Martin Niemöller

Emil Gustav Martin Niemöller (ur. 14 stycznia 1892 w Lippstadt; zm. 6 marca 1984 w Wiesbaden) – niemiecki pastor luterański, teolog i działacz antynazistowski.

Martin Niemöller (1952)
Martin Niemöller ,27 maj 1952.
Źródło: Wikimedia Commons

Genealogia

Ojciec Heinrich (1859–1941), pastor w Lippstadt, od 1900 w Elberfeld; matka Paula z domu Müller (1868–1956) z Westerkappeln; brat Wilhelm (1898–1983), pastor w Bielefeld i historyk Kościoła; – ożenił się 1) w 1919 z Else Bremer (1890–1961) z Elberfeld, 2) w Wiesbaden w 1971 z aktorką Sibylle von Sell (ur. 1923); z pierwszego małżeństwa miał 3 synów i 3 córki oraz przybranego syna z drugiego małżeństwa.

 

Życiorys

Martin Niemöller po zdaniu matury w ewangelickim gimnazjum w Elberfeld wstąpił do cesarskiej marynarki wojennej. Jesienią 1915 r. zgłosił się na ochotnika do oddziału łodzi podwodnych i brał udział w wielu akcjach wojskowych na Morzu Śródziemnym. Od 15 czerwca 1918 dowodził U-Bootem UC-67. Nie mając wewnętrznego przekonania do parlamentarnej demokracji Republiki Weimarskiej odszedł z wojska i ukończył naukę w goodpodarstwie rolnym w Westerkappeln koło Osnabrück, aby wyemigrować do Argentyny i założyć tam własną farmę. Jednak odziedziczony spadek okazał się zbyt mały, aby kupić gospodarstwo, więc postanowił zostać pastorem. W latach 1919-1923 studiował teologię ewangelicką na uniwersytecie w Münster. W 1920 r. brał udział w tłumieniu powstania robotniczego w Zagłębiu Ruhry jako członek studenckiego oddziału ochotników Akademische Wehr Münster.

Dom parafialny zboru ewangelickiego w Dahlem, obecnie: muzeum Martin-Niemöller-Haus
Dom parafialny zboru ewangelickiego w Dahlem, obecnie: muzeum Martin-Niemöller-Haus przypominające o walce Kościoła Wyznającego w latach 30-tych XX wieku przeciwko dyktaturze nazistowskiej.
Źródło: Wikimedia Commons

W 1923 r. rozpoczął w Münster swój okres wikariatu. W tym samym roku został powołany do służby w westfalskiej Misji wewnętrznej. W 1924 r. miała miejsce jego ordynacja, wstąpił do NSDAP, został członkiem rady miejskiej i wszedł w skład zarządy Misji wewnętrznej. W 1931 r. objął posadę pastora w Berlinie-Dahlem. Jednak pomimo, że w przejęciu władzy przez Hitlera w 1933 r. widział przywrócenie kulturowej tożsamości społeczeństwa niemieckiego na podstawach chrześcijańskich, to odrzucił nacjonalistyczną frakcję kościelną Niemieckich Chrześcijan (niem. Deutsche Christen) z powodu łączenia chrześcijaństwa z polityką. W maju 1933 r. będąc współpracownikiem Friedricha von Bodelschwingha próbował jako współzałożyciel Ruchu Młodoreformacyjnego (niem.Jungreformatorische Bewegung), który założył razem z Hansem Lilje, bp Wilhelmem Stählinem i ks. Dietrichem Bonhoefferem przeciwdziałać wzrastającemu znaczeniu Niemieckich Chrześcijan. Działania te jednak nie przyniosły oczekiwanego efektu i po zwycięskim wyjściu z tej walki Niemieckich Chrześcijan został jednym z inicjatorów wewnątrzkościelnej opozycji skierowanej przeciw podjętym przez nich krokom dopasowującym Kościół do nacjonalizmu.

Chociaż sam nie był wolny od antysemickich i antyżydowskich uprzedzeń, widział w przejęciu państwowego "paragrafu o aryjskim pochodzeniu" nowy, niebezpieczny dla Kościoła "satus wyznaniowy". Dlatego wzywał we wrześniu 1933 r. do założenia "związku księży w potrzebie" ((niem. Pfarrernotbund)). Jako jego kierownik Niemöller został jednym z najważniejszych reprezentantów kościelnej opozycji. Po utworzeniu Kościoła Wyznającego konsekwentnie walczył z wielką pasją o jego rozdzielenie od Niemieckich Chrześcijan. Deklaracja z Barmen (niem. Barmer Erklärung) z maja 1934 r. niemieckich protestantów sprzeciwiających się Adolfowi Hitlerowi, napisana i opublikowna przez Karla Bartha i Dietricha Bonhoeffera, która opierając się na Piśmie Świętym i wyznaniu Kościoła wykazała błędne nauki Niemieckich Chrześcijan i proklamowała wolność Kościoła wobec totalitarnych roszczeń nacjonalizmu. Deklaracja stała się dla niego uosobieniem nauki i przesłania Kościoła. Przeforsowanie przez synod Kościoła Wyznającego w Dahleme w październiku 1934 r. proklamowanego prawa o wyższej konieczności kościelnej, według którego prawowite kierowanie Kościołem należy jedynie do Kościoła Wyznającego doprowadziło do ustanowienia gremium "Rady braci" (Bruderräte). Chociaż nadal w wielu kwestiach zgadzał się z ideami nacjonalistycznymi i nie był tak zdecydowany w swoich poglądach jak inni członkowie Kościoła Wyznającego, jak np. Hermann Maas, to angażował się coraz bardziej w nielegalną działalność polityczną, a zwłaszca w walkę z ministrem do spraw kościelnych Hannsem Kerrlem. Dzięki wypowiedziom przeciw prominentnym nacjonalistom w głosznych kazaniach stał się za granicą i w Niemczech symbolem kościelnego ruchu oporu przeciw nacjonalizmowi.

W 1937 r. Martin Niemöller został aresztowany i przebywał w areszcie śledczym w Moabit. Pomimo, że sąd skazał go na karę pieniężną, a czas pobytu w areszcie zaliczył na poczet kary więzienia, to Hitler uznając go za osobistego wroga kazał go umieścić w obozie koncentracyjnym w Sachsenhausen, co uczyniono mimo licznych protestów napływających z całego świata. W Sachsenhausen przebywał przez trzy lata w odosobnieniu. Od 1941 r. był przetrzymywany w obozie koncentracyjnym w Dachau, gdzie nakłaniano go do konwersji na katolicyzm, co jednak nie powiodło się. Pod koniec wojny w 1945 r. podczas likwidacji obozu przetransportowano go do Południowego Tyrolu, gdzie w przypadku porażki Niemiec miał zostać zgładzony. Został jednak uwolniony z rąk SS najpierw przez żołnierzy Wehrmachtu, a później amerykańskich.

Po wojnie przypadły mu wysokie stanowiska kościelne. W 1945 r. został zastępcą przewodniczącego rady nowo utworzonego Kościoła Ewangelickiego w Niemczech (niem. Evangelische Kirche in Deutschland, EKD) i jednocześnie kierownikiem kościelnego urzędu kontaktów zagranicznych. W latach 1947-64 był prezydentem Kościoła w Hesji i Nassau. Jako gorliwy propagator myśli ekumenicznej brał udział w konferencjach światowych w latach 1948-75. W 1961 r. został wybrany na jednego z sześciu prezydentów Rady Ekumenicznej Kościoła.

19 października 1945 napisał razem z Otto Dibeliusem i Hansem Christianem Asmussenem Stuttgardzkie Wyznanie Winy (niem. Stuttgarter Schulderklärung), w którym Kościół Ewangelicki w Niemczech wziął na siebie współodpowiedzialność za zbrodnie nazistowskie. Razem z Hermannem Diemem opracował wyznanie ewangelickich chrześcijan Darmstadzkie Słowo (niem. Darmstädter Wort) napisane przez teologa luterańskiego Hansa Joachima Iwanda i ewangelicko-reformowanego Karla Bartha. W odróżnieniu od Stuttgardzkiego Wyznania Winy Darmstadzkie Słowo wskazywało konkretną "błędną drogę" chrześcijan, którzy z punktu widzenia autorów już przed 1933 r. blokowali konieczne reformy społeczno-rewolucyjne, przez co utorowali nacjonalizmowi dojście do władzy. Po 400 latach protestanckiej tradycji kościelno-państwowej chciano w tej deklaracji określić nowy stosunek państwa i Kościoła. W tej nowej sytuacji Kościół zobowiązany jest tylko Ewangelią do obrony biednych i do pojednania narodów. Powinien zatem służyć "odbudowie lepszego charakteru państwa niemieckiego".

Troska o jedność Niemiec skłoniła go po 1945 r. do radykalnych politycznych wypowiedzi. Martin Niemöller sprzeciwiał się zarówno utworzeniu Republiki Federalnej Niemiec w 1949 r., która dla niego stanowiła pakt między rzymskim katolicyzmem a amerykańskim kapitalizmem kosztem Niemiec znajdujących się w sowieckiej strefie okupacyjnej, jak również ponownemu zbrojeniu Niemiec Zachodnich oraz dopasowaniu Kościoła do polityki zimnej wojny. Jako oznakę gotowości do pojednania przyjął w 1952 r. zaproszenie patriarchy rosyjskiego Kościoła prawosławnego i odbył podróż do Moskwy. W czasie pobytu w Moskwie zabiegał o zwolnienie niemieckich jeńców wojennych przebywających na terenie Rosji, ale prośba jego została odrzucona. W 1954 r. stał się radykalnym pacyfistą. Z powodu krytyki jego pracy podczas synodu generalnego w Weimarze zrezygnował w 1955 r. z udziału w radzie Kościoła Ewangelickiego w Niemczech. W 1958 r. brał udział w pierwszym Marszu Wielkanocnym (niem. Ostermarsch), który skierowany był przeciw broni atomowej.

W następnym roku ściągnął na siebie krytykę wypowiedzią zawartą w mowie Kasseler Rede:

"Ponieważ wiedzą, co czynią! Wojna jest wbrew woli Boga. Teraz przecież, wiele się mówi, ale nic się nie robi. Morderstwo jest także przeciw woli Boga. Ale przez to, że to stwierdzam i morderstwu nie zapobiegam, również nic jeszcze nie uczyniłem. I dlatego edukacja na żołnierza jest dzisiaj wyższą szkołą dla zawodowych przestępców. Matki i ojcowie powinni wiedzieć, co czynią, kiedy pozwalają swojemu synowi zostać żołnierzem. Pozwalają wykształcić go na przestępcę."
Z powodu tej wypowiedzi minister obrony Franz Josef Strauß złożył pozew przeciw niemu.

W latach 1967-68 był honorowym prezydentem Światowej Rady Pokoju. W 1980 r. był współinicjatorem apelu podpisanego w Krefeld Krefelder Appells, który wzywał rząd Republiki Federalnej Niemiec i NATO do jednostronnego rozbrojenia i rezygnacji ze stacjonowania amerykańskich rakiet atomowych w Europie. Do sędziwego wieku pracował w kościelnych i politycznych organizacjach pokojowych, także kiedy one obierały komunistyczny kierunek. Z powodu politycznej postawy musiał oddać kierownictwo w kościelnym urzędzie kontaktów zagranicznych.

Martin Niemöller należał do najznamienitszych postaci Kościoła w XX wieku. Jego osobliwość przejawia się w przeobrażeniu z protestanta narodowego w zwolennika ekumenizmu, z militarysty w pacyfistę. Polityczna etyka Niemöllera jest w równej mierze dziedzictwem luterańskim i wpływem ewangelicko-reformowanym. Chociaż przyznawał polityce relatywną autonomię, to decyzje polityczne dotyczące rozstrzygnięć w kwestiach wiary wydawały się dla niego nie do pogodzenia, jeśli nie były zgodne z posłuszeństwem wobec Boga w duchu kazania na górze.

Do historii przeszła wypowiedź podczas kazania Niemöllera w Siegelbach koło Kaiserslautern, która w "klasycznej" formie brzmi:

Kiedy naziści przyszli po komunistów, milczałem, nie byłem komunistą.
Kiedy zamknęli socjaldemokratów, milczałem, nie byłem socjaldemokratą.
Kiedy przyszli po związkowców, nie protestowałem, nie byłem związkowcem.
Kiedy przyszli po Żydów, milczałem, nie byłem Żydem.
Kiedy przyszli po mnie, nie było już nikogo, kto mógłby zaprotestować.
W oryginale: Als die Nazis die Kommunisten holten, habe ich geschwiegen, ich war ja kein Kommunist.
Als sie die Sozialdemokraten einsperrten, habe ich geschwiegen, ich war ja kein Sozialdemokrat.
Als sie die Gewerkschafter holten, habe ich nicht protestiert, ich war ja kein Gewerkschafter.
Als sie die Juden holten, habe ich geschwiegen, ich war ja kein Jude.
Als sie mich holten, gab es keinen mehr, der protestieren konnte.

Wypowiedź ta pojawiała się często przy różnych okazjach i w różnych wersjach, w których pojawiali się m.in, komuniści, socjaldemokraci, Kościół, mieszkańcy okupowanych krajów, członkowie CDU i STASI.

Alter Evangelischer Friedhof Wersen Grab Martin Niemoeller 02
Grób rodzinny Niemöllera w Lotte-Wersen.
Źródło: Wikimedia Commons

Martin Niemöller był wielokrotnie odznaczony m.in. Wielkim Krzyżem Zasługi RFN, Leninowską Nagrodą Pokoju, Medalem Pokoju im. Alberta Schweitzera i Złotym Medalem Pokoju NRD. Otrzymał doktoraty honoris causa uniwersytetów w Eden, Chicago, Budapeszcie, Delhi, Getyndze i Halifaksie.

 

Dzieła (wybór)

  • Vom U-Boot zur Kanzel : mit 16 Bildertafeln und 1 Karte.1934.
  • Was will die Bekennende Kirche? : Vortrag ... am 25. September 1934 in Berlin-Zehlendorf. 1934.
  • Dienst der Kirche am Volk. 1935.
  • Martin Niemoeller und sein Bekenntnis. 1938.
  • Das Christusbekenntnis der Kirche vor der Welt und die Bekenntnisse der Reformation. 1945.
  • Die Erneuerung unserer Kirche. 1946.
  • Über die deutsche Schuld, Not und Hoffnung. 1946.
  • Macht geht vor Recht : der Prozeß Martin Niemöllers. 1952.
  • Herr, wohin sollen wir gehen? 1956.
  • Eine Welt oder keine Welt : Reden 1961 - 1963. 1964.
  • Christliche Freiheit im Dienst am Menschen. 1972.

Literatura

  • Carsten Nicolaisen: „Niemöller, Emil Gustav Martin”. w Neue Deutsche Biographie (NDB). Tom 19, Duncker & Humblot, Berlin 1999, ISBN 3-428-00200-8, s. 239–241.
  • Carsten Nicolaisen: Niemöller, Martin. w Biographisch-Bibliographisches Kirchenlexikon (BBKL). Tom 6, Bautz, Herzberg 1993, ISBN 3-88309-044-1, s. 735–748.

Linki