Franz Werfel

Franz Werfel (ur. 10 września 1890 w Pradze (Austro–Węgry); zm. 26 sierpnia 1945 w Beverly Hills (USA)) – austriacki pisarz, eseista, tłumacz, dramaturg i librecista pochodzenia żydowskiego o korzeniach czesko-niemieckich. Był przedstawicielem ekspresjonizmu. W latach 20–tych i 30–tych należał do najczęściej czytanych autorów.

Werfel
Franz Werfel, 1940.
Źródło: Wikimedia Commons

Genealogia

Ojciec Rudolf Werfel, producent rękawiczek; matka Albine z domu Kussi; siostra Marianne Rieser, znana aktorka; – ożenił się 7 sierpnia 1929 r. z rozwiedzioną Almą Mahler-Gropius z domu Schindler (1879–1964).

Życiorys

Wychowywanie przez katolicką nianię, uczęszczanie do prywatnej szkoły ludowej prowadzonej przez pijarów oraz środowisko katolickiej Pragi ukształtowało młodość Franza Werfela. Od 1900 r. uczył się w praskim, niemieckojęzycznym gimnazjum »Deutsches Gymnasium am Graben«, od 1904 r. w »Deutsches Gymnasium Stefansgasse«, gdzie w 1909 r. zdał maturę. Będąc jeszcze w gimnazjum opublikował pierwsze wiersze.

Przebywając w Pradze poznał pisarzy Willy Haasa, Maxa Broda i Franza Kafkę, z którymi całe życie się przyjaźnił.

W 1910 r. Werfel odbył wolontariat w hamburskiej firmie spedycyjnej. W latach 1911–12 odbył jako ochotnik roczną służbę wojskową na praskich Hradczanach. W 1911 r. ukazał się jego tomik wierszy »Der Weltfreund«. Od 1912 do 1915 r. był lektorem w wydawnictwie Kurta Wolffa w Lipsku. W tym czasie razem z Kurtem Wolffem i Maxem Brodem wydawał serię broszur »Der jüngste Tag«, które miały stać się forum nowej literatury, a z biegiem czasu stały się najważniejszym miejscem publikacji literatury ekspresjonistycznej. Do wydanych 86 tomów artykuły pisali m.in. Johannes Robert Becher, Gottfried Benn, Kasimir Edschmid, Albert Ehrenstein, Walter Hasenclever, Emmy Hennings, Oskar Kokoschka, Franz Kafka i Berthold Viertel.

Franz Werfel spotykał się w Lipsku z Rainerem Marią Rilke i zaprzyjaźnił z Karlem Krausem, z którym później się poróżnił. Werfel pisał również artykuły, podobnie jak Stefan Zweig, do węgierskiego niemieckojęzycznego czasopisma »Pester Lloyd«. W tym czasie opublikował także tomik wierszy »Wir sind« (1913).

W czasie I wojny światowej walczył na froncie rosyjskim w wschodniej Galicji. Już w 1915 r. wydał pacyfistyczny dramat »Die Troerinnen des Euripides«. W 1917 r. przeniesiony został do Wojennego Biura Prasowego (niem. Kriegspressequartier) w Wiedniu i był wysyłany w misjach kulturalnych do państw neutralnych.

W listopadzie 1917 r. w Wiedniu poznał Almę Mahler-Gropius, wdowę po kompozytorze Gustavie Mahlerze i żonę Waltera Gropiusa. Od 1919 r. mieszkał razem z Almą, która w 1920 r. rozwiodła się z Gropiusem. W 1919 r. zmarł urodzony w 1918 r. przez Almę syn Martin Carl Johannes, który był przypuszczalnie dzieckiem Werfela. Pod jej wpływem Werfel wycofał się z życia publicznego i często podróżował m.in. do Włoch i Syrii. W 1925 r. odbył podróż do Palestyny.

W 1926 r. został członkiem Pruskiej Akademii Sztuki, z której w wyniku działań Gottfrieda Benna został wykluczony w 1933 roku.

Mimo narastającego oddalenia i różnic w poglądach politycznych między nim a Almą, poślubił ją w 1929 r. i zamieszkał w willi w Wiedniu-Döbling, gdzie Alma prowadziła chrześcijańsko–konserwatywny salon literacki. Franz Werfel zmuszony przez Almę wystąpił z gminy żydowskiej, ale już w listopadzie 1929 r. powrócił do niej, bez jej wiedzy.

W trakcie drugiej podróży do Syrii w 1930 r. spotkał w sierocińcu dzieci ormiańskie, które przeżyły ludobójstwo, którego dopuścili się Turcy podczas I wojny światowej. To spotkanie skłoniło go do napisania powieści »Die vierzig Tage des Musa Dagh« (1933), w której przedstawił losy ok. 5.000 Ormian, którzy przed armią osmańską uciekli w góry Musa Dagh. Dzięki tej książce Werfel do dzisiaj cieszy się wielkim uznaniem wśród Ormian. W 2006 r. otrzymał pośmiertnie armeńskie obywatelstwo. Dodać należy, że ówczesne rządy nie potępiły zdecydowanie Turcji, ani też nie podjęły przeciw niej zdecydowanych kroków. Do dzisiaj władze Turcji mówią o epidemii wśród Ormian, a nie ludobójstwie którego się dopuścili. Dopiero 10 października 2009 Turcja oraz Armenia nawiązały stosunki dyplomatyczne, pierwsze od czasu ludobójstwa.

W 1933 r. jego książki, podobnie jak wielu innych pisarzy zostały publicznie spalone i znalazły się na liście pism zakazanych.

Po aneksji Austrii w 1938 r., Franz Werfel z żoną emigrował do Francji, do Sanary-sur-Mer, gdzie spotkał innych emigrantów. Po zaatakowaniu Francji przez Niemców, po nieudanej próbie opuszczenia tego kraju, jakiś czas przebywał razem z żoną w Lourdes, gdzie złożył ślubowanie, że jeśli osiągnie wybrzeże Ameryki to jako pierwszy opisze żywot świętej Bernadette Soubirous (1844–1879). Następnie razem z Golo Mannem i jego wujem Heinrichem Mannem przebywał w obozie dla internowanych w Les Milles koło Aix-en-Provence, z którego został zwolniony dzięki interwencji amerykańskiej organizacji »Emergency Rescue Committee«, z którą kontaktował się Thomas Mann. We wrześniu zwolnieni wyruszyli pieszo przez Hiszpanię do Portugalii skąd popłynęli do Stanów Zjednoczonych Ameryki. 13 października 1940 r. przybyli greckim parowcem do Nowego Jorku. Stamtąd Werfel z rodziną udał się do Beverly Hills, a później do Santa Barbara w Kalifornii. W Kalifornii jego żona prowadziła, podobnie jak w Wiedniu, salon, który odwiedzali Thomas Mann i Arnold Schönberg. Ucieczka z Francji stała się tematem dramatu »Jacobowsky und der Oberst« (1944). W 1941 r. Werfel otrzymał obywatelstwo amerykańskie.

W napisanym w 1941 r. opowiadaniu »Eine blassblaue Frauenschrift« krytycznie rysuje oportunistyczne lawirowanie czołowego urzędnika, skierowane przeciw Żydom.

W 1943 r. pogorszyło się jego zdrowie, przeżył dwa zawały. Franz Werfel zmarł 26 sierpnia 1945 r. w wyniku zawału serca w Beverly Hills, gdzie został pochowany na cmentarzu »Rosedale Cemetery«. W 1975 r. sprowadzono szczątki Werfela do Austrii i 21 lipca 1975 r. pochowano na wiedeńskim cmentarzu »Wiener Zentralfriedhof« (Gruppe 32 C, Nummer 39).

Dzieła (wybór)

Powieści

  • Verdi. Roman der Oper. 1924 (Verdi : powieść opery, przekład Leopold Staff, 1930).
  • Der Abituriententag. Die Geschichte einer Jugendschuld. 1928.
  • Barbara oder Die Frömmigkeit. 1929 (Barbara : powieść T.1, 2 i 3, przekład Marceli Tarnowski, 1934) .
  • Die Geschwister von Neapel. 1931 (Rodzeństwo z Neapolu : powieść T.1 i 2, przekład Leopold Staff,1932).
  • Die vierzig Tage des Musa Dagh. 2 tomy, 1933 (Czterdzieści dni : powieść , przekład Wiktor Halski, 1936).
  • Das Lied von Bernadette. 1941 (Pieśń o Bernadecie : powieść. 1 i 2, przekł. Marii Kłos, 1948/1949).

Opowiadania i nowele

  • Die Diener. 1912.
  • Die andere Seite. 1916.
  • Die Erschaffung des Witzes. 1918.
  • Der Tod des Kleinbürgers. 1927 (Śmierć drobnomieszczanina, przekład Edda Werfel, 1966).
  • Geheimnis eines Menschen. 1927 (Tajemnica człowieka, przekład Marceli Tarnowski, 1930).
  • Die tanzenden Derwische. 1928.
  • Anläßlich eines Mauseblicks. 1938.
  • Die wahre Geschichte vom wiederhergestellten Kreuz. 1942.

Dramaty

  • Die Versuchung. Ein Gespräch des Dichters mit dem Erzengel und Luzifer. 1913.
  • Die Mittagsgöttin. Ein Zauberspiel. 1919.
  • Bocksgesang. 1921.
  • Paulus unter den Juden. Dramatische Legende. 1926.
  • Das Reich Gottes in Böhmen. Tragödie eines Führers. 1930.
  • Jacobowsky und der Oberst. Komödie einer Tragödie. 1944 ("Jacobowsky i pułkownik" : komedia pewnej tragedii, przekład Juliusz Kydryński i Edmund Osmańczyk, 1957).

Wiersze

  • Der Weltfreund. Gedichte. 1911.
  • Wir sind. Neue Gedichte. 1903.
  • Der Gerichtstag in fünf Büchern. 1919.
  • Neue Gedichte. 1928.
  • Gedichte aus dreißig Jahren. 1939.

Filmy nakręcone na podstawie jego pism

  • Das Lied von Bernadette (The song of Bernadette) z Jennifer Jones, 1943.
  • Der veruntreute Himmel z Annie Rosar, Kurt Meisel, Hans Holt, 1958.
  • Jakobowsky und der Oberst z Curd Jürgens, Danny Kaye, 1958.
  • Cella oder die Überwinder, 1977.
  • Die arge Legende vom gerissenen Galgenstrick, reżyseria: Gaudenz Meili, 1977.
  • The fourty days of Musa dagh, 1982.
  • Eine blaßblaue Frauenschrift reżyseria: Axel Corti, 1984.
  • Der Abituriententag, 1999.
  • Wohin ist, der ich war und bin, 2009.

Literatura

  • Peter Stephan Jungk: Franz Werfel. Eine Lebensgeschichte. Fischer, Frankfurt am Main 2001, ISBN 3-596-14975-4.
  • Wolfgang Paulsen: Franz Werfel. Sein Weg in den Roman. Franke, Tübingen u. a. 1995, ISBN 3-7720-2147-6.

Linki

  • Pisma Franza Werfela w Deutsche Digitale Bibliothek.
  • Franz Werfel, w: Lehrer-Uni-Karlsruhe RAI, online.
  • Franz Werfel - Verbannte und Verbrannte. Die Liste der im Nationalsozialismus verbotenen Publikationen und Autoren, online
  • Franz Werfel, w: Künste im Exil, online.