Karl Jaspers

Karl Theodor Jaspers (ur. 23 lutego 1883 w Oldenburgu; zm. 26 lutego 1969 w Bazylei) – niemiecki psychiatra i filozof. Jako lekarz przyczynił się do naukowego rozwoju psychiatrii. Uważany jest za wybitnego przedstawiciela filozofii egzystencjalnej, którą odróżniał od egzystencjalizmu Jean-Paula Sartre'a. Jego praca filozoficzna oddziałuje w szczególności w zakresie filozofii religii, historii i międzykulturowej. Publicznie znany stał się dzięki wypowiedziom i pismom krytycznym na temat kwestii politycznych, zbrojeń atomowych, rozwoju demokracji w Niemczech i debaty o zjednoczeniu Niemiec. (wyznanie ewangelickie)

Karl Jaspers
Karl Jaspers.
Źródło: Wikimedia Commons

Genealogia

  • Ojciec: Carl Wilhelm (1850–1940), dyrektor banku w Oldenburgu;
  • Matka: Henriette (1862–1941), córka Theodora Johanna Tantzena (1834–93), rolnika w Heering, oldenburskiego posła do parlamentu krajowego (Landtagu) w latach 1866-68 i 1872-93 i Anny Magdaleny Lührs;
  • Kuzyn: Richard Tantzen (1888–1966), oldenburski minister, ornitolog;
  • Żona: od 1910 Gertrud (1879–1974, wyznanie mojżeszowe), córka kupca Davida Mayera w Prenzlau i N. N. Gottschalk;
  • Dzieci: brak.

Życiorys

Karl Jaspers przyszedł na świat 23 lutego 1883 w zamożnej rodzinie w Oldenburgu jako syn dyrektora banku Carla Wilhelma Jaspersa (1850–1940) i jego żony Henriette z domu Tantzen (1862–1941). Od dzieciństwa nękały go choroby dróg oddechowych (rozstrzenie oskrzeli), często chorował, co w pewnym sensie uwarunkowało jego dalsze życie. Nie odpowiadała mu wojskowa dyscyplina szkolna, wzbraniał się przed wstąpieniem do szkolnych organizacji. Jego liberalny ojciec odrzucał siłowe zjednoczenie Niemiec pod Pruskim przewodnictwem i uzmysłowił synowi wartość, sens, rolę i znaczenia wolności.

Karl Jaspers studiował od końca 1901 roku przez trzy semestry prawo w Fryburgu Bryzgowijskim, Heidelbergu i Monachium. Po pobycie w sanatorium w Sils-Maria zmienił kierunek studiów i od 1902 roku zgłębiał tajniki medycyny na uniwersytetach w Berlinie, Getyndze (1903-06) i Heidelbergu (1906-08), gdzie 8 grudnia 1908 doktoryzował się u Franza Nissla, dyrektora uniwersyteckiej kliniki psychiatrycznej, w której Karl Jaspers pracował w latach 1908–15 jako wolontariusz. W 1910 roku ożenił się z siostrą przyjaciela Ernsta Mayera, Gertrud Meyer, w której znalazł oparcie.

Ze zwykłej psychiatrycznej wyrozumiałości, wyrazu pewnej rezygnacji w obliczu choroby psychicznej rozwijało się u Jaspersa rosnące „zrozumienie” wynikające z metodologicznych badań i systematycznie opracowywanej literatury. W publikacjach z tego okresu o urojeniach zazdrości, o metodach badania inteligencji i pojęciu demencji (1910), o postrzeganiu złudzeń (1912), o związkach między losem a psychozą w przypadku schizofrenii (1913) widać już szczególną zdolność do metodologicznej pracy, która wyrosła z jego poważnego zajmowania się psychologią. Jako wynik obszernych studiów opublikował w 1913 roku Psychopatologię ogólną (Allgemeine Psychopathologie), która nie przedstawia dogmatycznych rezultatów, lecz wprowadza porządek w metodach nie przez teoretyczne ograniczenia nakładane przez system, lecz przez metodologiczną zadumę daje rozeznanie i uczy psychologicznego myślenia, co stanowiło przełom. Wyszedł tutaj wyraźnie poza eksperymentalno-psychologiczną teorię Wilhelma Wundta. Jeszcze w późniejszych latach Karl Jaspers prowadził badania psychobiograficzne dotyczące Strindberga i van Gogha (1913) oraz Nietzschego (1936).

Aby zgłębić zrozumienie przyrody i człowieka zaczął zajmować się filozofią i filozofami. Jednak bardziej niż Emil Lask, Heinrich Rickert czy Edmund Husserl i ich „filozofia profesorska” wpłynął na niego Max Weber, którego spotkał w 1909 roku. W 1910/11 uczestniczył w kręgu roboczym, który zajmował się psychologiczną teorią Zygmunta Freuda i pokrewnymi zagadnieniami. Grupę tę do życia powołał Arthur Kronfeld, po wieloletniej wymianie poglądów z przyjacielem, późniejszym laureatem Nagrody Nobla Otto Meyerhofem. W 1913 roku wcześniej wspomniana książka Psychopatologia ogólna stała się podstawą habilitacji Karla Jaspersa u Wilhelma Windelbanda z zakresu psychologii na uniwersytecie w Heidelbergu, gdzie rozpoczął działalność pedagogiczną. Konsekwentnie do swojej metodologii i psychologii odszedł w swoim kolejnym piśmie Psychologia światopoglądów (Psychologie der Weltanschauungen) od rzekomo powszechnie obowiązujących prawd. Naszkicował raczej pewien system możliwości, które służą ugruntowaniu pewnych egzystencjalnych decyzji, ale nie naruszają wolności innych przez dogmatycznie związaną naukę. W poszukiwaniu tego, czym „filozofia” może być dzisiaj wobec nauki, jego poglądy stawały się coraz bardziej rozbieżne z reprezentowanymi przez Heinricha Rickerta, wbrew którego sprzeciwom został w 1922 roku następcą Heinricha Maiera jako profesor zwyczajny filozofii na uniwersytecie w Heidelbergu. Wsparcie w walce z „filozofią profesorską” i kręgiem Rickerta znalazł u Martina Heideggera.

W następnych latach koncentrował się Karl Jaspers na intensywnym badaniu historii i systematyki filozofii. Najpierw prowadził wykłady o wielkich filozofach, a od 1927 roku pracował nad swoim trzytomowym dziełem Zarys filozofii (Grundriss der Philosophie). W latach 1926–28 jego studentką była Hannah Arendt, która doktoryzowała się u niego dysertacją pt. Pojęcie miłości u Augustyna. Próba interpretacji filozoficznej (Der Liebesbegriff bei Augustin. Versuch einer philosophischen Interpretation). Ich przyjaźń rozpoczęła się w 1932 roku i trwała do jego śmierci.

Po przejęciu władzy przez nazistów w 1933 roku żywił razem z Martinem Heidegerem nadzieję na odnowienie uniwersytetów i ochronienie ich przed postępującym „upadkiem”. Obaj naukowcy podzielali pogląd, że uniwersytety są miejscem wychowania i kształcenia elit, które odróżniały się od „pospólstwa”. W lipcu 1933 roku stworzył wraz z innymi profesorami nowy statut uniwersytetu zgodny z wytycznymi reżimu nazistowskiego. Dużą uwagę poświęcił wolności akademickiej, Służbie Pracy (Arbeitsdienst) i sportom obronnym, ale zabrakło ideologii narodowej. 23 sierpnia 1933 r. przyjął jednak nową konstytucję uniwersytecką Badenii jako „niezwykły krok”. Końcem 1933 roku zerwał kontakt z Heideggerem, po wygłoszonej przez niego mowie rektorskiej.

Jaspers nie zdawał sobie sprawy z politycznej rzeczywistości, nie widział zagrożenia jakie niósł z sobą faszyzm. Przestrogi o zbliżającej się eksterminacji Żydów uważał za fantazję. Emigrację Hannah Arendt nazwał „głupotą”. Na podstawie ustawy z 1933 roku Karl Jaspers został najpierw wykluczony z administracji uniwersytetu, a we wrześniu 1937 musiał odejść na przymusową emeryturę. Jako, że jego żona była Żydówką otrzymał w 1943 roku oficjalny zakaz publikowania. Wprawdzie rozważał możliwość emigracji, ale z powodu bariery językowej odrzucił w 1939 roku zaproszenie Luciena Lévy-Bruhla do Paryża. Uniwersytet w Bazylei zaprosił go w 1941 roku, aby tam prowadził gościnnie wykłady, ale jego żona otrzymała zakaz podróżowania. W tej sytuacji zdecydował się na wewnętrzną emigrację, w imię przynależności do wspólnoty losu: „Nikt nie opuszcza kraju bez straty.” Przez cały okres wojny groziło jemu i jego żonie niebezpieczeństwo ze strony nazistów. Jeszcze 14 kwietnia 1945 roku miano ich wywieźć do obozu koncentracyjnego, przed czym uchroniło ich wkroczenie 1 kwietnia 1945 roku wojsk amerykańskich do Heidelbergu.

Po wojnie Karl Jaspers angażował się przy denazyfikacji i ponownym otwarciu uniwersytetu w Heidelbergu. Razem z socjologiem Alfredem Weberem, politologiem Adolfem Sternbergerem (1907–1989) i romanistą Wernerem Krausse (1900–1976) założył miesięcznik Die Wandlung. W słowie wstępnym napisali: „Straciliśmy prawie wszystko: państwo, gospodarkę, bezpieczne uwarunkowania naszego bytu, ale jeszcze gorsze od tego jest to, że zatraciliśmy jako naród wszystkie obowiązujące nas normy, godność moralną, samoświadomość.” Z czasopismem współpracowali między innymi Hannah Arendt, Bertolt Brecht, Martin Buber, Albert Camus, Jean-Paul Sartre, Carl Zuckmayer i Thomas Mann, który w 1949 roku ocenił czasopismo jako „najlepsze i najodważniejsze w nowych Niemczech”.

Pierwsze wykłady Jaspersa z roku akademickiego 1945/46 dotyczyły problemu winy, czego efektem była książka Problem winy (Die Schuldfrage, 1946). Osobiście wysoko ceniony, mianowany honorowym senatorem uniwersytetu w Heidelbergu w 1946 i w 1947 wyróżniony Nagrodą im. Goethego Miasta Frankfurt, był jednak wkrótce rozczarowany rozwojem ogólnej polityki w powojennych Niemczech i w marcu 1948 roku wyjechał do Bazylei, gdzie został następcą Paula Häberlina. Innymi przyczynami opuszczenia Niemiec były też jego żona, która w Niemczech niezmiernie cierpiała „z powodu upiorów przeszłości”, szybkie pogodzenie się rodaków z nazistowską przeszłością i powrót na uniwersytety byłych popleczników nazizmu. Jego reakcją na wybór byłego członka NSDAP, Kurta Georga Kiesingera, na kanclerza RFN oraz uchwalenie nadzwyczajnych uprawnień dla rządu (Notstandsgesetze) było przyjęcie w 1968 roku obywatelstwa szwajcarskiego.

Karl Jaspers zmarł 26 lutego 1969 w Bazylei i został pochowany na cmentarzu Friedhof am Hörnli.

Stanowisko polityczne

Już pierwsze wykłady Jaspersa w Heidelbergu dotyczyły problemu winy, co jednocześnie w 1946 roku stanowiło treść pierwszego jego pisma powojennego pt. Problem winy (Die Schuldgrage). Rozwinął w nim pewne rozumienie winy, które jeszcze dzisiaj istotnie wpływa na dyskusje polityczne. Wysunął w nim tezę politycznej (nie moralnej) winy kolektywnej, co stało się podstawą nowej politycznej samoświadomości. Rozróżnił przy tym winę kryminalną, polityczną, moralną i metafizyczną. Osądzenie winy kryminalnej jest rzeczą sądów, a winy politycznej zwycięzców. Jednak moralnej winy nikt nie może uniknąć, a odpowiedzialność pozostaje. Tylko ten może przebaczyć, kogo dotknęła niesprawiedliwość. Karl Jaspers uznawał istnienie Boga i ocenę winy człowieka pozostawiał jemu. Pomimo, że sam cierpiał w czasach reżimu nazistowskiego to poczuwał się do odpowiedzialności zbiorowej: „My, którzy przeżyliśmy, nie szukaliśmy śmierci. Nie wyszliśmy na ulice, gdy wywożono naszych żydowskich przyjaciół, nie krzyczeliśmy, aż nas zniszczono. Dokonaliśmy tego, żeby zostać przy życiu, z słabej, jeśli nawet słusznej przyczyny, że nasza śmierć nic by nie pomogła. Że żyjemy, to nasza wina. Wyznajemy przed Bogiem, co nas głęboko upokarza.”[1]

Istotnym świadectwem oceny winnych w tym okresie były procesy w Norymberdze, w których widział „pewną nowość”, nie ze względu na prawo do sądzenia przez zwycięzców, lecz ponieważ kryteria orzecznictwa wskazywały ma „jutrzenkę” nowego porządku świata. W posłowiu do wydania Problemów winy w 1961 skwitował swoje wcześniejsze nadzieje lapidarnie jako „błąd”. Teraz procesy norymberskie określił mianem „procesów pozornych...zwycięzców nad zwyciężonymi”, w których „zwycięzcom brakowało podstawy wspólnego stanu prawnego i intencji prawnej.”[2] Do jednych należał stalinowski ZSRR, sam będący państwem totalitarnym, do drugich USA, które przez absurdalne zniszczenie niebronionego Drezna i Würzburga samo ściągnęło na siebie winę. Procesy w Norymberdze stałyby się jutrzenką nowego porządku świata, gdyby siły zwycięskie podlegały tym samym kryteriom, według których osądzano nazistowskie Niemcy.

Karl Jaspers odszedł też od kolektywnej odpowiedzialności za winy, słusznie uważając: „Bezsensowne jest obwinianie całego narodu za zbrodnie. Zbrodniarzem jest zawsze tylko jednostka.[…] Absurdem jest też oskarżanie moralne narodu jako całości […] Moralnie oceniać można tylko jednostkę, nigdy kolektyw […]”

Karl Jaspers był przeciwnikiem totalitaryzmu, ale nie był antykomunistą. Nie aprobował metod komunistycznego „wychowania przez strach” i „inkwizycyjnego i denuncjatorskiego postępowania”, co łączyło się z totalitarnymi metodami z jego czasu stosowanymi przez gestapo. Był przeciwnikiem metod stosowanych przez amerykańską komisję McCarthy'ego w „walce z wewnętrznym zagrożeniem komunistycznym” i zakazywania działalności partiom komunistycznym. W piśmie W walce z totalitaryzmem (Im Kampf mit dem Totalitarismus, 1954) postępowanie takie porównał do działalności nazistów, którzy pierwszy raz naruszyli konstytucję wydając zakaz działania Komunistycznej Partii Niemiec. W tym kontekście przestrzegał przed konsekwencjami politycznymi wydanego w Karlsruhe w 1956 roku zakazu działalności KPD.

Tematyka współczesnej polityki pojawiła się również w książce z 1958 roku Bomba atomowa i przyszłość ludzkości (Die Atombombe und die Zukunft des Menschen), w której zwrócił się przeciwko tworzeniu bloków powstałym w czasie „zimnej wojny” i ograniczaniu wolności. W obliczu grożącej wojny nuklearnej widział zagrożenie nie tylko jednostki, lecz całej ludzkości. W mowie Prawda, wolność i pokój (Wahrheit, Freiheit und Friede) z okazji nadania mu Nagrody Pokojowej Księgarzy Niemieckich (niem. Friedenspreis des Deutschen Buchhandels) w 1958 roku opowiedział się za pokojem światowym, który istnieje tylko przez wolność zarówno jednostki, jak również państwa. Demokracja jako forma konstytucyjna sama nie wystarczy. Wolność może - zdaniem Karla Jaspersa - powstać wyłącznie z prawdy. „Politycznie wolny świat” nie uważał za wolny rzeczywiście, gdyż liczą się w nim jedynie produkcja i konsumpcja, dobra są ulotne, życie często puste i opierające się na prestiżu, a mężowie stanu stracili „kontakt” z narodem. Wiedza historyczna społeczeństwa jest - jego zdaniem - mierna, dlatego potrzebna jest edukacja polityczna.

Opublikowane w 1960 roku pismo Wolność i ponowne zjednoczenie (Freiheit und Wiedervereinigung), w którym stwierdził, że należy zaakceptować istnienie samodzielnego państwa w postaci NRD, skutkowało oburzeniem w szeregach CDU i listem z podziękowaniem od Waltera Ulbrichta, I sekretarza Socjalistycznej Partii Jedności (SED). W zachodnioniemieckim programie telewizyjnym nazwano Karla Jaspersa „zdrajcą ojczyzny” i „poplecznikiem komunizmu”.

Karl Jaspers był świadkiem jako obserwator prowadzonych od 1963 roku procesów zbrodniarzy z Auschwitz. Występował o zniesienie powstałej w 1965 ustawy o przedawnieniu zbrodni nazistowskich. W piśmie Dokąd zmierza Republika Federalna Niemiec? (Wohin treibt die Bundesrepublik?, 1966) przestrzegał przed polityką mocarstwową i państwem partyjnym. Opowiadał się za zmianą konstytucyjną na korzyść większej demokracji bezpośredniej. Uważał, że aktualne możliwości wywierania przez ludzi wpływu politycznego są bardzo ograniczone, a wybory nazwał „aklamacją do oligarchii partyjnej”. Oczywiście te poglądy nie spodobały się politykom.

Karl Jaspers jako psychiatra

Karl Jaspers był jednym z pierwszych psychiatrów dwudziestowiecznych, którzy badali filozoficzne założenia psychiatrii. Za główne dzieło psychiatryczne Jaspersa uważana jest Psychopatologia ogólna, która ukazała się w 1913 roku z podtytułem Podręcznik dla studiujących, lekarzy i psychologów (Lehrbuch für Studierende, Ärzte und Psychologen). Dzieło to stało się klasyką literatury psychiatrycznej i można je uważać za przełomowe dla zrozumienia zjawisk psychopatologicznych. Nowatorskie i oryginalne było podejście metodologiczne w sensie fenomenologicznej psychopatologii. We wstępie do Psychopatologii ogólnej Karl Jaspers wyjaśnił, czym jest psychopatologia. Przedmiotem psychopatologii jest „rzeczywiste świadome zdarzenie psychiczne” w jego patologicznych postaciach wraz z jego uwarunkowaniami. Celem jej jest „wyjaśnienie, uporządkowanie, utworzenie” psychopatologicznego materiału. Jako empiryczną podstawę preferował „eksplorację ustną” i opracowanie własnych opisów pacjentów.

Teorię tę rozwinął najpierw w programowych esejach Urojenia zazdrości (Eifersuchtswahn, 1910), Fenomenologiczny kierunek badań w psychopatologii  (Die phänomenologische Forschungsrichtung in der Psychopathologie, 1912), Przyczynowość i zrozumienie schizofrenii (Kausalität und Verstehen bei Schizophrenie, 1913).

W eseju na temat urojeń zazdrości przeanalizował siedem przypadków i zebrał argumenty na rzecz centralnego, kategorycznego rozróżnienia między „rozwojem osobowości” a „procesem”. W „rozwoju osobowości” wszystkie zmiany w życiu są zintegrowane w jednolitą strukturę osobowości, ale w „procesach” chorobowych wdziera się coś radykalnie obcego osobowości, co trwale zmienia zachowanie.

Karl Jaspers zdefiniował „poszczególne składniki” życia duchowego. Do subiektywnych zjawisk zaliczył, te które można eksplorować fenomenologicznie (ego i świadomość rzeczywistości), a do obiektywnych: pamięć, motorykę i język. Jako przykład czynów identyfikowalnych genetycznie podał zaatakowaną osobę, która się złości lub osobę zdradzoną, która jest podejrzliwa. Do związków przyczynowo-skutkowych zaliczał „wpływ środowiska i ciała na życie duszy” poprzez trucizny, organiczne choroby mózgu czy skłonności dziedziczne.

Problematyczny punkt jego konstrukcji ujawnia się w teorii psychozy, a szczególnie w teorii o schizofrenii. Jaspers podkreślał, że występowanie pierwotnych objawów schizofrenii (np. urojenia) jako konsekwencji „procesów nieświadomych” nie da się wytłumaczyć genetycznie. Są to albo „nieświadome” i „fizyczne” „procesy mózgowe”, takie jak na przykład organicznie uzasadnione delirium, albo po prostu niezrozumiałe „procesy psychologiczne”. W każdym razie, zawsze istnieje „głęboka różnica między osobowością a psychozą procesową”. „Postulat niezrozumiałości” był często oceniany jako wskazanie na podstawowe zaburzenie schizofrenii, które można wyjaśnić wyłącznie „fizycznie”. Założenie Jaspersa, że pewne zjawiska psychopatologiczne charakteryzują się właśnie tym, że wymykają się genetycznemu zrozumieniu, jest do dziś kontrowersyjne.

Karl Jaspers przykładał szczególną wagę do tego, żeby określić granice metody psychopatologicznej. W tym celu opisał szczegółowo „uprzedzenia psychiatryczne” jak na przykład „mitologię mózgową”, według której chorzy umysłowo powinni mieć chorobę mózgu. Także teoretyczne założenia Zygmunta Freuda zaliczał do uprzedzeń, które należy zwalczać w psychiatrii.

Podkreślił, że procesy psychiczne są zawsze dostępne tylko pośrednio, a mianowicie poprzez przekazywane przez pacjentów informacje o ich doświadczeniach. Nie można z tego wyprowadzić wiarygodnych parametrów zaburzenia psychicznego, dlatego też analiza psychopatologiczna różni się zasadniczo od metod naukowych.

Pisma (wybór)

  • Problem winy; przeł. Jan Garewicz], Warszawa: Niezależna Oficyna Wydawnicza, 1982 (Die Schuldfrage).
  • Rozum i egzystencja ; Nietzsche a chrześcijaństwo; przeł. Czesława Piecuch, Warszawa : Wydaw. Naukowe PWN, 1991 (Vernunft und Existenz;Nietzsche und das Christentum).
  • Autobiografia filozoficzna; przeł. Stanisław Tyrowicz, Toruń : "Comer", 1993 (Philosophische Autobiographie, 1977).
  • Wiara filozoficzna; przeł. Antoni Buchner, Toruń : "Comer", 1995 (Der philosophische Glaube 1970).
  • Szyfry transcendencji; przeł. Czesława Piecuch, Toruń : "Comer", 1995 (Chiffren der Transzendenz, 1970).
  • Nietzsche : wprowadzenie do rozumienia jego filozofii; przeł. Dorota Stroińska, Warszawa : "KR", 1997 (Einführung in das Verständnis seines Philosophierens).
  • Wiara filozoficzna wobec objawienia; przeł. Grzegorz Sowinski, Kraków : "Znak", 1999 (Der philosophische Glaube angesichts der Offenbarung, 1962).
  • O źródle i celu historii; przeł. Józef Marzęcki, Kęty : Wydawnictwo Marek Derewiecki, 2006 (Vom Ursprung und Ziel der Geschichte, 1963).
  • Problem demitologizacji razem z Rudolfem Bultmannem; przeł. Dawid Kolasa, Tomasz Kupś, Maciej Pawlicki, Toruń : Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Mikołaja Kopernika, 2015 (Die Frage der Entmythologisierung 1954).
  • Idea uniwersytetu; przeł. Wojciech Kunicki, Warszawa : Narodowe Centrum Kultury, 2017 (Die Idee der Universität).
  • Problem winy : o politycznej odpowiedzialności Niemiec; przeł. Jan Garewicz; Warszawa : Narodowe Centrum Kultury, 2018 (Die Schuldfrage : von der politischen Haftung Deutschlands, 1965).
  • Filozofia. T. 1, Filozoficzna orientacja w świecie; przeł. Mirosław Żelazny; Toruń: Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Mikołaja Kopernika, 2019 (Philosophie, 1932).
  • Filozofia. T. 2, Rozjaśnianie egzystencji; przeł. Mirosław Żelazny; Toruń: Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Mikołaja Kopernika, 2020 (Philosophie. Bd. 2, Existenzerhellung, 1932).
  • Filozofia. T. 3, Metafizyka; przeł. Mirosław Żelazny; Toruń : Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Mikołaja Kopernika, 2020 (Philosophie. Bd. 3, Metaphysik, 1932).

Literatura

  • Richard Wisser: Jaspers, Karl w: Neue Deutsche Biographie 10 (1974), s. 362-365 [Online-Version]; URL: https://www.deutsche-biographie.de/pnd118557106.html#ndbcontent
  • Knut Eming / Thomas Fuchs: Karl Jaspers. Philosophie und Psychopathologie. Universitätsverlag Winter, Heidelberg 2007, ISBN 978-3-8253-5352-0. Recenzja
  • Johann Jakob Grund: Karl Jaspers. Seine Entwicklung zwischen 1945 und 1950 (PDF; 167 kB), w: Widerspruch Nr. 18 Restauration der Philosophie nach 1945 (1990), s. 69–73.

Linki

Przypisy

  1. ↑ Karl Jaspers: Hoffnung und Sorge. Schriften zur deutschen Politik. 1945–1965. Piper, München 1965, s. 32.
  2. ↑ Karl Jaspers: Die Schuldfrage (1946), Monachium 1987, s. 88.
  3. ↑ Matthias Bormuth: Psychiatrie als Kulturwissenschaft. Überlegungen nach Max Weber, w: Der Nervenarzt 81, (11), 2010 s. 1346-1353.

Artykuł jest dostępny na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa-Użycie niekomercyjne-Na tych samych warunkach 4.0 Międzynarodowe.

Autor: Roman Penkała