Wilhelm Furtwängler

Wilhelm Furtwängler, właściwie Gustav Heinrich Ernst Martin Wilhelm Furtwängler (ur. 25 stycznia 1886 w Schönebergu (dzisiaj Berlin-Schöneberg), zm. 30 listopada 1954 w Ebersteinburgu koło Baden-Baden) – niemiecki kompozytor, dyrygent, pisarz. Wilhelm Furtwängler uważany jest za jednego z najwybitniejszych dyrygentów XX wieku. (wyznanie ewangelickie)

Wilhelm Furtwängler by Emil Orlik
Portret Wilhelma Furtwänglera wykonany przez Emila Orlika w 1928.
Źródło: Wikimedia Commons

Genealogia

  • Ojciec: Adolf (1853–1907, wyznanie katolickie), archeolog;
  • Matka: Adelheid (1862–1944, wyznanie ewangelickie) z domu Wendt, z Karlsruhe;
  • Rodzeństwo: Walter, Mathilde, Marie;
  • Żona: 1) od 1922 (rozstali się w 1931, rozwód w 1943) Zitla Lund, 2) od 1943 Elisabeth Ackermann z domu Albert;
  • Dzieci: z drugiego małżeństwa syn Andreas, archeolog.

Życiorys

Wilhelm Furtwängler urodził się 25 stycznia 1886 w Schönebergu jako syn profesora archeologii Adolfa Furtwänglera i jego żony Adelheid z domu Wendt. Młodość spędził w Monachium, gdzie uczęszczał do gimnazjum humanistycznego. Wcześnie zainteresował się muzyką. Od 1899 roku otrzymywał lekcje harmonii, kompozycji i gry na fortepianie m.in. u Josepha Rheinbergera, Maxa von Schillingsa i Conrada Ansorge.

W 1900 roku, jak informuje Karl Alexander von Müller, Monachijskie Stowarzyszenie Orkiestrowe (Münchner Orchesterverein) wystawiło kwartet fortepianowy i jedną uwerturę młodego Furtwänglera, którą sam dyrygował. W następnym roku w domu rzeźbiarza Adolfa von Hildebranda zagrano sekstet smyczkowy, którego autorem również był Furtwängler.

Pierwszy angaż zaprowadził Wilhelma Furtwänglera w 1906 jako drugiego akompaniatora do Berlina, w 1907 przez Wrocław jako kierownika chóru do Zurychu i ostatecznie znowu do Monachium. W 1910 roku zatrudnił go Hans Pfitzner jako trzeciego kapelmistrza do Strasburga. W 1911 roku został następcą Hermann Abendroth w Lubece, gdzie dyrygował orkiestrą Stowarzyszenia Przyjaciół Muzyki (Vereins der Musikfreunde) i został też dyrygentem w tamtejszej operze. Po czterech latach opuścił Lubekę i został dyrektorem opery w Mannheim, od 1919 do 1921 był głównym dyrygentem w Wiener Tonkünstler-Orchester, w 1920 prowadził jako następca Richarda Straussa koncerty berlińskiej opery Staatsoper Unter den Linden. Od 1921 do 1927 razem z Leopoldem Reichweinem piastował stanowisko dyrektora koncertowego Towarzystwa Przyjaciół Muzyki (Gesellschaft der Musikfreunde) w Wiedniu i dyrygował nowo powstałą w 1921 roku Wiedeńską Orkiestrą Symfoniczną (Wiener Sinfonieorchester), nosząca od 1933 roku nazwę Wiedeńscy Symfonicy (Wiener Symphoniker). Od 1922 roku pracował jako pierwszy dyrygent z Berlińską Orkiestrą Filharmoniczną (Berliner Philharmonisches Orchester) zwaną Filharmonikami Berlińskimi (Berliner Philharmoniker) i poza tym dyrygował do 1928 roku orkiestrą lipskiego Gewandhausu. W 1931 roku kierował Festiwalem im. Richarda Wagnera w Bayreuth.

Nacjonaliści pragnęli uczynić z Wilhelma Furtwänglera swoją kulturalną reklamę, z powodu jego międzynarodowej reputacji. W 1933 roku Furtwängler wstawiał się za Żydami jak np. swoim koncertmistrzem Szymonem Goldbergiem, o czym świadczy pismo służbowe z 20 lipca 1933 roku dyrektora Ministerstwa Kultury i Oświaty Georga Gerullisa do Hansa Hinkela, w którym napisał: „Może mi Pan wymienić jednego Żyda, za którym się Furtwängler nie wstawia?”

W przededniu wspólnego koncertu z Filharmonikami Berlińskimi w kwietniu 1933 roku w Mannheim doszło do protestów przeciwko muzykom pochodzenia żydowskiego. Wilhelm Furtwängler odwołał koncert i ogłosił, że w tym mieście już nie wystąpi gościnnie, dopóki „u Państwa panują takie poglądy”. W liście otwartym do Josepha Goebbelsa z dnia 11 kwietnia 1933 roku krytykował dyskryminację muzyków żydowskich. Korespondencja między Furtwänglerem i Goebbelsem ukazała się w Berliner Tageblatt, a jej przedruk w prasie zagranicznej (Neue Freie Presse, Prager Tagblatt). Ostatecznie Wilhelm Furtwängler osiągnął, że paragraf o pochodzeniu aryjskim nie zastosowano wobec Filharmoników Berlińskich, a dodatkowo mógł zapraszać solistów pochodzenia żydowskiego (ci przeważnie odmawiali).

W czerwcu 1933 roku Hermann Göring mianował go pierwszym kapelmistrzem , w styczniu 1934 dyrektorem berlińskiej opery Staatsoper Unter den Linden, a w lipcu 1933 pruskim radcą państwowym. Pomimo panującego w tym czasie w Niemczech nastawienia antyżydowskiego wystawił w lutym 1934 roku uwerturę koncertową do Snu nocy letniej Felixa Mendelssohna-Bartholdyego i demonstracyjnie uczcił jego 125 rocznicę urodzin. 11 i 12 marca tego samego roku wystawił symfonię Mateusz Malarz Paula Hindemitha. Później symfonia ta została uznana za „sztukę wynaturzoną” i pomimo sukcesów jakie odnosiła jesienią wydano zakaz jej wystawiania. Po napisaniu artykułu, w którym stanął po stronie Hindemitha, musiał zrezygnować 4 grudnia 1934 roku ze stanowiska dyrektora opery, dyrygenta Filharmoników Berlińskich i wiceprezydenta Izby Muzyki Rzeszy (Reichsmusikkammer). Po rozmowach z Goebbelsem, Rosenbergiem i Hitlerem mógł w kwietniu 1935 roku ponownie rozpocząć działalność publiczną, ale tylko w orkiestrze Filharmoników Berlińskich, ponieważ na dyrektora przewidziano już Clemensa Kraussa. W 1935 i 1938 roku dyrygował w Norymberdze w przededniu zjazdu Reichsparteitage, w 1936, 1937 i 1943 w czasie festiwalu w Bayreuth i w 1937 roku reprezentował Niemcy podczas wystawy światowej w Paryżu. W czerwcu 1939 roku powierzono mu kierowanie Filharmonikami Wiedeńskimi.

W 1936 roku Wilhelm Furtwängler miał możliwość opuszczenia Niemiec i jako następca Arturo Toscaniniego objąć Filharmoników Nowojorskich, ale bez trwałego angażu. Jednak wcześniej zawarł z Göringiem umowę, według której w sezonie 1936/37 będzie dyrygował przynajmniej 10 koncertami w berlińskiej operze. Spowodowało to, że zrezygnował z wyjazdu do Stanów Zjednoczonych Ameryki. Od 1944 roku mieszkał za zgodą reżimu nazistowskiego przeważnie w Lucernie, w Szwajcarii, gdzie ostatecznie uciekł trzy miesiące przed zajęciem Berlina przez wojska radzieckie. Z udziału w działaniach wojennych był zwolniony, gdyż znajdował się nie tylko na „Liście obdarzonych łaską Bożą” (Gottbegnadeten-Liste), lecz także na szczególnej liście trzech najważniejszych muzyków z „Listy obdarzonych łaską Bożą”.

Po wojnie postawa Wilhelm Furtwängler podczas okresu nazistowskiego była różnie oceniana. W 1945 roku Furtwängler otrzymał od amerykańskich władz okupacyjnych zakaz dyrygowania. Fatalna stała się dla niego międzynarodowa reputacja i piętno jako kozła ofiarnego: nazywano go „rozpieszczonym maestro Hitlera”, „muzycznym poplecznikiem nazistowskiego krwawego wymiaru sprawiedliwości” i „jedną z najbardziej fatalnych postaci nazistowskiej Rzeszy”. Natomiast emigracyjni artyści brali mu za złe przede wszystkim jego prominentną pozycję w III Rzeszy. Przy tym zapominano, że już w czasach Republiki Weimarskiej był dyrygencką gwiazdą. Niemiecki muzykolog Fred K. Prieberg przypuszcza, że opozycja kręgu emigrantów wobec Furtwänglera wynika z rozczarowania, że nie wyemigrował z Niemiec.

Wstawiennictwo za „zdegenerowanymi muzykami” takimi jak Paul Hindemith, Yehudi Menuhin, Szymon Goldberg, jak również fakt, że jego długoletnią sekretarką była Żydówka Berta Geissmar, spowodowały że w 1947 roku uniewinniono go i 25 maja 1947 roku dyrygował pierwszy raz po wojnie publicznym koncertem Filharmoników Berlińskich. Jednak jeszcze pięć lat minęło, nim w 1952 roku ponownie mianowano go głównym dyrygentem Filharmoników Berlińskich, tym razem w roli tej pozostał już do końca życia.

Furtwängler jako dyrygent

Wielu komentatorów i krytyków muzycznych, jak na przykład Joachim Kaiser, uważa Wilhelma Furtwänglera za największego dyrygenta w historii muzyki. Sztuka dyrygencka Furtwänglera jest postrzegana jako synteza i apogeum tzw. „germańskiej szkoły dyrygentury”, którą zainicjował Richard Wagner. Wagner uważał interpretację za nowe tworzenie i podkreślał bardziej frazę niż takt. Zmiany tempa nie były nowością, ponieważ już sam Beethoven swoją własną muzykę interpretował dość dowolnie. Beethoven w swoich listach napisał: „Moje tempo obowiązuje tylko w pierwszych taktach, ponieważ uczucie i sposób wyrażenia potrzebują swojego własnego tempa”, lub „Dlaczego denerwuje mnie, gdy pyta się mnie o moje tempo? Albo się jest dobrym muzykiem i powinno się wiedzieć jak moją muzykę należy grać, albo jest się złym muzykiem i w tym przypadku moje wskazówki są bezużyteczne.” Uczniowie Beethovena, jak przykładowo Anton Schindler, potwierdzają, że kompozytor często zmieniał tempo, podczas dyrygowania własnymi utworami. Furtwängler połączył w swojej pracy styl Hansa von Bülowa, który podkreślał jedność struktury utworu symfonicznego i styl Arthura Nikischa, który podkreślał wspaniałość dźwięków. W latach 1907–1909 Furtwängler był w Monachium uczniem Felixa Mottla, ucznia Wagnera.

Poza tym zawsze traktował Arthura Nikischa jako swój wzór. Ponadto na sztukę Wilhelma Furtwänglera silny wpływ wywarł teoretyk muzyki Heinrich Schenker, z którym współpracował w latach 1920–1935. Furtwängler przeczytał w 1911 roku monografię Schenkera o IX Symfonii Beethovena. Odtąd czytał wszystkie jego publikacje. Dopiero w 1920 roku spotkał pierwszy raz swojego idola i odtąd wspólnie pracowali nad utworami muzycznymi, którymi Furtwängler dyrygował. Druga żona Furtwänglera potwierdziła olbrzymi wpływ Schenkera na jej męża. Schenker uważał Furtwänglera za największego dyrygenta na świecie i za „jedynego dyrygenta, który rzeczywiście rozumiał Beethovena”.

Wilhelm Furtwängler zmodyfikował tzw. amerykańskie ustawienie orkiestry, w którym altówki siedziały po prawej (pierwsze i drugie skrzypce po lewej, wiolonczele pół zwrotu w prawo i altówki po prawej, basy po prawej). Prawie w tym samym czasie, niezależnie od Furtwänglera, takie ustawienie zaczął stosować Siergiej Kusewicki – z wariantem, że basy pozostały po lewej stronie. Jednak na wielu fotografiach dokumentalnych można zauważyć, że Furtwängler stosował także stare niemieckie ustawienie (drugie skrzypce po prawej, basy po lewej). Jego ustawienie było kompromisem między amerykańskim i dawnym niemieckim, i cieszy się wielką popularnością.

Interpretacje Furtwänglera charakteryzuje nadzwyczajne bogactwo dźwięków, ze szczególnym zaakcentowaniem wiolonczeli, kontrabasów, perkusji i drewnianych instrumentów dętych. Zawsze zachowywał w swoich koncertach aspekt improwizacji i czegoś nieoczekiwanego, przez to każda interpretacja była niepowtarzalna, podobnie jak u Wagnera. Jednak nigdy nie zatracił linii melodyjnej ani ogólnej jedności utworu, na co pewnie miał wpływ Heinrich Schenker i fakt, że sam komponował, i przez lata studiował kompozycję. Z Filharmonikami Berlińskimi i Wiedeńskimi dokonał licznych nagrań dzieł m.in. Jana Sebastiana Bacha, Ludwiga van Beethovena, Johannesa Brahmsa, Antonína Dvořáka, Antona Brucknera, Christopha Willibalda Glucka, Georga Friedricha Händla, Josepha Haydna, Ferenca Liszta, Gustava Mahlera, Felixa Mendelssohna Bartholdyego, Wolfganga Amadeusa Mozarta, Franza Schuberta, Roberta Schumanna, Carla Marii von Webera, Richarda Wagnera, Hectora Berlioza i Giuseppe Verdiego.

Do muzyków, którzy mieli wysokie uznanie dla Wilhelma Furtwänglera należeli jedni z najwybitniejszych kompozytorów XX wieku, m.in. Arnold Schönberg, Paul Hindemith i Arthur Honegger. Soliści tacy jak Dietrich Fischer-Dieskau, Yehudi Menuhin i Elisabeth Schwarzkopf, którzy muzykowali z największymi dyrygentami XX wieku, oświadczyli przy kilku okazjach, że Furtwängler był najważniejszym z nich.

Dzieła (wybór)

Utwory orkiestrowe

  • Uwertura Es-dur op. 3 (1899), WF 84
  • Symfonia D-dur: Allegro (1903, zachował się tylko fragment), WF 107
  • Uwertura świąteczna F-dur (1904), WF 108
  • Adagio h-moll (1905), WF 110a
  • I Symfonia h-moll (1905–1940, poprawiana do 1947), WF 110b
  • Koncert symfoniczny h-moll na fortepian i orkiestrę (1920–1937, poprawiony w 1954), WF 114
  • II Symfonia e-moll (1944–1945), WF 119
  • III Symfonia cis-moll (1946–1954), WF 120

Muzyka kameralna

  • Trio na skrzypce, wiolonczelę i fortepian E-dur (1900), WF 86
  • Kwintet na fortepian i kwartet smyczkowy C-dur (1912–1935), WF 112
  • Sonata na skrzypce i fortepian nr 1 d-moll (1916–1935), WF 113
  • Sonata na skrzypce i fortepian nr 2 D-dur (1938–1939), WF 115

Utwory chóralne

  • Die erste Walpurgisnacht [sic] (J. W. von Goethe) na cztery głosy solowe, 2 chóry i zespół (1897–1898); WF 65
  • Ich wandelte unter den Bäumen (Heinrich Heine) na sopran i alt solo, chór żeński i fortepian (1898), WF 69
  • Chor (Goethe): Schwindet ihr dunklen Wölbungen für Chor und Orchester (według Fausta I Goethego) (1902), WF 104
  • Religiöser Hymnus (Goethe): O du Jungfrau, höchste Herrscherin der Welt na sopran i tenor solo, chór i orkiestrę (1903), WF 106
  • Te Deum na głosy solowe, chór i orkiestrę (1902–1909), WF 111

Pieśni na głos solowy i fortepian

  • Ein Stückchen von den Tieren (1893), WF 1
  • Das Veilchen (1894–1895), WF 13
  • Versiegte Tränen (1895), WF 25
  • Du sendest, Freund, mir Lieder (1895), WF 26
  • Das Vaterland (1896), WF 49
  • Erinnerung (Goethe) (1897), WF 57
  • Geduld (1897), WF 58
  • Sehnsucht (1898), WF 67
  • Blätterfall
    • (1898,?), WF 73
  • Erinnerung (Körner) (1898,?), WF 74
  • Der Schatzgräber (1898,?), WF 79
  • Der traurige Jäger (1898,?), WF 80
  • Der Soldat (1899), WF 83
  • Möwenflug (1900), WF 87
  • Wandrers Nachtlied (1900), WF 88
  • Auf dem See (1900), WF 90
  • Herbstgefühl (1902), WF 100

Literatura

  • Elisabeth Furtwängler: Über Wilhelm Furtwängler. F.A. Brockhaus, Wiesbaden 1979, ISBN 3-7653-0307-0.
  • Herbert Haffner: Furtwängler. Parthas, Berlin 2003, ISBN 3-932529-45-6.
  • Annemarie Kleinert: Berliner Philharmoniker von Karajan bis Rattle. Jaron, Berlin 2005, ISBN 3-89773-131-2. (online)
  • Klaus Lang: Wilhelm Furtwängler und seine Entnazifizierung. Shaker Media, Aachen 2012 ISBN 978-3-86858-921-4
  • Alfons Ott: Furtwängler, Gustav Heinrich Ernst Martin Wilhelm w: Neue Deutsche Biographie (NDB). Tom 5, Duncker & Humblot, Berlin 1961, ISBN 3-428-00186-9, s. 740–742.

Linki

Autor: Roman Penkała