Franz Schubert

Franz Peter Schubert (pol. Franciszek Schubert; ur. 31 stycznia 1797 w Himmelpfortgrund (obecnie część Wiednia); zm. 19 listopada 1828 w Wieden (obecnie część Wiednia) – austriacki kompozytor, przedstawiciel wczesnego romantyzmu. Skomponował ok. 600 pieśni, muzykę chóralną, religijną i świecką, 12 symfonii (z czego pięć niedokończonych), uwertury, sonaty, utwory sceniczne, muzykę fortepianową i kameralną. Za życia nie zyskał wielu zwolenników. Dzieła Schuberta po jego śmierci inspirowały kompozytorów następnej generacji. Uwagę na nie zwrócili Felix Mendelssohn-Bartholdy (1809–1847), Ferenc Liszt (1811–1886) i Robert Schumann (1810–1856), który asymilował jego muzykę taneczną w Carnaval op. 9. Johannes Brahms (1833–1897) studiował budowę jego Symfonii C-dur (D 944), a także interesował się nią Anton Bruckner (1824–1896). Nawet w kompozycjach Gustava Mahlera (1860–1911) odnaleźć można wpływy Schuberta. Max Reger (1873–1916) i Anton Webern (1883–1945) studiowali i opracowywali jego prace, które dla wielu stały się źródłem inspiracji. (wyznanie katolickie)

Franz Schubert by Wilhelm August Rieder 1875
Franz Schubert (autor: Wilhelm August Rieder, 1875, według akwareli z 1825).
Źródło: Wikimedia Commons

Genealogia

  • Ojciec: Franz Theodor (1763–1830), z Vysokiej na Morawach (do 1948 Nová Ves, niem. Neudorf-Alt także Neudorf bei Altstadt), nauczyciel, kompozytor;
  • Matka: Elisabeth (1756–1812), córka ślusarza Franza Johanna Vietza (1720–68) i puszkarza w Zlaté Hory (niem. Zuckmantel) na Śląsku i Marii Elisabeth Riedel (ur. 1724) z Białej Nyskiej (niem. Bielau);
  • Przybrana matka : od 1813 Anna Kleinböck (ur. 1783) z Wiednia;
  • Rodzeństwo: z pierwszego małżeństwa ojca miał 13 rodzeństwa (9 wcześnie zmarło), w tym braci Ignaza (1785–1844) i Ferdinanda (1794–1859) oraz 5 przyrodniego;
  • Stan cywilny: – kawaler.

Życiorys i twórczość

Dzieciństwo i czas nauki

Franz Schubert urodził się 31 stycznia 1797 r. jako syn nauczyciela i muzyka Franza Theodora Schuberta (1763–1830) i jego żony Elisabeth Vietz (1756–1812), która przed ślubem pracowała jako kucharka w wiedeńskiej rodzinie. Z tego małżeństwa ojca Schubert miał 13 rodzeństwa, z czego 9 wcześnie zmarło. W 1813 r. ojciec ożenił się ponownie z Anną Kleinböck, która urodziła mu kolejnych 5 potomków. Schubert w wieku pięciu lat zaczął naukę w szkole elementarnej w Lichtental (obecnie część Wiednia). Już wcześnie wykazywał wybitne zdolności muzyczne, które rozwijane były dzięki regularnym ćwiczeniom muzycznym w domu rodzinnym. Dzięki nauce muzyki u ojca potrafił w wieku ośmiu lat grać duety na skrzypcach. W 1808 r. zaczął uczęszczać na lekcje śpiewu do Michaela Holzera, kapelmistrza w kościele Lichtentaler Pfarrkirche zu den heiligen vierzehn Nothelfern, u którego pobierał także lekcje gry na organach. Razem ze starszymi braćmi Ignazem i Ferdinandem oraz z ojcem muzykowali w kwartecie w każdą niedzielę. W tym samym roku został przyjęty do cesarskiej kapeli dworskiej jako śpiewak. Dzięki cesarskiemu stypendium mieszkał i uczył się od października 1808 do października 1813 r. w konwikcie prowadzonym przez Ojców Pijarów i uczęszczał do gimnazjum akademickiego. Tam rozwijał swój talent muzyczny, uczył się kompozycji oraz grał w tamtejszej orkiestrze. W konwikcie stworzył pierwsze kompozycje z których pierwszą i najstarszą była Fantazja fortepianowa G-dur na cztery ręce datowana na 8 kwietnia – 1 maja 1810 r. tzw. Leichenphantasie. W następnym roku napisał kwartet smyczkowy, Fantazję g-moll i 30 marca 1811 pierwszą pieśń Hagars Klage oraz inne utwory. Od 1812 r. kompozycji uczył się u kompozytora Antonio Salieriego (1750–1825).

Schubert jako nauczyciel

Pomimo, że mógł przedłużyć pobyt w konwikcie, wrócił do domu i zgodnie z wolą ojca rozpoczął naukę w Normal- Hauptschule zu St. Anna, szkole przygotowującej nauczycieli. Od końca 1814 do początku 1818 r. był pomocniczym nauczycielem ojca, z roczną przerwą w 1816/17, kiedy przebywał w domu przyjaciela Franza von Schobera. Jego pierwsza opera Des Teufels Lustschloß i Msza Nr 1 F-dur (premiera 25 września 1814 w Lichtentaler Pfarrkirche była pierwszym publicznym przedstawieniem jego dzieł) pochodzą z 1814 roku, jak również kilka kwartetów smyczkowych, krótkich utworów instrumentalnych, część pierwsza II Symfonii B-dur i ponad 20 pieśni, wśród nich Gretchen am Spinrade (Małgorzata przy kołowrotku) (z Fausta Gothego) i ballada Der Taucher (Nurek) (wg Schillera).

Jeszcze większą liczbę dzieł skomponował w 1815 roku. Pomimo pracy w szkole ukończył II Symfonię B-dur i napisał III Symfonię D-dur, dwie Msze nr 2 G-dur i nr 3 B-dur oraz opery Der vierjährige Posten, Fernando i Claudine von Villa Bella, jak również dwie kolejne nieukończone. Do tego doszły Kwartet smyczkowy g-moll, cztery sonaty, inne kompozycje fortepianowe i 150 pieśni, niektóre pokaźnej długości, z których kilka skomponował w ciągu jednego dnia.

Trwałe znaczenie dla jego orientacji duchowej miały kontakty z intelektualnym, literackim i filozoficznym kręgiem przyjaciół, których większość pochodziła z Górnej Austrii, do którego należeli m.in. poeta Johann Mayrhofer (1787–1836), Franz von Schober (1796–1882) i Johann Chrysostomus Senn (1795–1857).

Początkowe próby Franza Schuberta publikacji swoich kompozycji spotkały się z odmową wydawców. Wiosną 1816 r. bezskutecznie zabiegał o stanowisko kapelmistrza w Laibach (Lublanie). Po rezygnacji w 1817 r. z pracy w szkole nie miał stałego dochodu. W tym czasie pomocy udzielali mu przyjaciele. Utrzymywał ścisłe kontakty z braćmi Kupelwieser, swoim przyszłym librecistą Josephem Kupelwieserem (1791–1866) i malarzem Leopoldem Kupelwieserem (1796–1862), który jako jeden z autentycznie go znających namalował jego portret (oprócz akwareli z 1825 r. Wilhelma Augusta Riedera (1796–1880 i portretu z 1828 Antona Felixa Depauly (1798–1866)). Przełomowym momentem w życiu kompozytora był rok 1818. W styczniu ukazała się pieśń Erlafsee (D 586), która była jego pierwszą kompozycją wydaną drukiem. W tym samym roku został nauczycielem muzyki Marie i Karoline Esterházy von Galánta, córek hrabiego Johanna Carla Esterházy, na zamku w Zseliz (Želiezovce na Słowacji), gdzie przebywał przez pół roku w 1818 i ponownie w 1824 roku. Dla hrabianek skomponował utwór fortepianowy na cztery ręce i pieśni. Po powrocie do Wiednia jesienią 1818 r. mieszkał przez dwa lata z Johannem Mayrhoferem. Jego pierwsze wystąpienie jako kompozytora pieśni miało miejsce 28 lutego 1819 r. w sali hotelu „Zum römischen Kaiser“ (Freyung Nr. 145, dzisiaj Renngasse 1) z pieśnią Schäfers Klagelied. Lato tego samego roku spędził w Górnej Austrii, a jesienią posłał swoje pieśni Goethemu, ale - o ile wiadomo - bez sukcesu.

Pierwsze sukcesy

W następnych latach jego produktywność spadła. Kompozycje z 1820 r. pokazują dalszy rozwój jego stylu. W lutym zaczął niedokończone oratorium Lazarus. W tym samym roku pierwszy raz wystawiono dwie kompozycje Schuberta: 14 czerwca jednoaktową operę Bliźniacy (Die Zwillingsbrüder, D 647) w teatrze Theater am Kärntnertor i 19 sierpnia trzyaktowy melodramat Czarodziejska harfa (Die Zauberharfe D 644) w teatrze Theater an der Wien (Teatr nad Wiednią). Dotąd jego kompozycje - z wyjątkiem mszy – grane były tylko przez orkiestry amatorskie. W 1821 r. wystąpił publicznie jako kompozytor pieśni. Śpiewak operowy Johann Michael Vogl (1768–1840), który później zabrał go ze sobą jako przyjaciela i akompaniatora w podróż po Górnej Austrii i do Salzburga. Vogl zaśpiewał pierwszy raz balladę Goethego Król elfów (Erlkönig, D 328) do jego muzyki. Kompozycja stała się wielkim sukcesem. Nastąpiły kolejne wystawienia jego pieśni w Wiedniu i poza nim, a zwłaszcza kwartetów wokalnych (Das Dörfchen, D 598; Geist der Liebe, D 747 i innych) w czasie wieczornych spotkań towarzyskich przyjaciół muzyki.

Moritz von Schwind Schubertiade
Schubertiada, znana też pod tytułem „Wieczór Schuberta” u Josepha von Spauna, z Franzem Schubertem przy fortepianie (rysunek Moritza von Schwinda, 1868, Wien Museum, Wiedeń).
Źródło: Wikimedia Commons

Schober zainicjował nową formę prywatnych przedstawień zwanych Schubertiade. Rozbrzmiały tam po raz pierwszy przy akompaniamencie kompozytora liczne pieśni, tańce i kompozycje na cztery ręce. Do grona słuchaczy należeli m.in. Franz Grillparzer (1791–1872), Eduard von Bauernfeld (1802–1890), Franz Lachner (1803–1890) i Moritz von Schwind (1804–1871), z którym się zaprzyjaźnił.

W 1821 r. Franz Schubert mieszkał ponownie przez jakiś czas u Franza von Schobera. Do ich przyjaźni nawiązuje Pieśń miłosna myśliwego (Jägers Liebeslied, D 909) skomponowana w 1827 r. do tekstu Schobera.

Homoseksualizm Schuberta

Podobnie jak w stosunku Franza Schuberta do Mayrhofera[1] i w tym przypadku wyciągnięto później wnioski o homoseksualizmie kompozytora.[2][3][4][5]

Ostatnie lata

Zachęcony sukcesami Franz Schubert próbował teraz swoich sił jako kompozytor sceniczny, ale jego nadzieje nie spełniły się. Zarówno trzyaktowa opera Alfonso und Estrella (skomponowana między wrześniem 1821 a lutym 1822), jak również jednoaktowa śpiewogra Die Verschworenen (kwiecień 1823), do której libretto napisał Ignaz Franz Castelli (1781–1862), zostały przez teatr odrzucone, a opera Fierrabras (jesień 1823) po pierwszych próbach została wycofana. Muzyka do widowiska Rosamunde do tekstu Wilhelmine von Chézy (1783–1856) była wprawdzie dobrze przyjęta, ale sztukę wystawiono tylko dwa razy.

Stan zdrowia Schuberta daje powody do wielu spekulacji. Wraz z wiekiem stawał się korpulentniejszy i skłonniejszy do ekscesów alkoholowych. Pierwszy przekaz o jego chorobie pochodzi z grudnia 1822 roku.[6] Pobyt jesienią 1823 r. w szpitalu przyniósł wprawdzie poprawę, ale już wiosną następnego roku wydaje się, że choroba źle wpłynęła na psychikę kompozytora. Według utartych poglądów dotyczących życia Schuberta przyjmuje się, że przyczyną tych dolegliwości była choroba weneryczna, prawdopodobnie syfilis[7], ponieważ znajdował się w styczniu 1823 r. na leczeniu w szpitalu Altes Allgemeines Krankenhaus Wien z powodu syfilitycznych wrzodów.[8].

26 marca 1828 r. dał jedyny publiczny koncert w swojej karierze. W międzyczasie zostały wydrukowane liczne jego pieśni i dzieła fortepianowe.

W 1828 r., pomimo osłabienia chorobą, rozpoczął naukę teorii muzyki u Simona Sechtera (1788–1867). We wrześniu zamieszkał w mieszkaniu brata Ferdinanda, późniejszego zarządcy jego spuścizną, gdzie kilka tygodni później zmarł. Wprawdzie nadal chorował na syfilis, jednak przyczyną śmierci była przypuszczalnie ostra choroba infekcyjna, tyfus.[9] Schubert został pochowany na cmentarzu Währinger Friedhof (Währinger Schubertpark) w pobliżu Ludwiga van Beethovena (1770–1827). W 1888 r. jego szczątki przeniesiono na Wiedeński Cmentarz Centralny (niem. Wiener Zentralfriedhof, grupa 32 A, nr 28).

Kompozycje (wybór)

Muzyka sakralna

  • Sześć mszy łacińskich
    • Msza Nr 1 F-dur
    • Msza Nr 2 G-dur
    • Msza Nr 3 B-dur
    • Msza Nr 4 C-dur
    • Msza Nr 5 As-dur
    • Msza Nr 6 Es-dur

     

  • Msza Niemiecka (Deutsche Messe, D 872)
  • Dwie Stabat mater
  • Cztery Offertorium
    • Offertorium C-dur na sopran (tenor) i orkiestrę (1815 (?), D 136)
    • Offertorium a-moll na chór i orkiestrę (1815, D 181)
    • Offertorium F-dur (Salve Regina) na sopran i orkiestrę (1815, D 223)
    • Offertorium B-dur na tenor, chór i orkiestrę (1828, D 963)

Utwory sceniczne

  • Der Spiegelritter (um 1811, D 11): Singspiel (śpiewogra), August von Kotzebue. Fragment
  • Des Teufels Lustschloß (1813/14, D 84): Natürliche Zauberoper, August von Kotzebue (premiera Hans Otto Theater Potsdam 1978).
  • Der vierjährige Posten (1815, D 190): Singspiel (śpiewogra), Theodor Körner (premiera Hofoper Dresden 1896).
  • Fernando (1815, D 220): Singspiel (śpiewogra), Albert Stadler (nie wystawiona).
  • Claudine von Villa Bella (1815, D 239): Singspiel (śpiewogra), Johann Wolfgang Goethe, (premiera Wien 1913).
  • Die Freunde von Salamanka (1815, D 326): Singspiel (śpiewogra), Johann Mayrhofer (premiera Stadttheater Halle 1928).
  • Die Bürgschaft (1816, D 435), opera wg ballady Die Bürgschaft Friedricha Schillera, autor tekstu nieznany. Fragment (premiera koncertowa: Wiedeń 1908, sceniczna: Friedrich-Schiller-Universität Jena 2005).
  • Adrast (1819/1820, D 137),opera, Johann Mayrhofer. Niedokończona i zachowana fragmentarycznie.(premiera Wiedeń 2010).
  • Die Zwillingsbrüder (Bliźniacy, 1818/1820, D 647), burleska, Georg von Hofmann (premiera Hofoper Wien 1820).
  • Die Zauberharfe (Czarodziejska harfa, 1820, D 644), melodramat, Georg von Hofmann (premiera Theater an der Wien 1820).
  • Lazarus (1820, D 689), oratorium, August Hermann Niemeyer. Niekompletnie zachowane, (premiera Stadttheater Essen 1928).
  • Sakontala (1820, D 701), opera w trzech aktach, Johann Philipp Neumann wg Kalidasa. Fragmenty, do 1 i 2 aktu tylko projekty (sceniczna premiera: Saarländisches Staatstheater, 27 marca 2010).
  • Alfonso und Estrella (1821/22, D 732), wielka opera heroiczna, Franz von Schober (premiera Hoftheater Weimar 1854).
  • Die Verschworenen (1823, D 787): Singspiel (śpiewogra), Ignaz Franz Castelli (premiera Stadttheater Frankfurt w Comoedienhaus am Roßmarkt 1861).
  • Fierrabras (1823, D 796), romantyczna opera heroiczna, Josef Kupelwieser (premiera Großherzogliches Hoftheater Karlsruhe 1897).
  • Rosamunde (1823, D 797), „wielkie widowisko romantyczne z chórem, orkiestrą i tańcami”, Helmina von Chézy (premiera Theater an der Wien 1823).
  • Der Graf von Gleichen (1827/1828, D 918), opera romantyczna, Eduard von Bauernfeld. Niedokończona (premiera Staatstheater Meiningen 1996).

Pieśni

Franz Schubert skomponował około 600 pieśni m.in. do tekstów Johanna Wolfganga Goethego, Heinricha Heine, Ludwiga Hölty, Friedricha Gottlieba Klopstocka, Theodora Körnera, Ludwiga Gottharda Kosegartena, Karla Gottfrieda von Leitner (1800–1890), Friedricha von Matthissona, Friedricha Rückerta, Friedricha Schillera, Augusta Wilhelma Schlegela, Friedricha Schlegela, Christian Schubarta, Johanna Gabriela Seidla, Wilhelma Müllera (cykle pieśni Piękna młynarka, niem. Die schöne Müllerin, (D 795); Podróż zimowa, niem. Winterreise, D 911).

  • Cykl pieśni Łabędzi śpiew, niem Schwanengesang, (D 957) do tekstów Heinricha Heine, Seidla i Ludwiga Rellstaba
  • Cykl pieśni Fräulein vom See (Dziewczyna z jeziora) wg Walter Scotts The Lady of the Lake.
  • Małgorzata przy kołowrotku, niem. Gretchen am Spinnrade, D 118
  • Skarga dziewczyny, niem. Des Mädchens klage, D 191
  • Polna różyczka, niem. Heiden Röslein, D 257
  • Król olch (lub Król elfów), niem. Der Erlkönig, D 328
  • Pstrąg, niem. Die Forelle, D 550
  • Karzeł, niem. Der Zwerg D 771

Symfonie

Franz Schubert skomponował 12 symfonii, z czego pięć nie zostało ukończonych. Numeracja symfonii ulegała częstym zmianom skąd wynikają czasami nieporozumienia.

  • Fragment Symfonii D-dur, D 2b (1811)
  • I Symfonia D-dur, D 82 (1813)
  • II Symfonia B-dur, D 125 (1814–15)
  • III Symfonia D-dur, D 200 (1815)
  • IV Symfonia c-moll, D 417 „Tragiczna“ (1816)
  • V Symfonia B-dur, D 485 (1816)
  • VI Symfonia C-dur, D 589 „Mała Symfonia C-dur“ (1817–18)
  • Szkic Symfonii D-dur, D 615 (1818)
  • Szkic Symfonii D-dur, D 708A (po 1820)
  • Fragment Symfonii E-dur, D 729 (1821)
  • VII Symfonia h-moll, D 759 „Niedokończona“ (1822)
  • VIII Symfonia C-dur, D 944 „Wielka Symfonia C-dur“ (1825, partytura datowana na 1828); wg Ernsta Hilmara identyczna z Symfonią Gmunden-Gasteiner D 849
  • Szkic Symfonii D-dur, D 936A (1828), na potrzeby koncertowe zrekonstruowana i zaaranżowana przez Petera Gülke i Briana Newboulda

Muzyka kameralna

  • Kwartet smyczkowy a-moll Rosamunde, D 804
  • Kwartet smyczkowy d-moll „Śmierć i dziewczyna” (Der Tod und das Mädchen), D 810
  • Kwartet smyczkowy G-dur, D 887
  • Kwintet smyczkowy C-dur, D 956
  • Sonata na arpeggione i fortepian, D 821
  • Kwintet fortepianowy A-dur „Pstrąg” op. 114
  • Trio fortepianowe B-dur, D 898
  • Trio fortepianowe Es-dur, D 929
  • Sonat[in]a Nr 1 D-dur, D 384
  • Sonat[in]a Nr 2 a-moll, D 385
  • Sonat[in]a Nr 3 g-moll, D 408
  • Sonata A-dur, D 574
  • Fantazja C-dur, D 934

Literatura

  • Paul Stefan: Franz Schubert. Berlin 1928.
  • Manfred Wagner: Franz Schubert - Werk und Leben. Verlag Holzhausen, Wien 1996, online.
  • Alfred Einstein: Schubert. Ein musikalisches Porträt. Zürich 1952.
  • Herbert Eulenberg: Schubert und die Frauen. Drei Eulen Verlag Düsseldorf 1946.
  • Welti, Heinrich, "Schubert, Franz" w Allgemeine Deutsche Biographie 32 (1891), s. 614-628; URL: https://www.deutsche-biographie.de/pnd118610961.html#adbcontent.
  • Hilmar, Ernst, "Schubert, Franz" w Neue Deutsche Biographie 23 (2007), s. 609-612; URL: https://www.deutsche-biographie.de/pnd118610961.html#ndbcontent

Linki

Przypisy

  1. Steblin, Rita (2001): Schubert’s Problematic Relationship with Johann Mayrhofer: New Documentary Evidence. Barbara Haggh (ed.): Essays on Music and Culture in Honor of Herbert Kellman. Paris-Tours: Minerve, s. 465–495.
  2. Schwandt, Christoph (1997): „Unaussprechlich, unbegriffen“. Indizien und Argumente aus Leben und Werk für die wahrscheinliche Homosexualität des Franz Schubert. W: Musik-Konzepte, H. 97/98 (Franz Schubert Todesmusik), s. 112–194.
  3. srf.ch: Das grosse Tabu um Franz Schubert (online)
  4. NMZ.de: Genußliebe und Unkenntnis der Welt
  5. Zeit.de: Mythen werden Menschen
  6. Andreas Otte, Konrad Wink: Kerners Krankheiten großer Musiker, Schattauer, Stuttgart/New York, 6. Aufl. 2008, ISBN 978-3-7945-2601-7, s. 169
  7. Walther Dürr, Andreas Krause (Hrsg.): Schubert Handbuch, Bärenreiter/Metzler, Kassel u. a. bzw. Stuttgart u. a., 2. Aufl. 2007, ISBN 978-3-7618-2041-4, s. 31
  8. Andreas Otte, Konrad Wink: Kerners Krankheiten großer Musiker, Schattauer, Stuttgart/New York, 6. Aufl. 2008, ISBN 978-3-7945-2601-7, S. 165
  9. Andreas Otte, Konrad Wink: Kerners Krankheiten großer Musiker, Schattauer, Stuttgart/New York, 6. Aufl. 2008, ISBN 978-3-7945-2601-7, s. 176 f.