Max Frisch

Max Rudolf Frisch (ur. 15 maja 1911 w Zurychu, zm. 4 kwietnia 1991 tamże) – szwajcarski pisarz i architekt. Dzięki sztukom teatralnym jak Biedermann i podpalacze i Andorra, jak również trzem powieściom Stiller, Homo faber i Powiedzmy, Gantenbein uzyskał szeroką publikę i wszedł do kanonu szkolnego. Poza tym publikował słuchowiska, opowiadania oraz dzienniki literackie. (wyznanie ewangelicko-reformowane)

ETH-BIB-Max Frisch-Com C20-015-023-001
Max Frisch (ok. 1974).
Źródło: Wikimedia Commons

Genealogia

  • Ojciec : Franz Bruno Frisch;
  • Matka : Karolina Bettina z domu Wildermuth, architekt;
  • Rodzeńtwo : przyrodnia siostra Emma Elisabeth (1899–1972) i brat Franz (1903–1978);
  • Ożenił się : 1) 30 lipca 1942 z Gertrud (zwana „Trudy“) Anna Constance Frisch-von Meyenburg (1916–2009, rozwód 1959), 2) w 1968 z Marianne Oellers (rozwód 1979);
  • Dzieci : z pierwszego małżeństwa Ursula Priess-Frisch (ur. 1943), Hans Peter (ur. 1944) i Charlotte (ur 1949).

Życiorys

Max Frisch urodził się 15 maja 1911 roku w Zurychu jako drugi syn architekta Franza Bruno Frischa i jego żony Karoliny Bettiny z domu Wildermuth. Już w czasie nauki w zuryskim gimnazjum realnym w latach 1924–30 napisał pierwsze sztuki, które później zniszczył. W semestrze zimowym 1930/31 zaczął studiować germanistykę na uniwersytecie w Zurychu. Oprócz tego poświęcał się psychologii sądowej.

Pierwszy artykuł napisał w maju 1931 roku do „Neue Zürcher Zeitung” (NZZ). Po śmierci ojca koncentrował się na pracy publicystycznej, aby zapewnić utrzymanie matce. W ciągu trzech lat napisał ponad 100 artykułów, które bazowały na opracowaniu własnych doświadczeń. Tylko nieliczne z tych tekstów trafiły później do dzieł zebranych. Od lutego do października 1933 roku odbył podróż zagraniczną, która prowadził do Pragi, Budapesztu, Belgradu, Sarajewa, Dubrownika, Zagrzebia, Istanbułu, Aten, Bari i Rzymu. Wynikiem tej podróży były liczne artykuły i powieść Jürg Reinhart (1934), w której główny bohater usiłuje określić własną pozycję w życiu oraz porusza dyskutowaną już wówczas problematykę eutanazji.

Oprócz pracy dla różnych czasopism zapisał się do 1934 roku na kilka kursów na uniwersytecie. W 1935 roku podróżował do Niemiec, gdzie zetknął się z antysemityzmem, który potępiał. Uznając, że zawód literata nie dostarcza pewnych dochodów studiował na Politechnice Federalnej w Zurychu od 1936 do 1940 roku architekturę dzięki stypendium przyjaciela i za namową ówczesnej partnerki Käte Rubensohn. W 1937 roku ukazała się druga powieść Frischa Odpowiedź z ciszy (Antwort aus der Stille), w której odniósł się do postawy życia mieszczańskiego. W konsekwencji tych dywagacji kazał z paszportu usunąć adnotację o zawodzie „pisarz” i spalił dotychczasowe pisma. Jednak otrzymana w 1938 roku Nagroda im. Conrada Ferdinanda Meyera (Conrad-Ferdinand-Meyer-Preis) odwiodła go od zaniechania pisarstwa. Od 1939 do 1945 roku odbywał służbę wojskową jako artylerzysta w armii szwajcarskiej.

Freibad Letzigraben Sprungturm 1947 Max Frisch 02
Basen Letzigraben.
Źródło: Wikimedia Commons

Po uzyskaniu dyplomu architekta rozpoczął w lecie 1940 roku pracę w biurze architektonicznym Williama Dunkela (1893–1980), gdzie poznał przyszłą żonę Gertrud von Meyenburg. W latach 1942–55 Max Frisch posiadał własne biuro architektoniczne. W 1943 roku wygrał konkurs na projekt basenu na wolnym powietrzu w Zurychu. W sumie Max Frisch zaprojektował dziesiątki budowli m.in. dom wiejski dla producenta wody do włosów K. F. Ferstera, który za zmianę klatki schodowej bez konsultacji z nim wniósł pozew do sądu przeciwko architektowi. W zemście za to pisarz uczynił fabrykanta protagonistą właściciela fabryki wody do włosów w dramacie Biedermann i podpalacze (Biedermann und die Brandstifter).

29 marca 1945 roku miała miejsce w Schauspielhausie w Zurychu premiera sztuki A oni znowu teraz śpiewają (Nun singen sie wieder). W tym samym teatrze odbyła się 7 marca 1946 roku prapremiera pierwszej sztuki Frischa Santa Cruz, która powstała z inicjatywy reżysera i dramaturga teatralnego Kurta Hirschfelda (1902–1964) oraz 8 stycznia 1949 roku premiera dramatu Kiedy wojna się kończyła (Als der Krieg zu Ende war). W sztuce A ono teraz znowu śpiewają porusza tematykę wojenną. Stawia pytanie o osobistą winę żołnierzy, którzy wykonują nieludzkie rozkazy i z własnej subiektywnej perspektywy traktuje ich jak ludzi pokrzywdzonych. Antysemityzm uważa Frisch za przykład przedstawienia masowego osądu. Z tego też powodu czasopismo „Neue Zürcher Zeitung” (NZZ) zarzuciło Frischowi „tuszowanie” terroru nacjonalistycznego. Sztuka Mur chiński (Die Chinesische Mauer) (1946) zajmuje się możliwością zniszczenia ludzkości przy pomocy bomby atomowej.

W 1946 roku poznał Carla Zuckmayera (1896–1977), a w roku następnym Friedricha Dürrenmatta (1921–1990), z którym się zaprzyjaźnił. Również w 1947 roku spotkał Bertolta Brechta (1898–1956), którego pracę podziwiał. Brecht zachęcał Frischa do dalszego pisania sztuk teatralnych i wskazywał mu uwagę na społeczną odpowiedzialność artysty. W sztuce Kiedy wojna się kończyła opracował przekazy naocznych świadków o Armii Czerwonej jako władzy okupacyjnej.

W kwietniu 1946 roku Max Frisch podróżował do powojennych Niemiec. W sierpniu 1948 roku uczestniczył w Kongresie Pokojowym, po czym pojechał do Warszawy. W związku z tym po jego powrocie do Szwajcarii czasopismo „Neue Zürcher Zeitung” posądziło go o sympatyzowanie z komunizmem i wzbraniało się ponownie przed opublikowaniem jego oświadczenia, w wyniku czego Frisch wypowiedział dalszą współpracę z gazetą.

Z około 130 zeszytów notatek, które Frisch sporządził w okresie powojennym, wyniknął w 1947 roku Dziennik z Marion (Tagebuch mit Marion). Następnie w 1950 roku ukazał się Dziennik 1946–49 (Tagebuch 1946–1949), będący mozaiką informacji z podróży i autobiograficznych rozważań, politycznych i literacko-teoretycznych esejów, jak również szkiców literackich. Dziennik ten stanowił podwaliny kolejnych dramatów Andorra, Biedermann i podpalacze, Hrabia Öderland i Kiedy wojna się kończyła oraz powieści Homo faber i Stiller.

Dzięki stypendium Fundacja Rockefellera (ang. Rockefeller Foundation) przebywał od kwietnia 1951 do maja 1952 roku w Stanach Zjednoczonych i Meksyku. W tym czasie pracował m.in. nad sztuką Don Juan albo miłość do geometrii (Don Juan oder Die Liebe zur Geometrie), w której powrócił do tematu sprzeczności między obowiązkami małżeńskimi a zainteresowaniami intelektualnymi. Zarówno Andorra i Biedermann i podpalacze należą do najczęściej wystawianych sztuk Maxa Frischa.

W lipcu 1958 roku poznał pisarkę Ingeborg Bachmann (1926–1973), z którą w 1960 roku wyjechał do Rzymu. Związek ich był bardzo intensywny i zarazem problematyczny, gdyż Frisch obnosił się ze swoją niewiernością seksualną, a reagował ostrą zazdrością, kiedy nowa partnerka żądała takich samych praw dla siebie. Opublikowana w 1964 roku powieść Powiedzmy, Gantenbein (Mein Name sei Gantenbein) uchodzi za reakcję literacką na ich związek podobnie jak powieść Malina Ingeborg Bachmann. Max Frisch i Ingeborg Bachmann rozstali się w zimie 1962/63 w Uetikon am See.

Decydującymi czynnikami jego dramaturgii są charakter gry teatru, interpretacja i uświadomienie świata, a nie jego naśladowanie. Możliwości wyboru ponownej drogi życia przez bohatera sztuki Biografia. Gra (Biografie. Ein Spiel), której premiera miała miejsce 1 lutego 1968 roku, stwarza pytanie, czy koleje życia człowieka są z góry zdeterminowane. W bardzo osobistym dramacie Tryptyk (Triptychon) ukazuje starość i śmierć jako decydujące elementy nadające kształt życiu człowieka. W 1984 roku wrócił na stałe do Zurychu. Chociaż Max Frisch był sceptycznie nastawiony do zmian socjalnych i politycznych, to w 1989 roku zabrał głos w piśmie Szwajcaria bez armii? Gadanina (Schweiz ohne Armee? Ein Palaver) w sprawie inicjatywy likwidacji armii w Szwajcarii. Jego sceniczną wersją była sztuka pt. Jonas i jego weteran (Jonas und sein Veteran) wystawiona 19 października 1989 roku w zuryskim Schauspielhausie.

Powstała w 1979 roku Fundacja Maxa Frischa założyła w 1981 roku Archiwum Maxa Frischa (Max Frisch-Archiv) i od 1998 roku przyznaje razem z miastem Zurych nagrodę „Max-Frisch-Preis der Stadt Zürich” pisarzom i pisarkom, których prace w sposób artystyczny i bezkompromisowy podejmują tematykę związaną z podstawowymi kwestiami społeczeństwa demokratycznego.

W marcu 1989 roku zdiagnozowano u Maxa Frischa nieuleczalnego raka jelita grubego. W tym samym roku dowiedział się w ramach „afery fiszek” (także „skandal fiszek”, niem. Fichenaffäre), że od udziału w Kongresie Pokojowym w 1948 r., podobnie jak wielu innych Szwajcarów, był inwigilowany przez aparat władzy. 1 sierpnia 1990 roku otrzymał cenzurowany dostęp do notatek urzędowych i przed końcem 1990 roku napisał komentarz Ignorancja jako ochrona państwa? (Ignoranz als Staatsschutz?), w którym zajął stanowisko w stosunku do poszczególnych części akt. Tekst ten został opublikowany dopiero w 2015 roku. Max Frisch zmarł 4 kwietnia 1991 roku, a uroczystości pogrzebowe miały miejsce 9 kwietnia 1991 roku w zuryskim kościele St. Peter. W czasie pogrzebu mowy wygłosiło wielu jego przyjaciół, ale żaden duchowny, gdyż Frisch był agnostykiem i każdą wiarę uważał za zbędną. Prochy jego zostały wrzucone w Tessinie do ogniska podczas wspominania jego przyjaciół. Przypomina o nim pamiątkowa tablica umieszczona na ścianie cmentarza w Berzona.

Dzieła (wybór)

Powieści

  • Jürg Reinhart, 1934
  • Odpowiedź z ciszy (Antwort aus der Stille), 1937
  • Stiller, 1954 (wyd. polskie 1960)
  • Homo Faber: relacja (Homo faber. Ein Bericht), 1957 (wyd. polskie 1959)
  • Powiedzmy, Gantenbein (Mein Name sei Gantenbein), 1964 (wyd. polskie 1965)
  • Montauk, 1975 (wyd. polskie 1978)

Dramaty

  • Santa Cruz (Santa Cruz), 1944
  • A oni znowu teraz śpiewają (Nun singen sie wieder), 1946
  • Chiński mur (Die chinesische Mauer), 1947
  • Kiedy wojna się kończyła (Als der Krieg zu Ende war), 1949
  • Hrabia Öderland (Graf Öderland), 1951
  • Don Juan, czyli miłość do geometrii (Don Juan oder Die Liebe zur Geometrie), 1953
  • Rip van Winkle, 1953
  • Biedermann i podpalacze (Biedermann und die Brandstifter), 1958
  • Andorra, 1961
  • Biografia. Gra (Biographie: Ein Spiel), 1967
  • Tryptyk (Triptychon. Drei szenische Bilder), 1978

Dzienniki

  • Kartki z chlebaka (Blätter aus dem Brotsack. Geschrieben im Grenzdienst 1939) 1940
  • Dziennik z Marion (Tagebuch mit Marion), 1947
  • Dziennik 1946–1949 (Tagebuch 1946–1949), 1950
  • Dziennik 1966–1971 (Tagebuch 1966–1971), 1972

Literatura

  • Volker Hage: Max Frisch – Sein Leben in Bildern und Texten. Suhrkamp, Berlin 2011, ISBN 978-3-518-42212-0
  • Brigitte Marschall: „Max Frisch”, w: Andreas Kotte (Hrsg.): Theaterlexikon der Schweiz. Tom 1, Chronos, Zürich 2005, ISBN 3-0340-0715-9, s. 646, online.
  • Volker Weidermann: Max Frisch. Sein Leben, seine Bücher. Kiepenheuer & Witsch, Köln 2010, ISBN 978-3-462-04227-6.

Linki

Autor: Roman Penkała