Joseph Roth

Moses Joseph Roth (pseudonimy: Cuneus, Hamilkar, Christine von Kandl, Josephus, Der rote Joseph; ur. 2 września 1894 w Brodach k. Lwowa; zm. 27 maja 1939 w Paryżu) – austriacki pisarz i dziennikarz. (wyznanie mojżeszowe)

Joseph Roth
Joseph Roth (1926).
Źródło: Wikimedia Commons

Genealogia

  • Ojciec: Nachum (zm. przypuszczalnie w 1910), handlarz zbożem i drewnem;
  • Matka: Maria Grübel (ok. 1872–1922);
  • Żona: od 1922 Friederike z d. Reichler (1900- ok 1940); bezdzietny.

Biografia

Okres nauki

Joseph Roth uczęszczał od 1901 roku do szkoły handlowej w Brodach założonej przez magnata kolejowego i filantropa Maurice'a de Hirscha. Szkoła w odróżnieniu do chederu nie była typową ortodoksyjną szkołą, nie ograniczała się do nauki religii, lecz poza językiem hebrajskim i studiowaniem Tory uczyła także języka niemieckiego, polskiego i praktycznych zawodów. Zajęcia prowadzone w niej były w języku niemieckim. Od 1905 do 1913 kontynuował naukę w Gimnazjum im. Arcyksięcia Rudolfa (Kronprinz-Rudolf-Gymnasium) w Brodach. Od jesieni 1913 roku studiował literaturę niemiecką i filozofię na uniwersytecie w Lwowie. Jak długo studiował we Lwowie dokładnie nie wiadomo. Na Uniwersytecie Lwowskim od 1871 roku językiem wykładowym był język polski, co mogło spowodować, że w 1914 przeniósł się na Uniwersytet Wiedeński.

Po wybuchu wojny do Wiednia przyjechała także jego matka, która z nim zamieszkała. Roth i jego matka, później także ciotka Rebekka (Riebke), żyli w tym czasie w bardzo trudnych warunkach. Roth był bez dochodów, a matka otrzymywała skromną pomoc dla uchodźców. W 1916 roku ukazało się pierwsze opowiadanie Rotha pt.Der Vorzugsschüler. Wkrótce, dzięki stypendium i posadzie nauczyciela, poprawiła się jego sytuacja materialna.

Czas wojny

Po wybuchu wojny Joseph Roth reprezentował postawę pacyfistyczną. Jednak wpływ otoczenia wpłynął na zmianę jego decyzji, przerwał studia i 31 maja 1916 zgłosił się na ochotnika do służby wojskowej. 28 sierpnia 1916 roku rozpoczął szkolenie wojskowe. Razem z przyjacielem Józefem Wittlinem, przyszłym tłumaczem jego książek na język polski, chcieli wstąpić do Batalionu Strzelców Polnych nr 21 (21. Feldjäger-Bataillon). Początkowo chciał kontynuować studia w wolnym czasie. Po ukończonym szkoleniu trafił do 32 Dywizji Piechoty w Galicji. Prawdopodobnie do końca wojny pracował w wojskowej służbie prasowej we Lwowie.

Praca dziennikarska

Po wojnie, z przyczyn finansowych, Joseph Roth przerwał studia. Jeszcze podczas wojny zaczął pisać felietony dla czasopism Der Abend i Der Friede. W Österreichische Illustrierte Zeitung ukazały się jego wiersze i proza. W kwietniu 1919 roku został redaktorem w wiedeńskim tygodniku Der Neue Tag, którego współpracownikami byli także Alfred Polgar, Anton Kuh, Arnold Höllriegel i Egon Erwin Kisch. Dla Der Neue Tag napisał w 1919/20 około 40 artykułów i felietonów. Gdy 20 kwietnia 1920 roku gazeta Der Neue Tag przestała się ukazywać, przeprowadził się do Berlina, gdzie wkrótce w tamtejszych gazetach ukazały się jego artykuły. Od stycznia 1921 do jesieni 1922 pracował dla Berliner Börsen-Courier, a od 1923 był korespondentem gazety Frankfurter Zeitung, w której ukazała się duża część jego prac dziennikarskich. Inflacja spowodowała, że jeździł wciąż między Berlinem a Wiedniem i pisał także do kilku innych czasopism: Wiener Sonn- und Montags-Zeitung, Neue 8-Uhr-Blatt (Wiedeń), Der Tag (Wiedeń), Prager Tagblatt (Praga), Pester Lloyd (Budapeszt). Pod pseudonimem Der rote Joseph (Czerwony Józef) pisał także artykuły dla socjalistycznego czasopisma Vorwärts. W tym czasie pracował także nad pierwszą powieścią Pajęczyna (Das Spinnennetz), która od jesieni 1923 ukazywała się w odcinkach w wiedeńskiej gazecie Arbeiter-Zeitung, ale nie została ukończona.

Gdy Joseph Roth chciał odejść z Frankfurter Zeitung, zaproponowano mu stanowisko korespondenta w Paryżu, dokąd wyjechał w maju 1925 roku. Jednak już w następnym roku zwolniono go z tej posady. Odtąd pisał dla Frankfurter Zeitung reportaże z podróży do ZSRR (pobyt od sierpnia do grudnia 1926), Albanii i Jugosławii (pobyt od maja do czerwca 1927), Terytorium Saary (jesień 1927), Polski (pobyt od maja do lipca 1928) i Włoch (pobyt październik/listopad 1928). W czerwcu 1929 roku rozwiązał umowę pracy z Frankfurter Zeitung, ale nadal pisał dla tej gazety, m.in. reportaże sądowe z procesu Nikodema Caro i Ignaza Petscheka. Przyjaciele i koledzy ostro krytykowali Josepha Rotha, gdy ten z powodu dobrej płacy zaczął pisać od 1929 roku dla nacjonalistycznego dziennika Münchner Neueste Nachrichten. W sumie w okresie od 18 sierpnia 1929 do 1 maja 1930 roku napisał około 30 artykułów dla Münchner Neueste Nachrichten.

W artykułach Joseph Roth ukazywał rosnącą w siłę prawicę niemiecką, przestrzegał przed faszyzmem w Niemczech i Włoszech, co doprowadziło też do jego konfliktu z Münchner Neueste Nachrichten. W reportażach z podróży po Związku Radzieckim z rozczarowaniem pisał o panującym tam ładzie politycznym i społecznym. Po podróży tej stracił też nadzieję na demokratyczny rozwój Europy.

Do tych rozczarowań politycznych doszło też prywatne nieszczęście, choroba psychiczna żony, która od końca lat 20-tych wymagała opieki, a od września 1930 roku przebywała prawie stale w placówkach leczniczych. Nie mógł znieść tej trudnej sytuacji, stracił nadzieję na jej ozdrowienie i zaczął stopniowo nadużywać alkoholu. W lipcu 1940 roku padła ofiarą narodowosocjalistycznego mordu umysłowo chorych.

Emigracja

30 stycznia 1933 roku Joseph Roth emigrował do Paryża, gdzie później dołączyła do niego nowa towarzyszka życia, Andrea Manga Bell (1902–1985) z dwójką dzieci, z którą żył do 1938 roku. W Niemczech jego książki trafiły na listę zakazanych i publicznie były palone. Z Paryża odbył kilkumiesięczne podróże między innymi do Holandii, Austrii i Polski. Od czerwca 1934 do czerwca 1935 roku przebywał na Lazurowym Wybrzeżu. Razem z Hermannem Kestenem, Heinrichem Mannem i Mangą Bell wynajmował dom w Nicei.

W czasie podróży do Polski w lutym i marcu 1937 roku wygłosił na prośbę polskiego PEN-Clubu serię odczytów. Przy tej okazji udał się także do Lwowa, aby odwiedzić krewnych, którzy wszyscy padli ofiarami holocaustu.

W przeciwieństwie do wielu innych pisarzy przebywających na emigracji udało się mu nie tylko pozostać produktywnym, lecz znaleźć także możliwość publikacji swoich pism, które ukazywały się w holenderskich wydawnictwach Querido, De Lange i De Gemeenschap>. Między innymi dlatego kilkakrotnie przebywał w Holandii i Belgii. Poza tym pisał artykuły do wydawanego przez Leopolda Schwarzschilda czasopisma emigracyjnego Das neue Tage-Buch.

W ostatnich latach pogorszyły się zdrowie i warunki finansowe pisarza. 23 maja 1939 roku trafił do paryskiego szpitala dla ubogich Hôpital Necker, gdzie 27 maja 1939 roku zmarł na obustronne zapalenie płuc. Tak gwałtowny przebieg choroby został spowodowany przymusową abstynencją alkoholową (delirium alkoholowe). 30 maja został pochowany na cmentarzu w Thiais.

Twórczość

Twórczość literacką Josepha Rotha nie można przyporządkować jednoznacznie do określonego nurtu współczesnej literatury. Chociaż Joseph Roth w piśmie z 1930 roku Schluß mit der „Neuen Sachlichkeit“ (Koniec z „Nową Rzeczowością”) odrzucał ten kierunek, to jego wczesne powieści najlepiej wpasowują się w ramy tego nurtu. Dobitnie o tym świadczy podtytuł Raport (Ein Bericht) powieści Ucieczka bez kresu i słowo wstępne autora: „Nic nie wymyśliłem, nie komentowałem. Nie chodzi o „poetyzowanie”. Najważniejsze jest obserwowanie.” Jemu współcześni znali go przede wszystkim jako felietonistę i reportera, co nie jest dziwne, gdyż połowę jego publikacji stanowiły prace dziennikarskie.

Pierwsza powieść, Pajęczyna, ukazała się w 1923 roku w odcinkach w wiedeńskiej gazecie Arbeiter-Zeitung. Tematem także następnych jego prac była powracająca z wojny pokonana generacja, która nie radziła sobie z gospodarczą konkurencją lub ulegała agitacji radykalnych agitatorów prawicowych. Esej Żydzi na tułaczce (1927) jest szczególnym zapisem jego własnej historii i obserwowanych doświadczeń. Scharakteryzował tu kontrasty między judaizmem wschodnim i zachodnim, możliwe etapy asymilacji z kulturą zachodnioeuropejską. W latach dwudziestych liczył się z daleko idącą asymilacją Żydów i odrzucił syjonizm jako „grabarza” wschodnich wartości żydowskich.

Sławę uzyskał dzięki powieści Hiob (1930). Kwestię Bożej sprawiedliwości przedstawił na podstawie sprzeczności między bolesną egzystencją Żydów wschodnich i dobrymi perspektywami żydowskich emigrantów w Ameryce Północnej. Jeszcze większy sukces odniósł Marsz Radetzky'ego, którego, w okresie od jesieni 1932 do stycznia 1933 roku, ukazało się pięć wydań. Na przykładzie rozwoju kilku pokoleń zaprezentował retrospektywne spojrzenie na Cesarstwo Austro-Węgierskie. W mniejszym stopniu interesował go upadek polityczny monarchii niż kruchość siły charakteru i integralności ludzi.

W pismach Tarabas: gość na tej ziemi (1934), Popiersie cesarza : Legenda o świętym pijaku (1934), Spowiedź mordercy (1936), Fałszywa waga (1937) ukazał społeczeństwo żydowskie Europy Wschodniej. Czyni go to jednym z najważniejszych portrecistów judaizmu wschodniego, który od tego czasu został w dużej mierze wytępiony, a któremu z miłością, obrazowo i żmudnie zapewnił idealistyczne przetrwanie w prostym, „faktycznym” języku. Historia nocy 1002 (1939) ukazuje stan moralności prostych i wielkich ludzi stolicy cesarstwa, na tle wizyty orientalnego potentata.

Na podstawie jego dzieł Josepha Rotha powstało wiele filmów i słuchowisk radiowych.

Dzieła (wybór)

  • Das Spinnennetz, 1923 (Pajęczyna; przeł. Ryszard Wojnakowski; wstęp Bella Szwarcman-Czarnota. Budapeszt; Kraków: Wydawnictwo Austeria Klezmerhojs, 2017).
  • Hotel Savoy. Ein Roman, 1924 (Hotel Savoy : powieść; przeł. I. Berman. Lwów : Sigma, 1933).
  • Flucht ohne Ende, 1927 (Ucieczka bez kresu; przeł. Józef Wittlin. Warszawa: "Rój", 1931).
  • Juden auf Wanderschaft, 1927 (Żydzi na tułaczce; przeł. Małgorzata Łukasiewicz; wstęp Agnieszka Taborska. Budapeszt; Kraków: Wydawnictwo Austeria Klezmerhojs, 2017).
  • Zipper und sein Vater, 1928 (Zipper i jego ojciec; przeł. Józefa Wittlina. Warszawa: "Rój", 1931).
  • Rechts und Links, 1929 (Z prawa i z lewa; przeł. Izydor Berman. Budapeszt ; Kraków : Wydawnictwo Austeria Klezmerhojs, 2015).
  • Hiob : roman eines einfachen Mannes, 1930, 1930 (Hiob : powieść o człowieku prostym; przeł. Józef Wittlin. Warszawa : Towarzystwo Wydawnicze "Rój", 1931).
  • Radetzkymarsch, 1932 (Marsz Radetzky'ego; przeł. Wanda Kragen. Warszawa : Towarzystwo Wydawnicze "Rój", 1934).
  • Tarabas : ein Gast auf dieser Erde : Roman, 1934 (Tarabas: gość na tej ziemi; przeł. Sława Lisiecka. Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy, 2011).
  • Die Büste des Kaisers, 1934 (Popiersie cesarza : Legenda o świętym pijaku; przeł. Ireneusz Maślarz. Kraków ; Wrocław : Wydaw. Literackie, 1984).
  • Beichte eines Mörders erzählt in einer Nacht, 1936 (Spowiedź mordercy; przekł. Józefa Wittlina. Warszawa : "Rój", 1937).
  • Das falsche Gewicht. Die Geschichte eines Eichmeisters, 1937 (Fałszywa waga; przeł. Aleksander Watt. Warszawa: "Rój", 1938).
  • Die Geschichte von der 1002. Nacht. Roman., 1939 (Historia nocy 1002; przeł Izydor Berman. Warszawa : "Rój", 1937).
  • Die Kapuzinergruft, 1938 (Krypta kapucynów; przeł. Józef Wittlin. Warszawa : Towarzystwo Wydawnicze "Rój", 1939).
  • Rodzina Bernheimów; I. Berman. Lwów ; Warszawa : "Globus", 1933.
  • Nosiwoda Mendel; przeł. Anna Maria Linke, Maria Gero-Rożniewicz. Warszawa : Państ. Instytut Wydawniczy, 1985. (Wybór z: "Perlrfter : Fragmente und Feuilletons aus dem Berliner Nachlass" 1981.)
  • Listy z Polski; przeł. Małgorzata Łukasiewicz; wstęp Krzysztof Czyżewski. Budapeszt; Syrakuzy; Kraków: Wydawnictwo Austeria, 2018 (Wybór z: Werke. 2, Das journalistische Werk 1924-1928).

Literatura

Linki

  • Biografia Josepha Rotha w Wien Geschichte Wiki (online, dostęp 2.10.2020)

Artykuł jest dostępny na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa-Użycie niekomercyjne-Na tych samych warunkach 4.0 Międzynarodowe.

Autor: Roman Penkała