Georg Christoph Lichtenberg

Georg Christoph Lichtenberg (ur. 1 lipca 1742 roku w Ober-Ramstadt koło Darmstadt, zm. 24 lutego 1799 roku w Getyndze) - niemiecki przyrodnik, matematyk, pisarz. Uważany jest za prekursora niemieckiego aforyzmu. (wyznania ewangelickiego)

Georg Christoph Lichtenberg Big
Georg Christoph Lichtenberg.
Źródło: Wikimedia Commons

Genealogia

Ojciec Johann Conrad (1689–1751), pastor w Ober-Ramstadt, od 1750 roku superintendent, twórca pieśni kościelnych; matka Catharina Henriette (1696–1764), córka pastora Johanna Petera Eckharda w Bischofsheim/Main; - ożenił się w Getyndze w 1789 roku z Margarethe Elisabeth Kellner (1759–1848); miał 4 synów, 3 córki.

Życiorys

Georg Christoph Lichtenberg był 17 i jednocześnie ostatnim dzieckiem w rodzinie pastora Johann Conrada Lichtenberga, który swoim dzieciom przekazał wiedzę z wielu dziedzin. W 1745 roku rodzina (tylko 5 dzieci przeżyło) przeniosła się z Ober-Ramstadt do Darmstadt. Lichtenberg chorował od dziecka na skoliozę co było przyczyną jego karłowatości i garba. Ta deformacja uważana była przez jemu współczesnych interpretatorów za decydujący czynnik, który spowodował jego satyryczną postawę i zarazem jako stymulant rozwoju jego ostrej inteligencji.
Do 10 roku życia uczył się w domu, po czym w 1752 roku wstąpił do szkoły łacińskiej „Darmstädter Pädagog“, którą ukończył w 1761 roku. Uczył się tam matematyki, fizyki i jako samouk astronomii. Dopóki starszy brat Ludwig Christian studiował w Halle, matka nie mogła pokryć kosztów jego studiów. W 1762 roku Georg Christoph Lichtenberg wniósł prośbę o stypendium do landgrafa Ludwiga VIII von Hessen-Darmstadt , na którą otrzymał pozytywną odpowiedź w 1763 roku. W latach 1763-1766 studiował matematykę, nauki przyrodnicze i astronomię na uniwersytecie w Getyndze. Jego głównym nauczycielem był matematyk, fizyk i astronom Abraham Gotthelf Kästner. Szczególne zainteresowanie wykazywał też zajęciami prowadzonymi przez historyków Johanna Christopha Gatterera i Augusta Ludwiga von Schlözera oraz wykładami prawnika Gottfrieda Achenwalla. Zawarł także przyjaźń z Adolphem Klotzem późniejszym przeciwnikiem Gottholda Ephraima Lessinga i Johanna Gottfrieda Herdera. Po ukończeniu studiów odbył dwie podróże do Anglii. W pierwszej w 1770 roku prowadził on króla Wielkiej Brytanii i Hanoweru Jerzego III przez obserwatorium astronomiczne w Richmond upon Thames i został polecony przez niego na profesora nadzwyczajnego filozofii. Drugą odbył w latach 1774-1775 podczas której poznał znanych naukowców m.in. Jamesa Watta i Josepha Priestley'a.
W 1770 roku Georg Christoph Lichtenberg został profesorem fizyki, matematyki i astronomii na uniwersytecie w Getyndze, ale dopiero od 1776 roku prowadził regularnie wykłady. W 1777 roku zawarł znajomość z Marią Dorotheą Stechardt (1765–1782), która od 1780 roku aż do jej wczesnej śmierci była jego towarzyszką życia co opisuje Gert Hofmann w powieści Die kleine Stechardin opartej na korespondencji Lichtenberga. Od 1780 roku prowadził katedrę fizyki. W 1793 roku został członkiem Royal Society w Londynie. Prowadził obszerną korespondencję z Immanuelem Kantem, Johannem Wolfgangem von Goethe, Johannem Danielem Rambergem i Abrahamem Gotthelfem Kästnerem. Jego grób znajduje się na cmentarzu Bartholomäusfriedhof w Getyndze.

Znaczenie

Georg Christoph Lichtenberg zajmował się tematyką naukową na wielu płaszczyznach, między innymi geodezją, meteorologią, astronomią i chemią. Jako nauczyciel był prekursorem połączenia teorii z doświadczeniem: nie prowadził tylko suche wykłady lecz dokumentował je praktycznymi pokazami. Przy pomocy latawców zademonstrował studentom elektryczność chmur burzowych, napełnionym gazem świńskim pęcherzem uprzedził podróż balonem. Jako naukowiec wprowadził – następny po Benjaminie Franklinie - w nauce o elektryczności pojęcie potencjału dodatniego i ujemneego. Swoje zdolności jako fizyk eksperymentalny udowodnił poprzez opracowanie elektroforu o powierzchni 2,5 metra kwadratowego. Przy pomocy tej maszyny influencyjnej mógł wytwarzać bardzo wysokie napięcia i wywoływać iskry długie do 40 cm. W 1777 roku odkrył na prochu płyty izolatora elektroforu gwieździsty wzór, który został określony jako figury Lichtenberga. Jako pierwszy w Getyndze i jako jeden z pierwszych w Niemczech wprowadził wynalezioną przez Benjamina Franklina instalację odgromową.
Lichtenberg uważany jest jako klasyczny przedstawiciel późnego oświecenia. W 1778 roku rozpoczął sławne później wykłady „fizyka eksperymentalna”. Nowy pokazowy charakter wykładów, które prowadził aż do śmierci, uczyniły go szeroko znanym poza granicami miasta. W 1794 roku wydał podręcznik Anfangsgründe der Naturlehre swojego wcześnie zmarłego przyjaciela, Johanna Christiana Polycarpa Erxlebena, który był standardowym dziełem wśród podręczników do fizyki w całym obszarze niemieckojęzycznym. Poza tym od 1777 roku aż do śmierci wydawał kalendarz Göttinger Taschencalender, w którym w sposób popularno-naukowy przedstawiał aktualne nowości naukowe np. „Über Gewitterfurcht und Blitzableitung“ ( „O obawie przed burzą i instalacji odgromowej”). Niektóre eseje uważane są jako udana krytyka literatury. Podejmował także temat polityki zdrowotnej, jak np. postulował zakładanie publicznych nadmorskich kurortów, których zalety poznał w 1774 roku w Anglii.

Georg Christoph Lichtenbergbył znany i ceniony w kręgach fachowych w Niemczech i Europie. Był członkiem wielu towarzystw naukowych między innymi w Getyndze, St.Petersburgu czy Londynie. Popierał w 1793 roku przełomowe teorie Ernsta Chladniego tj. o pochodzeniu meteorytów i bolidów oraz swoich uczniów Johanna Friedricha Benzenberga i Heinricha Wilhelma Brandesa w ich obserwacjach meteorytów. Jego uczeń Christoph Wilhelm Hufeland powoływał się na niego podczas krytyki mesmeryzmu, Goethe prosił go o opinię na temat jego teorii kolorów.
Przez wiele lat od 1764 roku notował w zeszytach, które sam nazywał „Sudelbücher“ (książki konceptów) w formie aforyzmów swoje myśli, a opublikowane zostały dopiero po jego śmierci. Dla filologów i historyków obok „ Sudelbüchern” interesujące są jego pisma polemiczne, listy i eseje pisane w języku niemieckim w przeciwieństwie do jego prac naukowych pisanych w języku łacińskim. W 1773 roku ukazał się ”Timorus”, jako polemika z Johannem Casparem Lavaterem. W 1777 roku w piśmie “Über Physiognomik wider die Physiognomen“ ( O fizjonomii wbrew fizjonomom) zwrócił się z równie mocno kąśliwą ironią przeciw teorii Lavatara, który charakter człowieka wywodził na podstawie jego budulca kostnego. W 1784 roku pisał przeciw Conradowi Siegmundowi Ziehen , który swoimi przepowiedniami pozostawił w Niemczech duże wrażenie. Brał również udział w dyskusjach na temat kąpieli słonecznych, powstania sztuki i teatru.
Jego listy z Anglii ( Briefe aus England), które powstały podczas drugiej podróży są pierwszym niemieckim opisem istniejącego dużego miasta i wartościowym przyczynkiem przede wszystkim do historii teatru angielskiego.
Podczas gdy jako przyrodnik miał już międzynarodowe poważanie, to nie był znany jako satyryk i pisarz, gdyż zapiski literackie zachował tylko dla siebie. Dzisiaj ocena jego dzieł została całkiem odwrócona - przyrodnicze osiągnięcia są ledwo co wspominane a jego satyryczne publikacje, zwłaszcza dotyczące sporu z Johannem Casparem Lavaterem czy także objaśnienie dzieł Williama Hogartha mają dzisiaj nadal znaczenie.
Kurt Tucholsky pokazał swój podziw dla Lichtenberga poprzez częste cytowanie jego wypowiedzi, wzbogacając tym samym swoje dzieła a także wokół myśli Lichtenberga tworzył własny temat.
Robert Gernhardt wykonał w 1992 roku z okazji rozpoczynającej się wystawy, rysunki do aforyzmów Lichtenberga, najpierw w liczbie 39, które zostały opublikowane w FAZ-Magazin, a później ich liczba wzrosła do 99 i całość została wydana pod tytułem ”Unsere Erde ist vielleicht ein Weibchen – 99 Sudelblätter von Robert Gernhardt zu 99 Sudelsprüchen von Georg Christoph Lichtenberg".
Akademia Nauk w Getyndze (niem. Akademie der Wissenschaften zu Göttingen ) pragnąc uhonorować Lichtenberga przyznaje corocznie medal Lichtenberg-Medaille.

Dzieła (wybór)

  • Patriotischer Beytrag zur Methyologie der Deutschen, Göttingen, 1773.
  • Ueber Physiognomik wider die Physiognomen, Göttingen, 1778.
  • Ausführliche Erklärung der Hogarthischen Kupferstiche, mit verkleinerten aber vollständigen Copien derselben von E[rnst Ludwig]. Riepenhausen, Göttingen 1794–1816.
  • Vertheidigung des Hygrometers, Göttingen, 1800.

Literatura

  • Proß, Wolfgang; Priesner, Claus, „Lichtenberg, Georg Christoph“ w: Neue Deutsche Biographie tom (1985), strony 449-464 (online).
  • Heß, Wilhel: „Lichtenberg, Georg Christoph“, w: Allgemeine Deutsche Biographie tom 18 (1883), strony 537-538 (online).