August Hermann Francke

August Hermann Francke (ur. 22.3.1663 roku w Lubece (niem. Lübeck), zm. 8.6.1727 roku w Halle/Saale) - niemiecki ewangelicki teolog, pedagog, poeta kościelny i założyciel Franckesche Stiftungen.

August-Hermann-Francke
August Hermann Francke.
Źródło: Wikimedia Commons

Genealogia

Ojciec Johannes (1625–1670), od 1666 roku radca dworu u księcia Saksonii-Gotha Ernesta I Pobożnego w Gotha; matka Anna (1635–1709) z domu Gloxin; - ożenił się w Rammelburgu 4.6.1694 roku z Anną Magdaleną von Wurm (1670–1731); mieli 3 synów i 1 córkę, między innymi Gotthilfa Augusta i Johannę Sophię Anastasię (ur. 1697, wyszła za mąż za Johanna Anastasiusa Freylinghausena.

Życiorys

August Hermann Francke urodził się w domu znajdującym się naprzeciw sierocińca w Lubece. Gdy ojciec otrzymał posadę radcy dworu księcia Ernst I Pobożnego rodzina przeprowadziła się do Gotha, gdzie w 1676 roku ukończył gimnazjum Ernestinum Gotha ( Gymnasium Illustre). Przez kolejne dwa lata pobierał prywatne nauki przygotowując się do studiów.
Wiosną 1679 roku dzięki lubeckiemu stypendium Schabbelianum rozpoczął studia filozoficzne na uniwersytecie w Erfurcie, gdzie zapoznał się także z językiem greckim i podstawami teologii. Od jesieni 1679 kontynuował studia na uniwersytecie w Kilonii u Christiana Kortholta. W 1682 roku przebywał dwa miesiące w Hamburgu w domu Esdrasa Edzardusa, gdzie zgłębiał tajniki języka hebrajskiego, po czym wrócił do Gotha. Wiosną 1684 roku podjął studia na uniwersytecie w Lipsku, gdzie był uczniem Adama Rechenberga, Johannesa Oleariusa i Johannesa Cypriana. W tym czasie fundacja Schabbelianum wpadła w kłopoty i zmuszony został do podjęcia pracy. Został nauczycielem jęzków obcych u J. Wichmannhausena. Po krótkim pobycie w 1685 roku na uniwersytecie w Wittenberdze uzyskał stopień magistra filozofii, po obronie pracy na temat gramatyki hebrajskiej. Po habilitacji wygłosił pierwsze kazania w lipskim kościele uniwersyteckim Paulinerkirche (Kościół Pawła w Lipsku). Pod wpływem Johanna Benedicta Carpzova razem z Paulem Antonem założyli Collegium philobiblicum, stowarzyszenie magistrów mające na celu regularne ćwiczenia w zaniedbanej wówczas egzegezie Starego i Nowego Testamentu. Przy tej okazji poznał również Filipa Jakuba Spenera, który wywarł na niego silny wpływ.
W 1687 roku podczas pobytu w Lüneburgu u znanego superintendenta i egzegety Caspara Hermanna Sandhagena przeżył kryzys duchowy po czym nastąpił nowy okres w jego życiu. Po powrocie do Lipska zebrał wokół siebie studentów w Collegia biblica . Propagował idee pietyzmu co doprowadziło do konfliktu z wydziałem teologicznym uniwersytetu w Halle. Wydział teologiczny pod kierownictwem Carpzova w 1691 roku interweniował, widząc w ich działalności zagrożenie i zaalarmował rząd elektorski, który zarządził stosowne zbadanie sprawy. Francke został wykluczony z wykładów na wydziale teologicznym, ale nie na wydziale filozoficznym. W międzyczasie objął pierwszy urząd pastora w Erfurcie, jednak w wyniku wrogiego nastawienia ortodoksyjnych przeciwników musiał z niego zrezygnować.

Dzięki poparciu Spenera został w styczniu 1692 roku pastorem w kościele St. Georgen na przedmieściach Halle w Glaucha (obecnie dzielnica Halle) i profesorem języka greckiego i języków orientalnych na uniwersytecie w Halle. W 1715 roku dzięki poparciu Carla Hildebranda von Cansteina został wreszcie powołany na pastora do miasta, do kościoła St. Ulrich-Kirche, gdzie funkcję tę pełnił aż do śmierci.
8 czerwca została upamiętniona rocznica jego śmierci w Ewangelickim Kalendarzu Imion.

Znaczenie

Powstanie Franckesche Stiftungen

Franckesche Stiftungen 1749
Franckesche Stiftungen w Halle, 1749.
Źródło: Wikimedia Commons

Założenie Franckesche Stiftungen w Halle jest głównym dziełem jego życia. Będąc pastorem w Glaucha August Hermann Francke zaczął uczyć dzieci ze swojego zboru i założył tam w 1695 roku „Armenschule” (szkołę dla biednych dzieci), która szybko rozrosła się w miasteczko szkolne z różnymi rodzajami placówek. Instytucje te w połączeniu z sierocińcem (niem. Waisenhaus) (początek budowy 18.09.1698) i studenckimi Freitischami (wczesna forma stypendium, przyniosły mu światową sławę. W Niemczech i za granicą tworzyły się przyjacielskie kręgi wśród szlachty i mieszczaństwa, które dostarczały mu środki na rozbudowę, tak że mógł również założyć aptekę, księgarnię i Cansteinische Bibelanstalt (1710).
Jego sławna piramida szkół rozwinęła się z „Armenschule”. Dla synów rodzin szlacheckich powstało „Pädagogium“ (Pedagogium) jako szkoła wyższa a dla synów mieszczan szkoła łacińska. Francke i jego współpracownicy szczególną uwagę zwracali na uzdolnione dzieci widząc w nich przyszłych współpracowników przy planowanej generalnej reformie świata. Dlatego wspierali również najbiedniejsze dzieci aż do matury. Przez takie podejście został złamany dotychczasowy przywilej nauki dla stanów wyższych, chociaż Francke stan dotychczasowy zachował tworząc dla szlachty ” Pädagogium”.

Szkolnictwo dla dziewcząt

Istotne znaczenie pokazuje także rozbudowa szkolnictwa dla dziewcząt. W tym samym czasie do jego szkół uczęszczało ponad 1000 dziewcząt. Założenie pierwszego gimnazjum dla dziewcząt nie prowadziło jeszcze do rozkwitu szkolnictwa dla nich, ale zasadniczo otwierało im drogę do wszystkich możliwości edukacji, łącznie z maturą.

Piramida szkół

W strukturze kompleksowej piramidy szkół, która prowadziła od szkoły podstawowej, przez szkołę łacińską, Pädagogium dla szlachty utworzył także uniwersytet, który jednak nie był ostatnim stopniem. Dla szczególnie wykwalifikowanych założył po ukończeniu studiów seminaria np. Gelehrten-Collegia, Collegium Orientale.
W edukacji nauczycieli Francke zastosował nowe metody. Swoich pierwszych nauczycieli znajdował wśród potrzebujących studentów, którzy za codzienne nauczanie przez dwie godziny otrzymywali darmowe utrzymanie w fundacji. Stworzył „Seminarium Praeceptorum“, z którego wywodzi się „Seminarium Selectum Praeceptorum“, a w którym 10 ze 100 seminarzystów otrzymywało staranne wykształcenie. Tutaj leżą podstawy nowego kształcenia nauczycieli. Wkrótce zaczęły napływać liczne oferty pracy ze szkół i od osób prywatnych dla absolwentów.

Sposób nauczania

W jego szkołach szczególnie dbano o naukę języka niemieckiego i języków współczesnych. Jako metodę nauki stosowano przyswajanie materiału w życiowych dialogach (gra pytań i odpowiedzi). Jego plan wychowawczy opierał się na rozwinięciu pobożności i działalności dla świata. Łączono zajęcia teoretyczne z praktycznymi. Uczniowie nigdy nie pozostawali bez nadzoru. Bezwzględne bicie, co do XIX wieku charakteryzowało szkolnictwo, zostało w fundacji ukrócone i mogło być zastosowane w ostateczności, po konferencji nauczycieli. Wykształceni przez niego nauczyciele byli czołowymi pedagogami nie tylko w Niemczech, ale także na przykład w Rosji, gdzie rozwijali tamtejsze szkolnictwo.
Liczba uczniów i uczennic jak również studentów urosła w zakładzie prawie do 3000 (w tym 40% dziewcząt), a uczyło ich 167 nauczycieli i 8 nauczycielek.

Krzewienie oświaty w innych krajach

Od 1695 roku nawiązano pierwsze stosunki z patriarchalną Rosją drogą przez Bałtyk. Przez Holandię i Anglię rozszerzono stosunki z Ameryką i Południową Afryką, przez Śląsk z Austro-Węgrami Siedmiogrodem i Konstantynopolem, przez Szwajcarię do Francji i Włoch. Wszędzie tam pojawili się uczniowie Francka jako nauczyciele i propagatorzy nowych ekumenicznych poglądów. Przy tym powstała obszerna sieć informacyjna, którą umożliwiło założenie pierwszej gazety brandenbursko-pruskiej „Hallischen Zeitung“ (1703/08).
Wielu zagranicznych studentów przybywało do Halle i byli wspierani przez Augusta Francke. Proklamował także zasadniczą reformę świata z siłami pewnego wzbudzenia chrześcijańskiego i zaprojektował wiele planów reform, które go uczyniły pionierem jako teologa, pedagoga i socjologa. Udzielił także zasadniczej pomocy przy powstaniu pruskiego socjalizmu państwowego. Ścisły związek z rządem w Berlinie pomógł mu przełamać sprzeciw ortodoksów, którzy zagrażali jego dziełu. Walczył także ze sceptycznymi głównymi tendencjami oświecenia, co doprowadziło go do konfliktu z Christianem Thomasiusem i Christianem Wolffem.

Działalność ekumeniczna i teologiczna

Od 1696 roku August Hermann Francke wydawał pierwszy miesięcznik poświęcony egzegezie Biblii Observationes biblicae, wspierał studia języków orientalnych tworząc w 1702 roku Collegium orientale a przede wszystkim przeforsował filologię biblijną na teologicznych studiach. Jego starania ekumeniczne doprowadziły do praktycznej współpracy z kompetentnymi kręgami Kościoła Anglii i Kościoła duńskiego w nawracaniu Indii Wschodnich. Dzięki niemu i jego synowi powstał pierwszy niemiecki luterański związek kościołów w Pensylwanii i przez swoje starania przełamał dotychczasowe europejskie ograniczenia luteranizmu dla młodego kościoła misyjnego w Indiach.
O jego działalności jako „duszpasterza Niemiec” świadczy ok. 40 000 zachowanych listów i przede wszystkim jego pisma, które osiągnęły w tym czasie unikatowy nakład w ilości ½ miliona.

Finansowe aspekty fundacji

Z finansowej strony Franckesche Stiftungen ucieleśniła nowy gospodarczy pogląd. Obok tradycyjnej metody datków założył przedsiębiorstwa, których dochody pozwoliły w dużej mierze utrzymanie i rozwój fundacji. Próbował swoich sił w handlu i zakładał manufaktury. Jednak ostatecznie skoncentrował się na handlu książkami i lekami. Z drugiej strony przedsiębiorstwa rolne i handel bydłem służyły fundacji do zapewnienia samowystarczalności zaopatrzeniowej.

Za życia Francka wydano ponad 100 000 talarów na różnego rodzaju budowy i ponad 200 000 talarów na potrzeby uczniów i studentów. Do 1718 roku fundacja nie miała żadnych rezerw finansowych, w 1734 roku posiadali 34 000 talarów wolnych środków, a w 1727 rezerwy spadły do 26 000 talarów. We wszystkich działaniach Francka przyświecała mu idea rozbudowy fundacyjnego „ Freitische” (wczesna forma stypendium) dla uczniów i studentów oraz bezpłatne rozdzielanie leków dla ubogich i udzielanie bezprocentowych pożyczek dla potrzebujących pomocy wśród współpracowników i kręgów studenckich.

Wpływ na szkolnictwo pruskie

Za przykładem Augusta Francke powstały podobne zakłady, zarówno sierocińce jak i szkoły w Królewcu (niem. Königsberg), Sulechowie (niem. Züllichau), Langendorf, Szczecinie (niem. Stettin), a przy jego współpracy duży sierocińce w Berlinie i Poczdamie. Szczególny wpływ wywarł na rozwój pruskiego szkolnictwa i ustawodawstwa dotyczącego szkół, zarówno bezpośrednio podczas panowania Fryderyka Wilhelma I  jak również Fryderyka Wilhelma II, który w 1763 roku zlecił opracowanie nowego regulaminu dla szkół uczniowi Francke Johannowi Juliusowi Heckerowi, a który to regulamin całkowicie jest zgodny z duchem byłego jego nauczyciela.

Dzieła (wybór)

  • M. Augusti Hermanni Franckens Apologia, Oder Defensions-Schrifft An Ihre Chur-Fürstl. Durchl. zu Sachsen. Leipzig, 1689.
  • Introductio In Epistolam Ad Ephesios. Lipsiae, 1689.
  • Die wahre Glaubens-Gründung, Kräfftigung, Stärckung und Volbereitung[!] : In einer Predigt ... Zu Halberstadt in der Kirchen zum Heil. Geiste öffentlich gezeiget und gewiesen. Franckfurt, 1691.
  • M. August Hermann Franckens Gr. & Or. Lingg. P.P. in Acad. Hall. & Past. Glauch. Verantwortung Gegen die so genandte Beschreibung des Unfugs der Pietisten, und die darinnen enthaltene alte und neue Aufflagen.: Dabey Zu mehrer Erbauung des Lesers angefüget ist Eine Betrachtung Von Gnade und Wahrheit. Halle, 1694.
  • Öffentliches Zeugniß vom Werk, Wort und Dienst Gottes. Halle, 1702.

Literatura

  • Beyreuther, Erich: „Francke, August Hermann“, w Neue Deutsche Biographie tom 5 (1961), strony 322-325 (online).
  • Kramer: „Francke, August Hermann“, w Allgemeine Deutsche Biographie tom 7 (1878), strony 219-231, (online).

Linki

  • "August Hermann Francke" w: de.wikipedia.org (online).