Karl May

Karl Friedrich May, właściwie Carl Friedrich May (pol. Karol May; ur. 25 lutego 1842 w Ernstthal koło Chemnitz; zm. 30 marca 1912 w Radebeul koło Drezna) – niemiecki pisarz, autor powieści przygodowych, jeden z najpoczytniejszych pisarzy niemieckich i według UNESCO jeden z najczęściej tłumaczonych autorów niemieckich. Światowy nakład jego książek oszacowano w 2012 roku na 200 milionów egzemplarzy, z czego 100 milionów w Niemczech.

Sławę uzyskał dzięki opowiadaniom i powieściom, których akcja toczy się przeważnie w dziewiętnastowiecznym Oriencie, Stanach Zjednoczonych Ameryki i Meksyku. Szczególnie znane stały się jego trzy tomy opisujące historię Indianina Winnetou. (wyznanie ewangelickie)

Karl May Raupp
Karl May (1907) .
Źródło: Wikimedia Commons

Genealogia

  • Ojciec: Heinrich August Krätschmar, od 1836 May (1810-88), mistrz tkacki w Ernstthal, syn tkacza Christiana Friedricha w Hohenstein i Johanne Christiane Kretzschmar;
  • Matka: Christiane Wilhelmine (1817–85), położna, córka tkacza Christiana Friedricha Weise w Hohenstein i Christiane Friederike Günther;
  • Żona: 1) od 1880 (rozwód w 1903) Emma Pollmer (1856–1917), 2) od 1903 wdowa Klara Plöhn (1864–1944); bezdzietny.

Życiorys i twórczość

Karl May pochodził z ubogiej rodziny. Był piątym z czternastu dzieci, z których dziewięcioro już w pierwszych miesiącach życia zmarło. Według własnej relacji pisarza oślepł jako dziecko i dopiero w piątym roku życia wyleczony został przez Carla Friedricha Haase.[1] Ta ślepota Karola Maya w okresie dziecięcym, na którą nie ma żadnego dowodu oprócz jego własnej wypowiedzi, była później przez jego biografów różnie wyjaśniana (np. brakiem witaminy A), ale także poddawana była w wątpliwość.[2]

Karl May
Pierwsza znana fotografia Karol Maya. Karol May jako redaktor ok 1875 roku.
Źródło: Wikimedia Commons

Od 1848 do 1856 roku uczęszczał do szkoły ludowej w Ernstthal. Jego ojciec Heinrich August May chciał swojemu jedynemu synowi zapewnić lepszy start życiowy niż on sam miał; zmuszał go do przepisywania całych książek i naganiał do samodzielnego studiowania dzieł naukowych. Karol May wspierany był również przez kantora z Ernstthal Friedricha Straucha, u którego otrzymywał prywatne lekcje muzyki i kompozycji.

Od 1856 roku studiował w seminarium nauczycielskim w Waldenburgu, co stało się możliwe dzięki spadkowi, który otrzymała matka. W styczniu 1860 roku został z seminarium wydalony. Następnie kontynuował naukę w seminarium nauczycielskim w Plauen. Po zdanym we wrześniu 1861 roku egzaminie państwowym został nauczycielem pomocniczym w szkole dla ubogich w Glauchau, a początkiem listopada 1861 roku nauczycielem szkole przyzakładowej firmy Solbrig i Clauß w Altchemnitz.

Jednak karierę nauczycielską wkrótce zakończył, gdy jego współlokator złożył donos o „bezprawnym używaniu obcych przedmiotów” – May korzystał za jego zgodą z jego rezerwowego zegarka kieszonkowego podczas lekcji, ale bez uzgodnienia zabrał go na święta Bożego Narodzenia. Z tego powodu May przebywał przez sześć tygodni w areszcie i ostatecznie jako karany został skreślony z listy kandydatów na nauczycieli.

Przez następne dwa lata usiłował legalnie zarobić na swoje utrzymanie: w rodzinnej miejscowości prywatnie uczył, komponował i deklamował. Jednak nie wystarczało to na przyzwoitą egzystencję i od 1864 roku zaczął zajmować się różnymi machlojkami. Z powodu kradzieży, oszustw i hochsztaplerstwa poszukiwany był listem gończym. W 1865 roku został skazany na czteroletni pobyt w Domu Pracy (Arbeitshaus), z czego trzy i pół roku przebywał w Zucht- und Arbeitshaus w Schloss Osterstein w Zwickau. W tym czasie stworzył listę z ponad stu tytułami prac, które planował napisać (część z nich zrealizował).

Po zwolnieniu podjął kolejne bezowocne próby unormowania swojej egzystencji mieszczańskiej, po czym ponownie zajął się oszustwami i kradzieżami. Po aresztowaniu w lipcu 1869 roku udało mu się uciec podczas transportu więźniów. W styczniu 1870 roku został ostatecznie aresztowany w czeskiej miejscowości Valkeřice (niem. Niederalgersdorf) z powodu włóczęgostwa. Na posterunku policji przedstawił się jako Albin Wadenbach, twierdził, że pochodzi z Martyniki i jest synem bogatego plantatora, a dokument tożsamości zgubił podczas podróży do Europy. Dopiero po kilkutygodniowym dochodzeniu ustalono jego faktyczną tożsamość i rozpoznano jako poszukiwanego kryminalistę Karola Maya, i przekazano do Saksonii.

Od 1870 do 1874 roku siedział w Zakładzie Wychowawczym (Zuchthaus) w Waldheim. Za swoją wewnętrzną przemianę, o której informuje w tm czasie, uczynił odpowiedzialnym katechetę tej placówki Johannesa Kochta.[3]

Po zwolnieniu w 1874 z Domu Wychowawczego Karol May wrócił do rodziców w Ernstthal i zaczął pisać. W 1874 lub 1875 roku ukazało się pierwsze opowiadanie Karola Maya (Die Rose von Ernstthal; Róża z Ernstthal).[4] W tym czasie na jego korzyść działały następujące przemiany w niemieckich czasopismach. Industrializacja, malejący analfabetyzm i wolność rzemieślnicza powodowały nowe założenia w charakterze wydawnictw, szczególnie w obszarze czasopism rozrywkowych. Według przekazu Karola Maya, już w okresie pomiędzy obu pobytami w areszcie nawiązał kontakt z drezdeńskim wydawcą Heinrichem Gottholdem Münchmeyerem. Teraz Münchmeyer uczynił go redaktorem w swoim wydawnictwie, gdzie wydawał m.in. czasopisma Der Beobachter an der Elbe i Schacht und Hütte. W ten sposób po raz pierwszy miał zapewnione legalne utrzymanie.

W 1876 roku przeniósł się do wydawnictwa Bruno Radelliego, a od 1878 roku pracował jako niezależny pisarz i ze swoją przyjaciółką Emmą Pollmer przeprowadził się do Drezna. W tym czasie jego publikacje nie przynosiły jeszcze regularnych dochodów, co potwierdzają zaległe czynsze i długi.[5]

Pięć lat po zwolnieniu z domu wychowawczego został w 1879 roku w Stollberg skazany na trzy tygodnie aresztu z powodu rzekomego podawania się za urzędnika, co wynikało z faktu, że chciał zbadać okoliczności śmierci wujka Emmy Pollmer, który był alkoholikiem. Dopiero później wykazano, że wyrok był błędny, ponieważ Karol May nie podjął żadnych czynności urzędowych.[6]

W 1879 roku otrzymał od katolickiego tygodnika Deutscher Hausschatz z Ratyzbony propozycję publikacji swoich opowiadań. W 1880 roku rozpoczął cykl orientalny, który kontynuował do 1888 roku. Jednocześnie pisał do innych czasopism, przy czym używał różnych pseudonimów i tytułów, aby kilka razy otrzymać honorarium. W ten sposób do śmierci opublikował w różnych czasopismach ponad sto opowiadań. W 1882 roku nawiązał ponownie kontakt z Heinrichem Gottholdem Münchmeyerem i zaczął pracę nad pierwszą z pięciu wielkich powieści kolportażowych. Leśna Różyczka ukazała się do 1907 roku w setkach tysięcy egzemplarzy. To, że Karol May zawarł ze starym przyjacielem tylko ustną umowę, stało się później przyczyną nieustających sporów prawnych.

W październiku 1888 roku May zamieszkał w Radebeul w dzielnicy Kötzschenbroda, a w 1891 w Oberlößnitz w willi Agnes. Decydujący przełom nastąpił u Karola Maya po spotkaniu z wydawcą Friedrichem Ernstem Fehsenfeldem, który szukał następcy dotychczas zaangażowanego pisarza Curta Abela. Młody wydawca skontaktował się z Mayem w 1891 roku i zaproponował mu wydanie w formie książkowej opowiadań napisanych dla Deutscher Hausschatz. Rozpoczęta w 1892 roku seria Carl May’s Gesammelte Reiseromane (od 1896 Karl May’s Gesammelte Reiseerzählungen) odniosła wielki sukces i zapewniła pisarzowi po raz pierwszy bezpieczeństwo finansowe i renomę.

Z biegiem czasu Karol May przestał odróżniać rzeczywistość i fikcję i stopniowo coraz bardziej utożsamiał się z „legendą Old Shatterhanda”. Nie tylko twierdził, że sam jest Old Shatterhandem i treść opowiadań faktycznie przeżył, lecz kazał nawet rusznikarzowi z Kötzschenbroda sporządzić legendarną broń, którą obecnie można zobaczyć w Karl-May-Museum w Radebeul. Jego wydawcy i redaktorzy wspierali tę legendę przez to, że m.in. stosownie do niej odpowiadali na listy czytelników. W 1896 roku kazał się wpisać do Allgemeiner deutscher Literaturkalender wydawanego przez Josepha Kürschnera jako tłumacz z języka arabskiego, tureckiego, perskiego, kurdyjskiego i różnych dialektów indiańskich, później także chińskiego.[7] W lipcu 1897 roku dostarczył swoim późniejszym przeciwnikom dalszych powodów do ataku, gdyż przed gronem licznych słuchaczy ogłosił, że opanował 1200 języków i dialektów, i że jako następca Winnetou jest wodzem ponad 35.000 Apaczów.[8]

Kwestia tytułu doktora

Od około 1875 roku Karol May używał tytuł doktora, który nigdy nie uzyskał.[9] Tytuł ten pojawił się także w wykazie autorów i od 1888 roku nawet w rejestrze meldunkowym w Kötzschenbroda. W 1898 roku zabrakło nagle tytułu doktora w Adreßbuch für Dresden und seine Vororte (Książka adresowa dla Drezna i przedmieścii); Karol May prosił o korektę i przy tej okazji poproszono go o jakiś dokument uprawniający do używania tego tytułu.[10] May oświadczył, że tytuł doktora nadał mu uniwersytet w Rouen, i że posiada również chiński odpowiednik tego tytułu. Jednakże odmówiono mu wprowadzenie korekty. Karol May pozostawił sprawę tytułu w książce adresowej w spokoju, ale prywatnie nadal go używał. Jesienią 1902 roku sprawą zajęła się przypuszczalnie jego przyszła żona Klara Plöhn i Karol May otrzymał starannie opracowany dokument z 9 grudnia 1902 roku, potwierdzający nadanie doktoratu honoris causa Niemiecko-Amerykańskiego Uniwersytetu w Chicago za pracę W krainie Srebrnego Lwa (Im Reiche des silbernen Löwen). 14 marca 1903 roku Karol May złożył podanie o przyśpieszone zbadanie tego dokumentu[11], jednak już cztery dni po tym badaniu odrzucono wprowadzenie tytułu doktora na podstawie tego dokumentu, ponieważ uznano, że rzekomy uniwersytet był jedynie fabryką tytułów. Dlatego tytuł uznano za bezwartościowy. Karol May bronił swoje prawo do tytułu doktora jeszcze w 1904 roku w liście otwartym w czasopiśmie Dresdner Anzeiger, ale potem zrezygnował z tego procederu.

Końcem lat 90-tych XIX wieku podróżował z odczytami po Niemczech i Austrii. W grudniu 1895 roku przeprowadził się do kupionej willi Shatterhand w Alt-Radebeul, w której mieści się obecnie Karl-May-Museum.

Plagiaty

W 1910 roku benedyktyn i literaturoznawca Ansgar Pöllmann opublikował w drugim zeszycie lutowym dwutygodnika o literaturze pięknej Über den Wassern artykuł skierowany przeciw Mayowi pt. Ein literarischer Dieb (Literacki złodziej), w którym zidentyfikował kilka źródeł geograficznych Maya. Karol May pozwał autora i wydawcę artykułu do sądu.

May został oskarżony o zawłaszczenie cudzej własności intelektualnej. Udowodniono mu, że opowiadanie Die Rache des Ehri, które po raz pierwszy ukazało się w 1878 roku w czasopiśmie Frohe Stunden pod pseudonimem Emma Pollmer, nazwiskiem jego pierwszej żony, identyczne jest z opublikowanym w 1868 roku opowiadaniem pt. Das Mädchen von Eimeo Friedricha Gerstäckera (1816–1872).

9 maja 1910 roku na temat plagiatu Maya wypowiedział się również w wywiadzie Egon Erwin Kisch i otrzymał taką odpowiedź Karola Maya:

„To odnosi się do historii Ehry, która przed wieloma laty opublikowana została w moim zbiorze nowel. Chodzi o opowiadanie, do którego napisania zainspirowała mnie stara geografia Indii, w której jest ona wymieniona, a F. Gerstäcker, który nigdy w Indiach nie był, czytał jedynie tę samą geografię i wykorzystał w jednej noweli. Stąd wynika ta zgodność.”[12]

Poza tym istnieją inne zgodności z pracą Gerstäckera, jak również z pracami Gustave Aimarda, Gabriela Ferry, Charles'a Sealsfielda i innych.[13]

Karol May opracowywał w swoich pismach źródła naukowe, jak np. całe ustępy z leksykonów i sprawozdań z podróży. Adaptacje z innych źródeł literackich są rzadkie.

Działalność muzyczna

Do momentu pobytu w areszcie w Waldheim Karol May prowadził szeroką działalność muzyczną. Jako dziecko był członkiem chłopięcego chórku i solistą w kościele. W Ernstthal jako wykształcony nauczyciel był kierownikiem chóru, kompozytorem i jednocześnie solistą. May grał na fortepianie, organach, skrzypcach, gitarze i waltorni. W okresie pracy pisarskiej, począwszy od 1874 przestał regularnie ćwiczyć. Jedynie wieczorami muzykował z Münchmeyerem w Blasewitz (dzielnica Drezna). Skomponował Ernste Klänge (1898) i w 1900 roku zagrał ostatni raz na organach w Jerozolimie.[14] W ostatnich latach życia ograniczył się do słuchania muzyki.[15]

Podróże

Ehepaar-May-1904
Karol May i jego druga żona Klara w roku 1904.
Źródło: Wikimedia Commons

W roku 1899 i 1900 Karol May podróżował pierwszy raz po Oriencie. W pierwszej części podróży podróżował prawie przez trzy czwarte roku sam (towarzyszył mu tylko sługa Sejd Hassan) i dotarł do Sumatry. W grudniu 1899 spotkał się z żoną i zaprzyjaźnionym małżeństwem Plöhn. Odtąd kontynuowali podróż w czwórkę, a w lipcu 1900 roku wrócili do Radebeul. Prowadzony w czasie tej podróży przez Karola Maya dziennik zachował się tylko częściowo. Jego druga żona Klara przekazała, że w trakcie podróży dwa razy przeżył załamanie nerwowe. Stan ten w obu przypadkach miał trwać około tygodnia i według Hansa Wollschlägera i Ekkehard Bartsch spowodowany był „wdarciem się surowej i brutalnej rzeczywistości do jego świata marzeń”.

W 1899 roku zaczęły się w prasie ostre ataki na Karola Maya, których autorami byli przede wszystkim Hermann Cardauns i Rudolf Lebius. Krytykowali oni autoreklamę Maya i związaną z nim legendę Old Shatterhanda. Jednocześnie wytykali mu religijną hipokryzję (jako protestant pisał historie do katolickiego kalendarza maryjnego) i nieobyczajność, później także jego wcześniejszą karalność. Te zarzuty i różne postępowania sądowe z powodu niedozwolonego publikowania książek towarzyszyły mu do śmierci.

W 1908 roku Karol May z żoną odbył sześciotygodniową podróż do Stanów Zjednoczonych Ameryki. Również w trakcie tej podróży został skonfrontowany z rzeczywistością. Podróż ta był inspiracją do książki Winnetou IV.

Ostatnie lata życia

Po podróży do Orientu, Karol May nazwał swoje dotychczasowe prace tylko „przygotowaniem”. Teraz zaczął pisać teksty alegoryczne. Był przekonany, że należy dyskutować nad „kwestiami ludzkimi” (Kim jesteśmy? Skąd pochodzimy? Dokąd zmierzamy?), a nawet je rozwiązać. Świadomie stał się pacyfistą i poświęcił kilka książek idei poprawienia człowieka, podniesienia go ze „zła” do „dobra”.

22 marca 1912 roku na zaproszenie Akademischer Verband für Literatur und Musik w Wiedniu wygłosił odczyt pacyfistyczny Empor ins Reich der Edelmenschen (Dążmy do szlachetności). Przy tej okazji spotkał pokojową laureatkę Nagrody Nobla Berthę von Suttner, która po śmierci pisarza opublikowała 5 kwietnia w wiedeńskim czasopiśmie Die Zeit tekst Einige Worte über Karl May (Kilka słów o Karolu Mayu).

Karol May zmarł 30 marca 1912 roku. Jako przyczynę zgonu podano „paraliż serca, ostre zapalenie oskrzeli i astmę”. Nowsze badania szkieletu wskazują na chroniczne zatrucie ołowiem;[16] wcześniej nie wykluczono (niewykrytego) raka płuc. Pochowany został na cmentarzu w Radebeul-Ost.

Twórczość

Grabmal Karl May
Grobowiec Karola i Klary May.
Źródło: Wikimedia Commons

Powieści przygodowe i opowiadania Karola Maya przetłumaczono na ponad 33 języki. Ich akcja rozgrywa się w egzotycznych plenerach na Dzikim Zachodzie i Azji Przedniej. May reprezentuje w nich chrześcijański punkt widzenia wobec losu uciskanych ludów. W tekstach tych można zauważyć rozwój postaci narratora: od bezimiennego JA do w pełni rozwiniętych narratorów w postaci pierwszoplanowych bohaterów Old Shatterhanda i Kara Ben Nemsiego. Niektórzy jego przyjaciele pozostają bez nazwisk i tylko przez przyjaciół i towarzyszy nazywani są „Charley”. Z upływem czasu autor identyfikował te trzy postacie: Old Shatterhanda, Kara Ben Nemsiego i Charleyz z doktorem Karlem Mayem w Dreźnie. Stąd był już tylko mały krok do powstania legendy Old Shatterhanda. Rzadko zdarzało się tak wyraźne zatarcie postulowanej w teorii literatury granicy między narratorem a rzeczywistym autorem. W tym kontekście Karol May musiał zmierzyć się z zarzutem hochsztaplerstwa i pseudologii (patologiczna skłonność do opowiadania kłamstw). Biograf Helmut Schmiedt określił to jako „najbardziej niedorzeczny epizod w historii literatury niemieckiej”.

Chociaż Karol May świadomie unikał osądów etnologicznych, które panowały w tym okresie i wypowiadał się wbrew panującym poglądom (Winnetou, Przez dziki Kurdystan, A pokój na ziemi), to spotyka się w jego pismach sformułowania uważane dzisiaj za rasistowskie. Przykładowo pojawiają się w jego powieściach ogólne negatywne wypowiedzi o Irańczykach, Ormianach, Chińczykach, Murzynach i Metysach. Z drugiej strony Chińczycy i Metysi są przedstawieni jako pozytywne i wyjątkowe postacie, które zaprzeczają powszechnemu stereotypowi. Jednak również szerzący się w ówczesnych Niemczech nacjonalizm i rasizm nie pozostały bez wpływu na Maya. Szczególnie potwierdza to fragment z ostatniego rozdziału powieści Obcy z Indii (Der Fremde aus Indien):

„Wszystko to napełniło księcia głębokim wstrętem do Hebrajczyków i jego klanu. [...] Lena [...] udowodniła aktem przestępczym ślepej nienawiści, że odziedziczyła z krwią po Salomonie Rosenbaumie i jego żonie wszystkie złe cechy tej krwi.”

Najbardziej znana postać powieści Karola Maya, dzielny Indianin Winnetou, uosabia walkę o sprawiedliwość i pokój. W jego przygodach towarzyszy mu biały przyjaciel i brat krwi Old Shatterhand, z którego perspektywy często jest przedstawiana historia Winnetou. Najbardziej znaną książką Maya jest Skarb w Srebrnym Jeziorze (Der Schatz im Silbersee), która 1890/91 ukazała się w czasopiśmie Der Gute Kamerad, a w 1894 w formie książkowej.

W późnych pismach, których ważność autor zawsze podkreślał, odszedł od pisarstwa przygodowego i pisał powieści symboliczne o treściach światopoglądowo-religijnych i z tendencjami pacyfistycznymi. Późniejsi czytelnicy zauważyli, że niektóre z dominujących cech stylistycznych tych powieści są bliskie surrealizmowi. Powieści Ardistan i Dschinnistan (Ardistan und Dschinnistan, 1909), A pokój na ziemi (Und Friede auf Erden, 1904) i Winnetou IV (1910) uchodzą za najwybitniejsze dzieła literackie Karola Maya, jeśli nawet nie brakuje głosów krytycznych, które widzą w nich zamęt. Duży wpływ na ten ostatni etap rozwoju literackiego pisarza miała przyjaźń z malarzem, rzeźbiarzem i ilustratorem jego książek Saschą Schneiderem.

Polskie wydania pism Karola Maya (wybór)

  • Z Bagdadu do Stambułu : powieść podróżnicza; Lwów ; Warszawa : Wydawnictwo "Przez Lądy i Morza", 1909.
  • Winnetou, czerwonoskóry gentelman : powieść podróżnicza, Lwów : Wydawnictwo "Przez Lądy i Morza", 1910.
  • Czarny Mustang : powieść podróżnicza; Lwów : "Przez Lądy i Morza" ; Warszawa : Gebethner i Wolff, 1910.
  • Old Surehand, 1910.
  • Ma morzu Faraona; Lwów : "Kultura i Sztuka", 1919.
  • Skarb w Srebrnym Jeziorze : powieść z Dzikiego Zachodu. Cz. 1, Warszawa : East, 1925.
  • Wrota Wschodu (Menschenjäger I); seria: W kraju Mahdiego, Kraków : Małopolska Oficyna Wydawnicza "Korona", 1995.
  • Czarny Gerard; seria: Ród Rodriganda, Warszawa : "Orient", 1926.
  • Traper Sępi Dziób; seria: Ród Rodriganda, Warszawa : "Orient", 1926.
  • Walka o Meksyk; seria: Ród Rodriganda, Warszawa : "Orient", 1926.
  • Dolina śmierci; seria: Szatan i Judasz, Warszawa : "Orient", 1926.
  • Dżebel Magraham; seria: Szatan i Judasz; Warszawa : "Orient", 1926.
  • Rapir i tomahawk; seria: Ród Rodriganda, Warszawa : EAST Sp. Wyd. "Orient" R.D.Z., 1926.
  • Pantera Południa; seria: Ród Rodriganda, Warszawa : EAST Sp. Wyd. "Orient" R.D.Z., 1926.
  • Yuma Shetar : tępiciel Yuma; seria: Szatan i Judasz; Warszawa : "Orient", 1926.
  • Klasztor della Barbara; seria: Ród Rodriganda, Warszawa : EAST Sp. Wyd. "Orient" R.D.Z., 1926.
  • Podziemia egipskie; seria: W kraju Mahdiego, Warszawa : "Orient", 1927.
  • U Haddedihnów; seria; W kraju Srebrnego Lwa, Warszawa : "Orient", 1927.
  • Jego Królewska Mość; seria: Ród Rodriganda, Warszawa : "Orient", 1928.
  • Oko za oko...; seria: W kraju Mahdiego, Warszawa : "Orient", 1928.
  • W sidłach Sefira; seria: W kraju Srebrnego Lwa, Warszawa : "Orient", 1928.
  • Jaszczurka: powieść wschodnia; seria: W kraju Mahdiego, Warszawa : "Orient", 1928.
  • Zwycięzcy; seria: W kraju Srebrnego Lwa, Warszawa : "Orient", 1929.
  • Osman Pasza; seria: W kraju Srebrnego Lwa, Warszawa : "Orient", 1929.

Literatura

  • Otto Eicke: Der verschüttete Quell. W: Karl-May-Jahrbuch 1930. (PDF, dostęp 25 maja 2020), s. 65–76.
  • Deeken, Annette: "May, Karl" w Neue Deutsche Biographie 16 (1990), s. 519-522 [Online-Version]; URL: https://www.deutsche-biographie.de/pnd118818651.html#ndbcontent
  • Claus Roxin u. a. (Hrsg.): Jahrbuch der Karl-May-Gesellschaft. Husum seit 1970. (online, dostęp 25 maja 2020).
  • Hermann Wohlgschaft: Karl May – Leben und Werk. 3 tomy. Bücherhaus, Bargfeld 2005, ISBN 3-930713-93-4. (pierwsza wersja wydania z 1994 roku, dostęp 25 maja 2020).
  • Hans Wollschläger: Karl May: Grundriß eines gebrochenen Lebens. Diogenes, Zürich 1965.

Linki

Przypisy

  1. Karl May: Mein Leben und Streben. Verlag Friedrich Ernst Fehsenfeld, Freiburg im Breisgau 1910, s. 16.
  2. Ślepota Karola Maya.
  3. Karl May: Mein Leben und Streben. Verlag Friedrich Ernst Fehsenfeld, Freiburg im Breisgau 1910, s. 172 f., 176 f.
  4. Artykuł na temat problemu datowania Die Rose von Ernstthal
  5. D. Sudhoff, H.-D. Steinmetz: Karl-May-Chronik. Band I, s. 232
  6. Erich Schwinge: Karl Mays Bestrafung wegen Amtsanmaßung (Fall Stollberg). W: Fritz Maschke: Karl May und Emma Pollmer. Die Geschichte einer Ehe. Bamberg 1973, s. 130–136.
  7. Skan z Allgemeiner Deutscher Litteratur-Kalender
  8. Helmut Schmiedt: Karl May oder die Macht der Phantasie. cytowane według Hartmuta Horstmanna: Der schreibende Superlativ. W: Westfalen-Blatt. 30 marca 2012.
  9. według K. May: Ein Schundverlag. Ein Schundverlag und seine Helfershelfer. KMV, 1982, s. 283 został przedstawiony przez byłego wydawcę Münchmeyer jako „doktor” i po prostu nigdy temu nie zaprzeczył
  10. H.-D. Steinmetz: Is das nich der Dres’ner Doktor…? W: Karl-May-Haus Information. Heft 13, s. 2.
  11. Informacja administracji Kötzschenbroda z 14 maja 1908; cytowane według R. Lebius: Die Zeugen Karl May und Klara May. Berlin, 1910, s. 17 f. i s. 320.
  12. Egon Erwin Kisch: In der Villa Shatterhand. W: Bohemia. Prag, 15 maja 1910 (Pfingstbeilage), cytowane na podstawie przekazu Karl-May-Gesellschaft. Nr. 14, 1972, s. 19–22.
  13. Wolfgang Bittner: Der Herr von Greif und Klau. W: Kunst und Kultur. Nr. 3/2012, s. 16.
  14. Gunther Martin Göttsche: Eine Fuge von Bach. Karl May an der Orgel der Erlöserkirche Jerusalem. W: Karl May & Co. Nr. 143/2016, s. 54–57.
  15. Hartmut Kühne, Christoph F. Lorenz: Karl May und die Musik ... 1999, s. 24 f.
  16. Karl May: Winnetou-Erfinder starb wohl an Bleivergiftung. W: Spiegel Online. 30 marca 2016.