Franz Overbeck

Franz Camille Overbeck (ur. 16 listopada 1837 w Sankt Petersburgu; zm. 26 czerwca 1905 w Bazylei) – niemiecki historyk Kościoła i profesor teologii ewangelickiej. Specjalizował się w literaturze wczesnochrześcijańskiej, sympatyzował z monastyzmem, krytykował zarówno liberalną, jak i konserwatywną teologię. Znany jest przede wszystkim jako przyjaciel i partner korespondencyjny Fryderyka Nietzschego (1844–1900).

Franz und Ida Overbeck
Franz Overbeck z żoną Idą, ok. 1875.
Źródło: Wikimedia Commons

Genealogia

  • Ojciec : Franz Heinrich Herrmann (1804–88) z Frankfurtu nad Menem, kupiec.
  • Matka : Johanna Camilla Cerclet (1808–77, wyznanie katolickie) z Sankt Petersburga.
  • Ożenił się : w 1876 z Idą Rothpletz (1848–1933) z Zurychu.
  • Dzieci : bezdzietny.

Życiorys

Studia

Franz Overbeck urodził się 16 listopada 1837 w Sankt Petersburgu jako syn frankfurckiego kupca Franza Heinricha Herrmanna (1804–88) i Francuzki Johanny Camilli Cerclet (1808–77) zamieszkałej w Sankt Petersburgu. Początkowo uczył się w Sankt Petersburgu w szkole Annen-Schule przy ewangelickim zborze, w latach 1846–48 w Ancien Collège w St. Germain-en-Laye koło Paryża, potem ponownie w Sankt Petersburgu i od 1850 do 1856 w ewangelickim gimnazjum Kreuzschule w Dreźnie.

Franz Overbeck studiował teologię ewangelicką na uniwersytetach w Lipsku (1856/57, 1859/60 i 1861-63), w latach 1857–59 w Getyndze m.in. u Heinricha Ewalda (1803–1875) i w Berlinie (1860/61). W Lipsku uzyskał w 1860 tytuł doktora filozofii i w 1863 prawo nauczania egzegezy nowotestamentowej oraz historii Kościoła. W Jenie w 1864 doktoryzował się i habilitował z zakresu teologii u Karla von Hase (1800–1890), po czym do 1870 pracował na tamtejszym uniwersytecie jako Privatdozent. W okresie studiów w Lipsku przyjaźnił się z Heinrichem von Treitschke (1834–1896).

Praca w Bazylei

W 1870 powołano Franza Overbecka na uniwersytet w Bazylei, gdzie jako profesor nadzwyczajny (od 1871 profesor zwyczajny) wykładał egzegezę nowotestamentową i historię Kościoła. W Bazylei mieszkał w tym samym domu co Fryderyk Nietzsche (1844–1900), z którym się zaprzyjaźnił i od kwietnia 1870 współpracował. W 1876 został rektorem uniwersytetu.

W opublikowanym w 1873 piśmie pt. Über die Christlichkeit unserer heutigen Theologie (O chrześcijaństwie naszej dzisiejszej teologii) przedstawił pogląd, że „chrześcijaństwo historyczne”, ugruntowane przez Ojców Kościoła, nie ma już nic wspólnego z pierwotną ideą Chrystusa. Overbeck krytykował w nim zarówno konserwatywną teologię (apologetykę), która opiera się na dogmatycznych zasadach wiary, jak również teologię liberalną, która chce połączyć wiarę i naukę; jego zdaniem obu brakuje istoty chrześcijaństwa.

Powodem do napisania tej pracy stały się pisma Vom alten und neuen Glauben (Ze starych i nowych wierzeń) Davida Friedricha Straußa (1808–1874) i Über das Verhältniss des deutschen Staates zu Theologie, Kirche und Religion (O stosunku państwa niemieckiego do teologii, Kościoła i religii) Paula de Lagarde (1827–1891). Obaj usiłowali przy pomocy teologii stworzyć „nowoczesną chrześcijańską religię”. Overbeck uważał to za niemożliwe i błędne. W kolejnym wydaniu pisma Vom alten und neuen Glauben z 1903 ponowił tę krytykę przeciw czołowemu w tym czasie teologowi Adolfowi von Harnack (1851–1930) i jego pismu Das Wesen des Christentums (Istota chrześcijaństwa).

W 1897 Franz Overbeck przeszedł na emeryturę. W następnym roku z powodu nasilającej się choroby zrezygnował ze wszystkich pełnionych funkcji. Po jego śmierci, która miała miejsce 26 czerwca 1905, jego poglądy (anty-) teologiczne wzbudziły zainteresowanie m.in. Karla Bartha (1886–1968) i Karla Löwitha (1897–1973).

Przyjaźń z Fryderykiem Nietzsche

Książka Über die Christlichkeit unserer heutigen Theologie ukazała się w tym samym czasie jak książka Nietzschego Unzeitgemäßer Betrachtung (Nowoczesne rozważania), skierowana również przeciw Davidowi Straußowi. Obaj przyjaciele zgadzali się w ich fundamentalnych tezach. Podobne tezy jak u Overbecka pojawiają się w pismach Nietzschego aż do jego publikacji Der Antichrist (Antychryst). Również Overbeck korzystał na wymianie myśli z filozofem.

Po wyjeździe Nietzschego z Bazylei w 1879 nadal utrzymywali kontakt listowny. Na początku stycznia 1889 Nietzsche, który już był obłąkany, posłał list z Turynu do Jacoba Burckhardta (1818–1897), który zaniepokoił tego ostatniego. Burckhardt powiadomił o liście Overbecka. Kiedy podobny list otrzymał Overbeck, pojechał jeszcze tego samego dnia do Turynu i zabrał ze sobą chorego Nietzschego i jego manuskrypty. W następnym okresie wspierał matkę filozofa, która opiekowała się chorym synem do swojej śmierci. Później ingerował jeszcze raz, gdy Julius Langbehn (1851–1907) próbował przejąć kontrolę nad jego przyjacielem. Z kolei Nietzsche manifestował swoją sympatię do Overbecka jeszcze tuż przed śmiercią w 1900.

Overbeck uważał za konieczne odrzucenie rozpoczynającego się uwielbienia Nietzschego, które zaczęło powstawać po śmierci filozofa. Dystansował się zwłaszcza wobec tego typu literatury. W swoich listach i notatkach prywatnych występował przeciw tworzeniu legend i przeciw manipulacjom myślami Nietzschego, co czyniła siostra filozofa Elisabeth Förster-Nietzsche (1846–1935) i założone przez nią Archiwum Nietzschego (Nietzsche-Archiv). Odmówił także Elisabeth Förster-Nietzsche przekazania do Archiwum Nietzschego listów otrzymanych od jej brata.

Przez Fryderyka Nietzschego Franz Overbeck poznał filologa Erwina Rohde (1845–1898), z którym przyjaźnił się do śmierci.

Dzieła (wybór)

  • Ueber die Anfänge des Mönchthums, 1867.
  • Ueber Entstehung und Recht einer rein historischen Betrachtung der Neutestamentlichen Schriften in der Theologie, 1871.
  • Über den pseudojustinischen Brief an Diognet, 1872.
  • Ueber das Verhältniss Justins des Märtyrers zur Apostelgeschichte, 1872.
  • Ueber die Christlichkeit unserer heutigen Theologie : Streit- und Friedensschrift, 1873.
  • Studien zur Geschichte der alten Kirche, 1875.
  • Ueber die Auffassung des Streits des Paulus mit Petrus in Antiochien (Gal. 2, 11ff.) bei den Kirchenvätern, 1877.
  • Aus dem Briefwechsel des Augustin mit Hieronymus, 1879.
  • Zur Geschichte des Kanons, 1880.
  • Die Bischofslisten und die apostolische Nachfolge in der Kirchengeschichte des Eusebius, 1898.
  • Christentum und Kultur : Gedanken und Anmerkungen zur modernen Theologie, 1919 wydawca Carl Albrecht Bernoulli.

Literatura

  • Walter Nigg: Franz Overbeck. Versuch einer Würdigung. Beck, München 1931.
  • Hubert Cancik: Overbeck, Franz Camill w Neue Deutsche Biographie (NDB). Tom 19, Duncker & Humblot, Berlin 1999, ISBN 3-428-00200-8, s. 724. (online).
  • Carl Albrecht Bernoulli: Franz Overbeck und Friedrich Nietzsche. Eine Freundschaft. Diederichs, Jena 1908.
  • Karl Dienst: Franz Overbeck w Biographisch-Bibliographisches Kirchenlexikon (BBKL). Tom 6, Bautz, Herzberg 1993, ISBN 3-88309-044-1, sp. 1390–1391.

Linki