Joachim Ringelnatz

Joachim Ringelnatz, właściwie Hans Gustav Bötticher (pseudonimy: Pinko Meyer, Fritz Dörry, Gustav Hester; ur. 7 sierpnia 1883 w Wurzen koło Lipska; zm. 17 listopada 1934 w Berlinie) – niemiecki poeta, karykaturzysta, rysownik i malarz. Do grudnia 1919 roku publikował jako Hans Bötticher, później jako Joachim Ringelnatz, ponieważ nazwisko to w żargonie marynarskim określa przynoszącego szczęście konika morskiego (niem. Seahorse) nazywanego przez marynarzy Ringelnass (nass = wet), (owijania (niem. ringeln) ogona wokół przedmiotów. Pisma Ringelnatza określane jako „antymieszczańskie” znalazły zainteresowanie u krytyka Alfreda Polgara oraz pisarzy, takich jak Hermann Hesse, Erich Kästner i Franz Blei. Sławny stał się dzięki w dużej mierze autobiograficznym przypadkom marynarza Kuttela Daddeldu. (wyznanie ewangelickie)

Joachim Ringelnatz
Joachim Ringelnatz (ok. 1930).
Źródło: Wikimedia Commons

Genealogia

  • Ojciec: Georg Bötticher (1849–1918), projektant wzorów i pisarz, syn Hansa (1811–49, pastor Görmar koło Mühlhausen) i Clementine Hand (1815–92);
  • Matka: Rosa Marie z domu Engelhardt (1857–1924);
  • Prapradziadek ze strony matki: Johann Christian Hand (1743–1807), od 1798 superintendent w Sorau (obecnie Żary na Dolnym Śląsku);
  • Pradziadek: Ferdinand Gotthelf Hand (1786–1851), dr filozofii, wychowawca saksońsko-weimarskich księżniczek Marii i Augusty, profesor filozofii i literatury greckiej w Jenie;
  • Rodzeństwo: brat Georg Wolfgang Bötticher (1879–1946), dyrektor kopalni w Halberstadt i siostra Ottilie Clementine (1882–1958);
  • Żona: od 1920 Leonharda z domu Pieper (pseudonim Muschelkalk) (1898–1977); bezdzietny.

Życiorys i twórczość

Joachim Ringelnatz urodził się 7 sierpnia 1883 w Wurzen koło Lipska. Zdecydowany wpływ na jego rozwój wywarł ojciec, który pisał humorystyczne wersety, książki dla dzieci (ok. 40) i korespondował z Emanuelem Geibelem, Gustavem Freytagiem, Conradem Ferdinandem Meyerem, Wilhelmem Raabe i Adolphem von Menzelem. W 1886 roku rodzina przeprowadziła się do Lipska, gdzie Hans Gustav Bötticher uczęszczał do szkoły ludowej i gimnazjum miejskiego König-Albert-Gymnasiums, z którego został wydalony z powodu tatuażu, który pozwolił sobie wykonać na przedramieniu. Następnie chodził do prywatnej szkoły realnej, którą ukończył w 1901 roku. Okres szkolny był trudny dla Böttichera: w nauczycielach widział „ciemniaków żądających szacunku”, a współuczniowie wyśmiewali go z powodu osobliwego wyglądu. Również później swoje problemy wiązał ze swoją fizjonomią: „Jestem przekonany, że moja twarz określiła mój los. Gdybym miał inną twarz, moje życie byłoby inne, w każdym razie spokojniejsze”. Uciekał się do przekory, chamstwa, oraz samotnego pisania i rysowania. Na świadectwie maturalnym nauczyciel umieścił uwagę „cham pierwszej klasy”.

Za zgodą ojca zaciągnął się 1901 roku na statek i pływał po całym świecie m.in. do Hondurasu. Przeżycia z tego okresu opisał w Was ein Schiffsjungen-Tagebuch erzählt (Co opowiada chłopiec okrętowy, 1911). Jednak z powodu złej ostrości widzenia musiał w 1903 roku zrezygnować z tego zawodu i zaczął naukę kupiectwa w Hamburgu. W 1904 odbył służbę wojskową w marynarce wojennej, po czym został pomocnikiem handlowym w Lipsku i Frankfurcie nad Menem. W 1905 roku immatrykulował na uniwersytet w Lipsku, jednak ojciec stwierdził, że nie jest zdolny sfinansować tych studiów i u rektora uczelni, który był jego przyjacielem uzyskał anulowanie zapisu. Z drugiej strony umożliwił synowi publikację wiersza Untergang der Jeanette (Zatonięcie Jeanette) w Auerbachs Deutscher Kinder-Kalender. W 1905 roku Joachim Ringelnatz namalował też pierwsze znane obrazy olejne Kriegsschiff (Okręt wojenny) i Dachpanorama (Panorama z dachu). W 1908 roku „zew przygody” zaprowadził go do Hull, po czym podążył do Monachium, gdzie otrzymał posadę księgowego w biurze podróży, którą wkrótce stracił. Swoje wiersze, żarty, anegdoty i bajkę Der ehrliche Seemann (Uczciwy żeglarz) opublikował w satyrycznym tygodniku Grobian.

W Monachium recytował swoje wiersze w lokalu Kathi Kobus Simplicissimus, miejscu spotkań wielu poetów i pisarzy m.in. przebywali tam Carl Georg von Maassen, Erich Mühsam, Frank Wedekind, Max Dauthendey, Julius Beck, Ludwig Thoma, Emmy Hennings, Roda Roda, Bruno Frank i Max Reinhardt. Stał się tam nadwornym recytatorem i poetą. Jednak występy jego były mało opłacane i w pobliżu otworzył własny sklep z wyrobami tytoniowymi Tabakhaus Zum Hausdichter, który prowadził od marca do grudnia 1909 roku. Pod różnymi pseudonimami Joachim Ringelnatz opublikował w satyrycznym czasopiśmie Simplicissimus wiersze i esej Viellieber Freund (Ukochany przyjaciel). W 1910 roku wydał pierwsze książki: dwie książki dla dzieci (Kleine Wesen [Małe istoty], 1910; Was Topf und Pfann' erzählen kann [Co garnek i patelnia mogą powiedzieć], 1910) i tom wierszy, który zadedykował ojcu. W czasopiśmie Die Jugend wydrukowana została jego nowela Die wilde Miss von Ohio (Dzika panna z Ohio). Jego wiersze Schnupftabaksdose (Tabakierka, 1912) kontynuują tradycję poezji nonsensu XIX wieku, która dzisiaj znana jest dzięki Pieśniom szubienicznym Christiana Morgensterna.

W 1911 roku podróżował do przyjaciół do Rygi. Od lutego do grudnia 1912 był bibliotekarzem u hrabiego Yorck von Wartenburg w Oleśnicy Małej (wówczas niem. Klein-Oels), w której znajdowała się spuścizna Wilhelma Diltheya. Z powodu bójki został zwolniony z posady i następnie pracował jako bibliotekarz u barona von Münchhausen, później jako bibliotekarz i przewodnik na zamku Lauenstein (obecnie część miasta Ludwigsstadt, Górna Frankonia). Jesienią 1913 roku wrócił do Monachium, gdzie ponownie występował w lokalu Simplicissimus.

W 1914 roku powołano go do wojska. Pływał na trałowcach stacjonujących w Wilhelmshaven i Cuxhaven. W 1917 awansował na porucznika marynarki (Leutnant zur See) i dowódcę statku. Także podczas wojny pisał wiersze i opowiadania, które miały ukazać się w serii Książki wojenne („Kriegsbüchern“) w wydawnictwie Alberta Langena, ale cenzura zablokowała ich publikację (Die Woge, Marine-Kriegsgeschichten [Fala, historie morskie], 1922). Dzięki szkicom literackim połączył konwencjonalną narrację z cichą parodią mieszczańskich ideałów, przedstawił niespójność wydarzeń politycznych i losów jednostki, patetyczny edukacyjny nacjonalizm i polityczną bezsilność. Jego obie książki autobiograficzne Als Mariner im Krieg (Jako marynarz w czasie wojny, 1928) i Mein Leben bis zum Kriege (Moje życie do czasu wojny, 1931) są wiarygodną, niestylizowaną informacją o okresie do 1918 roku, często mają też charakter dziennika.

Po zakończeniu wojny próbował bezskutecznie zapuścić korzenie w Berlinie, gdzie nie otrzymał pozwolenia na pracę. Wrócił do Monachium, tam pracował na poczcie, a od lata 1920 występował ponownie w lokalu Simplicissimus pod pseudonimem Joachim Ringelnatz, który zaczął używać od grudnia 1919 roku. Zbiory wierszy Turn-Gedichte (Wiersze gimnastyczne) i Kuttel Daddeldu oder das schlüpfrige Leid (Kuttel Daddeldu albo nieprzyzwoity smutek, 1920) legły u podstaw jego kariery kabarecisty i podróżującego z odczytami własnych dzieł artysty. Marynarz Kuttel Daddeldu, parodia własnych marzeń żeglarskich, jako postać dziecinna, a zarazem zdeprawowana, w równym stopniu odpowiadał gustom czasów, co liczni deklasowani społecznie i samotni outsiderzy w wierszach Ringelnatza z początku lat dwudziestych XX wieku. „Zostałem zwolniony z wojny” – ten pierwszy wers z Von einem, dem alles danebenging (O jednym takim, któremu nic się nie udało, 1923) – charakteryzował stosunek do życia pokolenia bez orientacji.

Po występach na scenie berlińskiego kabaretu literackiego Schall und Rauch we wrześniu/październiku 1920 roku posypały się angaże z wielu niemieckich miast, niemieckojęzycznej części Szwajcarii, Wiednia i Pragi, które utrwaliły sławę Ringelnatza. Jego Reisebriefe eines Artisten (Listy podróżne pewnego artysty, 1927), wiersze in Allerdings (Aczkolwiek, 1928), Flugzeuggedanken (Myśli samolotowe, 1929) i zbiory Gedichte dreier Jahre (Wiersze z trzech lat, 1932), jak również edycje wybrane 103 Gedichte (103 wiersze, 1933) i Gedichte. Gedichte von Einstmals und Heute (Wiersze. Wiersze z dawnych i dzisiejszych czasów, 1934) zajmują się sprawami prostymi, redukcją wielkich emocji do codziennej rzeczywistości, „przekształceniem melancholii w liryczną frywolność” (Peter Rühmkorf). Przejawem frywolności jest wiersz Schlummerlied (Kołysanka), zaproszenie do seksu oralnego: „Chcesz na nocniczek? A może łyczek? Albo parówkę? To pochyl główkę”. W książkach dla dzieci Geheimes Kinder-Spiel-Buch (Tajemnicza księga zabaw dla dzieci, 1924) i Kinder-Verwirr-Buch (Pogmatwana książka dla dzieci, 1931) świadomie inscenizuje dziecinność i naiwność.

Mniejsze sukcesy Joachim Ringelnatz odniósł jako dramaturg i prozaik. Opowieści w Nervosipopel (1924), z ich nonsensownymi obrazami i symbolami fantazji oraz bezdomności outsidera, wpisują się w kontekst ekspresjonistycznych groteskowych bajek. Niewiele przetrwało z dramatycznych prób Ringelnatza, do których należą Der Flieger (Samolot, 1918), Mannimmond (1921), Zusammenstoß (Zderzenie 1931). Jedynie tragiczna i wzruszająca ballada żeglarska Die Flasche (Flaszka), której premiera odbyła się w styczniu 1932 roku w lipskim Schauspielhausie, ukazała się za jego życia i odniosła sukces, zwłaszcza że autor wyruszył z nią w podróż w roli marynarza Hansa Peppera (Die Flasche und mit ihr auf Reisen [[Flaszka i z nią w rozjazdach], 1932).

W jego malarstwie (od 1905 roku) można odczuć melancholię, morską samotność i znaleźć groteskowe sceny. W 1922 roku wystawił swoje prace malarskie w berlińskiej Galerie Flechtheim, a w 1925 dwa obrazy sprzedał na wystawie Pruskiej Akademii Sztuk. W 1930 roku Joachim Ringelnatz przeprowadził się z Monachium do Berlina. Po przejęciu władzy przez nazistów otrzymał zakaz występowania, jego książki spalono, a ostatnie jego gościnne występy miały miejsce w Zurychu i Bazylei (1933/34). Zakaz występów w Niemczech pozbawił małżonków środków do życia. Utrzymywali się jedynie dzięki ofiarności i pomocy przyjaciół.

Joachim Ringelnatz chorował na gruźlicę. W czasie pobytu w zakładzie gruźliczym Beetz-Sommerfeld (od 1964 Hellmuth-Ulrici-Klinik) w Waldhaus Charlottenburgu zaczął pisać ostatnią pracę Der letzte Roman (Ostatnia powieść, 1934), która zachowała się w jego spuściźnie jedynie w fragmentach. Rysunki sporządzone w placówce gruźliczej ukazały się pośmiertnie. 3 października opuścił zakład na własne życzenie i zmarł 17 listopada 1934 w Berlinie. Pochowany został na cmentarzu Waldfriedhof Heerstraße w berlińskiej dzielnicy Westend.

Cytaty

1. Miej odwagę! Ale nie po to, żeby ją udowodnić.

2. Dziewica...jest czymś pięknym, zakładając, że nią nie pozostanie.

3. Pokusy najlepiej zwalcza się brakiem pieniędzy i reumatyzmem.

4. Mężczyzna się starzeje, gdy jego długi są coraz starsze, a przyjaciółki coraz młodsze.

5. Głowa nie jest wszystkim, także kapusta ma głowę.

6. Najlepszymi szkłami powiększającymi przyjemności tego świata to te, z których się pije.

7. Humor jest guzikiem, który zapobiega, że nam kołnierz nie pęknie.

8. Kamień filozoficzny jest do złudzenia podobny do kamienia głupców.

Dzieła (wybór)

  • Simplicissimus-Künstler-Kneipe und Kathi Kobus, 1909.
  • Gedichte, 1910.
  • Die Schnupftabaksdose. Stumpfsinn in Versen und Bildern, 1912.
  • Turn_Gedichte, 1920.
  • Kuttel Daddeldu oder das schlüpfrige Leid, 1920.
  • Vorstadt-Bordell, 1923.
  • Reisebriefe eines Artisten, 1927.
  • Allerdings. Gedichte ("Ginster gewidmet"; Einbandzeichnung von Rudolf Grossmann), 1928.
  • Flugzeuggedanken (Dr. Ernst Stettenheimer gewidmet; Einbandzeichnung von Olaf Gulbransson), 1929.
  • Gedichte dreier Jahre ( M. H. Wilkens gewidmet), 1932.
  • 103 Gedichte (Asta Nielsen gewidmet), 1933.
  • Gedichte, Gedichte von Einstmals und Heute ( Paul Wegener gewidmet), 1934.

Przetłumaczenia trudnej na język polski poezji mało znanego u nas niemieckiego poety i pisarza podjęła się Teresa Kowalska, profesor chemii na Uniwersytecie Śląskim w Katowicach.

  • Sehnsucht nach Berlin : Ausgewählte Dichtungen = Tęsknota za Berlinem : wybór poezji; przeł. i oprac. Teresa Kowalska; Katowice : Fundacja "Pallas Silesia", 2003.
  • Psst! ; Wiejski deszcz ; Skrawkowi sznurka ; Malowanie majowymi chrabąszczami ; Bezdomni ; Piosenka o krowie morskiej ; Na ostrej krawędzi ; Ależ ja za tobą przepadam; tł. Teresa Kowalska. W: Nowa Okolica Poetów. R. 6, nr 2/3 (2003), s. 127-132.

Literatura

Artykuł jest dostępny na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa-Użycie niekomercyjne-Na tych samych warunkach 4.0 Międzynarodowe.