Hellmut von Gerlach

Hellmut Georg von Gerlach (ur. 2 lutego 1866 w Moczydlnicy Klasztornej (wówczas niem. Mönchmotschelnitz) na Dolnym Śląsku; zm. 1 sierpnia 1935 w Paryżu) – niemiecki dziennikarz, polityk i pacyfista. (wyznanie ewangelickie)

Hellmut von Gerlach. Źródło: Wikimedia Commons

Genealogia

• Ojciec : Max (1832–1909), właściciel majątku ziemskiego.
• Matka : Welly z domu Peyer (1837–99).
• Ożenił się : w Moczydlnicy Klasztornej w 1904 z Hedwig z domu Wiesel (1874–1956).
• Dzieci : syn i córka.

Życiorys

Hellmut von Gerlach ukończył gimnazjum w Wołowie (wówczas niem. Wohlau), po czym studiował prawo na uniwersytetach w Genewie, Strasburgu, Lipsku i Berlinie. Był członkiem Związku Studentów Niemieckich. Po studiach został referendarzem, potem asesorem w Lubinie (niem. Lübben (Spreewald)) i Ratzeburgu. Początkowo był współpracownikiem czasopisma Deutsches Adelsblatt, do którego pisał apolityczne artykuły o polowaniu. Wstąpił do konserwatywnej Chrześcijańskiej Partii Socjalnej i nawiązał kontakt z Adolfem Stoeckerem (1835–1909). W 1892 odszedł z administracji pruskiej. Do 1896 pozostał redaktorem chrześcijańsko-socjalnej gazety Das Volk. W czerwcu 1894 nawiązał kontakt listowny z Friedrichem Engelsem (1820–1895), którego odwiedził w Londynie. Pod wpływem Friedricha Naumanna (1860–1919) stał się politykiem liberalnym. Razem z Naumannem i Paulem Göhre (1864–1928) założył w 1896 Zgromadzenie Narodowo-Socjalne (Nationalsozialer Verein). Od 1898 do 1901 i ponownie od 1906 był naczelnym redaktorem berlińskiego tygodnika Die Welt am Montag.

Hellmut von Gerlach osiadł w Marburgu (Lahn) i poświęcił się walce przeciw prawicowemu skrzydłu frakcji konserwatywnej. Do tego celu pozyskał czasopismo Hessische Landeszeitung. Podczas wyborów do Reichstagu w 1898 był kandydatem okręgu wyborczego Marburg – Kirchhain – Frankenberg, ale nie udało się mu wygrać wyborów. Z ramienia Zgromadzenia Narodowo-Socjalnego był członkiem Reichstagu w latach 1903–07. Wejście do Reichstagu stało się punktem zwrotnym w jego karierze politycznej. Po rozwiązaniu Zgromadzenia Narodowo-Socjalnego przyłączył się do Unii Wolnomyślicielskiej (Freisinnige Vereinigung). W 1908 był jednym z założycieli Unii Demokratycznej (Demokratischen Vereinigung). W 1912 kandydował po raz czwarty do Reichstagu z okręgu Marburga. Porażka wyborcza oznaczała koniec dążeń parlamentarnych Hellmuta von Gerlacha.

W czasie I wojny światowej Hellmut von Gerlach przyjął postawę pacyfistyczną. Przekonany o wojennej winie Niemiec domagał się na łamach czasopisma Welt am Montag polityki porozumienia. W 1918 założył razem z Friedrichem Naumannem lewicowo-liberalną Niemiecką Partię Demokratyczną (Deutsche Demokratische Partei, DDP) i Niemieckie Towarzystwo Pokojowe (Deutsche Friedensgeselschaft), wokół którego grupował się niemiecki ruch pacyfistyczny. W 1918/19 Gerlach był podsekretarzem w pruskim Ministerstwie Spraw Wewnętrznych i zajmował się relacjami niemiecko-polskimi. W negocjacjach z polskimi działaczami odznaczał się ugodowością i zrozumieniem dla polskiej sytuacji.

W 1919 roku został członkiem Międzynarodowego Stałego Biura Pokoju. Jako dziennikarz zwalczał kręgi prawicowe. Zabiegał o wykonanie postanowień traktatu wersalskiego i potępiał nielegalne zbrojenie się Niemiec. W tygodniku Welt am Montag opowiadał się za porozumieniem francusko-niemieckim. W 1920 cudem uniknął zamachu na jego życie zorganizowanego przez kręgi nacjonalistyczne. W 1922 wystąpił z DDP i w 1926 został prezesem Niemieckiej Ligi Praw Człowieka (Deutsche Liga für Menschenrechte). W 1930 był współzałożycielem Partii Radykalno-Demokratycznej (Radikaldemokratische Partei).

Po aresztowaniu Carla von Ossietzky'ego (1889–1938) Hellmut von Gerlach objął w 1932 kierownictwo czasopisma Die Weltbühne. Po przejęciu władzy przez nazistów w 1933 roku emigrował do Austrii. Na zaproszenie francuskiej Ligi Obrony Praw Człowieka udał się do Paryża, gdzie dalej pracował na rzecz pokoju i przeciwko reżimowi hitlerowskiemu.

W 1948 założono w Niemczech Towarzystwo im. Hellmuta von Gerlacha (Hellmut-von-Gerlach-Gesellschaft), które troszczy się o porozumienie niemiecko-polskie.

Pisma (wybór)

• Sozialdemokratisch oder nationalsozial. Redekampf zwischen Molkenbuhr und von Gerlach zu Emden am 15. November 1899. Emden 1900.
• Die freisinnige Vereinigung im Parlament. Berlin 1907.
• Das Parlament. Rütten und Loenig, Frankfurt am Main 1907.
• Die Geschichte des preußischen Wahlrechts. Buchverlag Die Hilfe, Berlin-Schöneberg 1908.
• August BebelAugust Bebel. Ein biographischer Essay. Langen Verlag, München 1909.
• Meine Erlebnisse in der Preußischen Verwaltung. Die Welt am Montag, Berlin 1919.
• Der Zusammenbruch der deutschen Polenpolitik. Neues Vaterland, Berlin 1919.
• Die deutsche Mentalität. 1871–1921. Friede durch Recht, Ludwigsburg 1921.
• Erinnerungen eines Junkers. Welt am Montag, Berlin 1924.
• Die große Zeit der Lüge. Verlag der Weltbühne, Charlottenburg 1926.

Literatura

• Adrien Robinet de Clery: Gerlach, Helmut v. w Neue Deutsche Biographie (NDB). Tom 6, Duncker & Humblot, Berlin 1964, ISBN 3-428-00187-7, s. 301. (online).