pruskiego Ministerium Spraw Wewnętrznych. Już końcem roku stracił pracę w związku z rozwiązaniem »Gabinetu«.

Od kwietnia 1852 r. Theodor Fontane pracował jako ministerialny dziennikarz w Londynie. Z jego wiadomości korespondenta powstała w 1854 r. książka »Ein Sommer in London« (pol. Lato w Londynie). W sierpniu 1855 r. podróżował ponownie na zlecenie ministerium do Londynu, aby tam powołać do życia placówkę korespondencji niemiecko-angielskiej. Jednak przedsięwzięcie upadło już po kilku miesiącach i został londyńskim agentem prasowym pruskiego rządu. Został współpracownikiem poważanych czasopism angielskich i publikował w niemieckich gazetach liczne eseje o angielskiej historii, polityce i kulturze, które w 1860 r. zebrał w tomie »Aus England« (pol. Z Anglii). Jednocześnie ukazała się książka ze szkockimi wrażeniami podróżnymi »Jenseit des Tweed« (pol. Po tamtej stronie tweedu), która podobnie jak »Aus England« wykazuje już cechy impresjonistyczne znajdujące się w późniejszych powieściach. Przeżycia angielskie rozszerzyły nie tylko ogromnie jego pole spojrzenia, ale stały się decydującym czynnikiem w jego rozwoju. W Anglii dowiedział się, jak silnie związany jest z ojczyzną i w sierpniu 1856 r. postanowił napisać książkę o Marchii Brandenburskiej, jej ludziach i historii. Odbyta dwa lata później podróż do Szkocji utwierdziła go w tym planie, z którego pochodzą książki »Wanderungen durch die Mark Brandenburg« (1862-82, Wędrówki przez Marchię Brandenburską) i »Fünf Schlösser« (1889, Pięć zamków).

 Theodor Fontane wrócił z rodziną w styczniu 1859 r. do Berlina. W czerwcu został zaufanym korespondentem urzędowego biura »Literarisches Büro«, jednak po kwartale posadę tę stracił przez niedyskrecję dziennikarską. Od 1 czerwca 1860 do kwietnia 1870 r. pracował w konserwatywnej gazecie »Neue Preußische (Kreuz-) Zeitung« jako redaktor angielskich artykułów. W sierpniu 1870 r. został krytykiem teatralnym liberalnej gazety »Vossische Zeitung« przez co zyskał więcej czasu na własną pracę. Fontane należał do sztabu redakcyjnego aż do 70 urodzin. W latach 1864–76 powstały na zlecenie wydawnictwa Deckerscher Verlag obszerne książki o wojnach w 1864, 1866 i 1870/71, które pisał na podstawie podróży na miejsca bitew. Podczas jednej z nich, na początku października 1870 r., kiedy odwiedzał dom urodzenia Joanny d'Arc, uznany został przez Francuzów za szpiega i groziło mu rozstrzelanie. O tym, że swoje uwolnienie z francuskiego internowania w listopadzie 1870 r. zawdzięczał osobistej interwencji Otto von Bismarcka, nigdy się nie dowiedział. Opis tych wydarzeń przedstawił w książce »Kriegsgefangen« (1871), która podobnie jak wspomnienia »Aus den Tagen der Okkupation« (1872) wyróżnia się obiektywizmem wobec Francuzów. Między 1874 a 1876 r. odbył razem z żoną podróże do Austrii, Włoch i Szwajcarii. W lutym 1876 r. został sekretarzem Berlińskiej Akademii Sztuki, ale już w maju zrezygnował z tego stanowiska i postanowił ponownie zostać wolnym pisarzem. Odtąd pisał wiele tekstów, aż do lata 1892 r. kiedy przeżył ciężkie załamanie nerwowe i obawiano się obłąkania. Ozdrowieńcowi pozostało jeszcze sześć lat niezmordowanej twórczości.

Fontanegrab
Grób Theodora i Emilie Fontane.
Źródło: Wikimedia Commons

Theodor Fontane zmarł 20 września 1898 r. w Berlinie i jako członek zboru francusko–reformowanego został pochowany na berlińskim cmentarzu Friedhof II. Jego żona Emilie została cztery lata później pochowana obok niego. Ich grób znajduje się w kwaterze B-35/36-16/17.

Twórczość i poglądy

W późnych latach ponownie zmienił poglądy polityczne i stał się ultraliberałem, co pokazują jego listy, szczególnie do młodego przyjaciela Georga Friedlaendera. Krytykował kasty społeczne i polityczne filary wilhelmińskiej Rzeszy, mieszczaństwo, ortodoksję i arystokrację. Widział zagrożony stan Rzeszy bismarckowskiej i był przekonany, że niebezpieczeństwu można zapobiec dzięki radykalnemu »przewartościowaniu«, które przez odsunięcie kast uprzywilejowanych zapewni ludowi decydowanie o losach kraju. Zmiana ta nie była nieprzygotowana. Już w 1865 r. jeszcze podczas swojego okresu konserwatywnego, powiedział do przyjaciółki, że władza szlachty będzie przypuszczalnie złamana i jej miejsce zajmie »panowanie pieniądza«. Co potem przyjdzie będzie »być może dobrem«.

Już w 1853 r. Theodor Fontane wypowiedział się w eseju o realizmie jako wiążącym artystycznym nakazie czasu i zawsze pozostał mu wierny. W kilku późniejszych powieściach zbliżył się do sfery społecznej naturalizmu. Przez pewien czas szedł kawałek drogi z naturalizmem i pomógł na początku kariery młodemu Gerhartowi Hauptmannowi. Pochlebnie wypowiadał się o artykułach młodego publicysty Alfreda Kerra. Później wprawdzie ubolewał nad »smutkiem« naturalizmu, a Hauptmanna wzywał do »podążania jaśniejszą drogą«.

Fontane sądził, że z jego obszernej pracy istotne będą dla potomnych jego wiersze i zasadniczo się mylił. Jego wiersze w stosunku do powieści schodzą coraz bardziej na drugi plan. W przeciwieństwie do liryki, która była gnomiczna, jego ballady powstrzymywały się od refleksji. Ballada poetycka otworzyła jego drogę literacką i prowadziła od ballad anegdotycznych »Männern und Helden« i »Von der schönen Rosamunde« z przeszłości angielskiej (obie ukazały się w 1849 r.) przez ballady nawiązujące do natury i historyczne, które przyniosły mu pierwszą renomę, do ballad nowoczesnych prostego bohatera teraźniejszości. W jego balladach dominuje tematyka pruska, angielska i skandynawska.

Podczas gdy w balladach Fontane często w centrum znajduje się bohaterski człowiek, jego powieści i opowiadania zajmują się prostym człowiekiem i pokazują go w ludzkich uwikłaniach i konflikcie człowieczeństwa ze społecznymi zasadami.

Przede wszystkim jego powieści o czasie (niem. Zeitroman) z berlińsko–pruskiej teraźniejszości zajmują się problemami społeczeństwa i dzięki dokładnej obserwacji mają wartość historycznego dokumentu. Ich postacie i świat ograniczają się do szlachetnych oficerów, wyższych urzędników, kupców i ich dam, ale także »małych ludzi«. Główne motywy powtarzają się i są najczęściej odzwierciedleniem faktycznych wydarzeń. Fontane trzymał się zasady »znajdować, nie odkrywać« i zadanie poety widział w poetyckim redagowaniu rzeczywistości. Nie ufał w wydajność swojej »studni fantazji« i wykorzystywał dokładniejsze rzeczowe punkty wyjścia takie jak ustne i pisemne przekazy, kroniki czy księgi parafialne. Theodor Fontane przywiązywał szczególną uwagę do wiarygodnego przedstawienia miejsca akcji, przeważnie opierał się na własnym doświadczeniu, a gdzie tego brakowało, to sięgał do literatury i map.

Na podstawie jego opowiadań i powieści nakręcono wiele filmów.

Dzieła (wybór)

Opowiadania, powieści i inna proza

  • Ein Sommer in London. 1854.
  • Aus England. Studien und Briefe über Londoner Theater, Kunst und Presse. 1860.
  • Jenseit des Tweed. Bilder und Briefe aus Schottland. 1860.
  • Wanderungen durch die Mark Brandenburg. 3 części, 1862/63/73.
  • Der Schleswig-Holsteinsche Krieg im Jahre 1864. 1866.
  • Kriegsgefangen. Erlebtes 1870. 1871.
  • Aus den Tagen der Occupation. Eine Osterreise durch Nordfrankreich und Elsaß-Lothringen 1871. 2 tomy, 1871/72.
  • Vor dem Sturm. 1878.
  • Grete Minde. 1880.
  • Ellernklipp. 1881.
  • Schach von Wuthenow. 1883.
  • Graf Petöfy. 1884.
  • Christian Friedrich Scherenberg und das literarische Berlin von 1840 bis 1860. 1884.
  • Unterm Birnbaum. Kriminalgeschichte. 1885.
  • Irrungen, Wirrungen. Berliner Roman. 1888.
  • Fünf Schlösser. Altes und Neues aus Mark Brandenburg. 1889.
  • Quitt. 1891.
  • Unwiederbringlich. 1892.
  • Frau Jenny Treibel oder „Wo sich Herz zum Herzen find’t.“ Roman. 1893.
  • Meine Kinderjahre. Autobiographischer Roman. 1894.
  • Effi Briest. Roman. 1896.
  • Die Poggenpuhls. Roman. 1896.
  • Von Zwanzig bis Dreißig. Autobiographisches. 1898.
  • Der Stechlin. Roman. 1899.

Wiersze i ballady

  • Gedichte. 1851.
  • Balladen. 1861.
  • Archibald Douglas. 1854.
  • Die zwei Raben. 1855.
  • Das Trauerspiel von Afghanistan. 1859.
  • Gorm Grymme. 1864.
  • Die Brück’ am Tay. 1880.
  • John Maynard. 1885.
  • Herr von Ribbeck auf Ribbeck im Havelland. 1889.

Literatura

  • Manfred Horlitz: Fontanes Vorfahren. Neu erschlossene Dokumente – überraschende Entdeckungen. Stapp, Berlin 2009, ISBN 978-3-87776-270-7.
  • Roland Berbig (Hrsg.): Theodor Fontane im literarischen Leben. Zeitungen und Zeitschriften, Verlage und Vereine. Walter de Gruyter, Berlin/New York 2000 (Schriften der Theodor Fontane Gesellschaft 3), ISBN 3-11-016293-8.
  • Richard Moritz Meyer: „Fontane, Theodor”, w: Allgemeine Deutsche Biographie (ADB). Tom 48, Duncker & Humblot, Leipzig 1904, s. 617–624, online.
  • Kurt Schreinert: „Fontane, Theodor”, w: Neue Deutsche Biographie (NDB). Tom 5, Duncker & Humblot, Berlin 1961, ISBN 3-428-00186-9, s. 289–293, online.

Linki

Autor: Roman Penkała