Franz von Waldeck
Franz von Waldeck (pol. Franciszek z Waldeck; ur. prawdopodobnie w 1491 r. w zamku Sparrenberg; zm. 15 lipca 1553 r. w zamku Wolbeck, obecnie część Münster) ) - od 1529 r. administrator i od 1530 r. biskup Minden, od 1532 r. biskup Osnabrück i Münster. Prowadził oblężenie Münster, które stało się siedzibą anabaptystów. Był przychylnie nastawiony do Reformacji i popierał ją na swoim terytorium. Po przegranej wojnie szmalkaldzkiej musiał zrezygnować z wprowadzenia Reformacji i z przeobrażenia terytorium duchownego w świeckie księstwo.
 |
| Franz von Waldeck (pol. Franciszek z Waldeck). Źródło: Wikimedia Commons |
Genealogia
Ojciec Philipp II. von Waldeck-Eisenberg (1453-1524), namiestnik Hrabstwa Ravensberg; matka Katharina Solms-Lich (zm. 1492); małżonka lub konkubina Anna Polmann (1505-1557); miał 8 dzieci m.in. Franz von Waldeck II. (ur. 1524), Barthold von Waldeck (ur. 1536), Philipp von Waldeck (1538-1605), Elizabeth Catherina von Waldeck (1540-1579), Johanna von Waldeck (1540-1572), Ermegard von Waldeck (ur.1542), Christoph von Waldeck (1543-1587), Katherina von Waldeck (1544-1597); miał także syna Christopha von Waldeck (ur. 1510/1520, zm. po 1561) z wcześniejszego związku.
Życiorys
Franz von Waldeck studiował od 1506 r. w Erfurcie i od 1510 r. kontunuował studia w Lipsku. Nie mając święceń kapłańskich nabył liczne prebendy jako kanonik. Był m.in. kanonikiem w Kolonii, Trewirze, Moguncji i Padeborn, a od 1523 r. prepozytem w kolegiacie Alexanderstift w Einbeck.
W 1530 r. został wybrany na biskupa Minden. Wyboru tego nie zaakceptował książę Brunszwiku-Wolfenbüttel Henryk II Młodszy (1489-1568) i zajął strategiczne zamki należące do biskupstwa. Waldeck wspierany przez księcia Hesji Filipa Wielkodusznego (1504-1567) został w 1532 r. biskupem Münster i Osnabrück. Sytuacja ta zmusiła księcia Henryka II Młodszego do ustępstw.
Powszechnie było wiadomo, że rodzina Franza von Waldecka sympatyzowała z luteranizmem, a on sam w swoim otoczeniu miał kapłanów o podobnych poglądach. Szczególnie w Münster toczyła się walka między zwolennikami Marcina Lutra (1483-1546), a radykałami skupionymi wokół Bernharda Rothmanna (1495-1535). Waldeck zapewnił 14 lutego 1533 r. po zamieszkach w mieście wolność religijną obywatelom Münster. Stanowisko to doprowadziło do radykalizacji i zwrot ku anabaptyzmowi. Kiedy w Osnabrück doszło do zamieszek religijnych posłał tam własnego luterańskiego kapłana. Jeszcze mniejszy był jego sprzeciw w Minden. Tam przeforsowano w 1533 r., że zarówno katoliccy kanonicy, jak również protestanccy obywatele mogli odprawiać ich nabożeństwa.
Przy całej sympatii do Reformacji nie mógł tolerować królestwa anabaptystów w Münster. Przybycie do miasta Jana z Lejdy (1509-1536) i Jana Matthijsa (1500-1534) radykalnie zmieniło relacje w mieście. Wypędzono z miasta wszystkich, którzy nie chcieli przystąpić do anabaptystów. W 1534 r. Franz von Waldeck postanowił zająć miasto siłą, co udało mu się 25 czerwca 1535 roku. Ze względu, że podczas zdobywania miasta korzystał z pomocy innych biskupów katolickich musiał zrezygnować z natychmiastowego wprowadzenia luteranizmu w mieście. Jednak po zdobyciu miasta bardziej zwrócił się ku nauce Marcina Lutra i w mieście mogli działać luterańscy kaznodzieje. Rezolucję sejmu Rzeszy w Ratyzbonie (1541) pojmował jako przyzwolenie do wprowadzenia Reformacji, w czym był popierany przez Filipa Wielkodusznego, który polecił mu Marcina Bucera (1491-1551) jako reformatora. Oprócz przekonania religijnego, rolę przy tak otwartym zwrocie odgrywała także chęć zalegalizowania związku z Anną Pohlmann i przez sekularyzację jednego z biskupstw utworzenie świeckiego księstwa dla swoich potomków. Jednocześnie mógłby zlikwidować swoje zadłużenie.
Reformacyjne dążenia zostały różnie przyjęte w trzech biskupstwach. Zostały odrzucone nowości przez kapitułę katedry i dużą część szlachty w Münsterland. W biskupstwie Osnabrück i Minden wprowadzono Reformację. W Osnabrücku głównym reformatorem był Hermann Bonnus (1504-1548). Krok do otwartego wprowadzenia nowej wiary wykonał Waldeck, gdy w 1543 r. kazał napisać ewangelicki porządek kościelny dla kapituły Osnabrück. Bonnus mógł także zorganizować dysputę z kanonikiem Johannem von Aachenem.
Wspierał także protestantów militarnie np. w 1542 r. przeciw jeszcze wówczas katolickiemu księciu Brunszwiku-Wolfenbüttel Henrykowi II Młodszemu. Waldeck zabiegał nawet o przyjęcie do Związku Szmalkaldzkiego. Prośba jego nie przyniosła sukcesu, ponieważ związek postawił jako warunek ostateczne przeprowadzenie Reformacji.
Rok później w arcybiskupstwie Kolonii wzrósł sprzeciw sił katolickich przeciw reformacyjnej polityce Hermanna V. von Wieda (1477-1552). Sprzeciw w Kolonii stał się także impulsem dla sił katolickich w Münster i Osnabrück. Przez zajęcie Księstwa Kleve przez wojska Karola V Habsburga (1500-1558) Waldeck utracił sprzymierzeńca i przez moment podobne niebezpieczeństwo zagrażało terenom, na których panował. W 1544 r. groził mu także atak ze strony księcia Henryka II Młodszego, który był popierany przez 400 szlachciców z Münsterland. W 1545 r. ponownie książę Brunszwiku próbował zająć tereny odebrane mu w 1542 r. przez Waldecka i jego sprzymierzeńców i ponownie był popierany przez kapitułę katedry i przez część szlachty w Münster. Grupy księcia wkroczyły na terytorium Franza von Waldecka i wyrządziły znaczne szkody. W 1545 r. w czasie bitwy pod Kahlfeld książę został pokonany i uwięziony. Franz von Waldeck odegrał małą rolę w tym wydarzeniu, gdyż dysponował tylko nieznacznymi siłami.
W czasie wojny szmalkaldzkiej w lutym 1547 r. wojska cesarskie zajęły Minden. Biskupstwo Osnabrück mogło się wykupić. Franz von Waldeck nie zastosował się do żądania cesarskiego i nie wziął udziału w oblężeniu Bremy. Po czym hrabia Anton I. von Oldenburg z cesarską aprobatą zajął Hrabstwo Delmenhorst. Późniejsze skargi Franza von Waldecka przed Wyższym Sądem Krajowym nie odniosły skutku i teren został stracony.
Po pokonaniu Związku Szmalkaldzkiego Hermann von Wied musiał odejść z pełnionego stanowiska, a Franz von Waldeck czuł się zmuszony do zrezygnowania ze swoich planów reformacyjnych. W Osnabrück i Minden Reformacja była do tego stopnia zaawansowana, że rekatolizacja skazana była na niepowodzenie.
Po wojnie szmalkaldzkiej wystąpiła ze skargą przeciw niemu kapituła katedry w Osnabrück popierana przez kapitułę katedry w Münster. Z drugiej strony Stany Krajowe zmusiły go do odwołania przeprowadzonej Reformacji i władza przeszła faktycznie w ich ręce. W tej sytuacji Franc von Waldeck żył przeważnie w Iburgu.
Dzięki wojnie szmalkaldzkiej książę Henryk II Młodszy został uwolniony. W 1553 r. Franz von Waldeck został wezwany do zapłacenia 80.000 złotych guldenów jako odszkodowanie za koszty wojny. Daremnie próbował zwodzić księcia Brunszwiku. Philipp Magnus, syn księcia Henryka II Młodszego, wkroczył do trzech biskupstw i zdobył Iburg. Franz von Waldeck w ostatniej chwili uszedł i schronił się w Münster. W tym czasie kraj został splądrowany, a kapituły w Osnabrück i Münster musiały zapłacić wysoki haracz. Ostatecznie Franz von Waldeck został zmuszony do oddania biskupstwa Minden, gdzie biskupem został książę Brunszwiku Juliusz.
Także obywatele miasta Münster wykorzystali słabość biskupa i zmusili go do przywrócenia praw utraconych podczas panowania anabaptystów w mieście. W Osnabrücku władza przeszła zupełnie w ręce kapituły katedry. W tym czasie już od dłuższego czasu miał problemy zdrowotne. Zmarł 15 lipca 1553 r. w zamku Wolbeck i został pochowany w katedrze w Münster.
Dzieła (wybór)
- Franciscus van gotz genaden Bisschop tho Munster vnd Osnabrugk. Administrator to Mynden ... 1540.
- Wyr Frantz vann Gots gnaden Bischop zu Munster vnd Oßnabrug ... Thun hyr myt kundt vor Jedermeniglich bekennent, ... ernstlich vfferleicht vnd beuolhen, Dises nachfolgene yrer Key. Mäitt. Mandat yn vnser Stifften uffschlahen vnd verkünden zu lassen, ... daran zu sein, vnd yeden denen so darweder handelen wurden myt gepurlicher straffe volfaren vnd gebandelt werde. 1551.
Literatura
- Wilhelm Sauer: Franz von Waldeck. W: Allgemeine Deutsche Biographie (ADB). Tom 7, Duncker & Humblot, Leipzig 1877, s. 290-292.
- Hans-Joachim Behr: WALDECK, Franz Graf von. W: Biographisch-Bibliographisches Kirchenlexikon (BBKL). Tom 13, Bautz, Herzberg 1998, ISBN 3-88309-072-7, s. 193-195.