Matthias Grünewald

Matthias Grünewald (ur. ok. 1480; zm. ok. 1530) – niemiecki malarz i grafik w dobie renesansu. Wyniki badań dotyczące jego nazwiska są podzielone. Według jednych utożsamiany jest z Mathisem Gothart-Nithartem lub Mathisem Nithart-Gothartem, a przez innych za jego rówieśnika. W pierwszym przypadku powinien urodzić się ok 1475/1480 w Würzburgu, a umrzeć 31 sierpnia 1528 roku w Halle an der Saale; w drugim przypadku jego miejsce urodzenia byłoby w pobliżu Aschaffenburga, a jako datę śmierci przyjmuje się 1531/32.

Matthias Gruenewald Zeichnungen Brustbild eines aufwaerts blickenden Mannes mit Federkiel
Tzw. autoportret z Erlangen, uważany przez długi czas jako jedyny autentyczny autoportret Grünewalda, według nowszych badań jest postrzegany jako studium do obrazu Jana Ewangelisty.
Źródło: Wikimedia Commons

Genealogia

  • Żona: N. N. (?);
  • Adoptowany syn: Andreas Nithart, 1553 pisarz i rachmistrz we Frankfurcie nad Menem.

Życiorys i twórczość

Historia życia Matthiasa Grünewalda jest faktycznie historią jego pracy. W rzeczywistości jego egzystencja okryta jest wieloma tajemnicami. Charakterystyczne jest, że po badaniach historyków sztuki Heinricha Alfreda Schmida i Walthera Karla Zülcha nie pojawiły się żadne nowości odnośnie tego malarza. Według tych badań Grünewald nie mógł się urodzić ok. 1460 roku lub wcześniej, lecz musiałby być trochę młodszy od Albrechta Dürera, co otworzyło nową drogę do badania wizerunku artysty. Identyfikowanie go jako Mathisa von Aschaffenburga z Mathisem Gothartem Nithartem nastąpiło w 1919 względnie 1923 roku po znalezieniu w 1913 dokumentu, który został opublikowany w 1917. Monogram Grünewalda składa się zasadniczo z MG, do którego dołączone jest czasem N, wówczas powstaje monogram MGN. Po nowych badaniach wzrosło przekonanie, że Gothart to nazwisko rodowe, a Nithart jako przydomek wskazuje na dalszą rodzinę (być może w Ulm). Jak Mathis Gothart Nithart przyjął nazwisko Grünewald (jako rodowe nazwisko częste w Frankfurcie nad Menem, Aschaffenburgu, Norymberdze, Lipsku) – lub jak mu je nadano –, nie da się ustalić. Sporadyczne mylenie Grünewalda z Hansem Baldungiem Grienem, też nie może być tego jedyną przyczyną. Godne uwagi jest, że nazwisko Grünewald dla określenia tego malarza użył już miedzy 1630 a 1632 Joachim von Sandrart, uważany za jego pierwszego biografa, a w 1637 użył go niderlandzki kolekcjoner. Jednak oba te fakty, z powodu podobnego monogramu, nie dają wyjaśnienia. Pomimo udanej identyfikacji nazwisko Grünewald pozostało artyście do teraz.

Częstotliwość występowania imienia Matthias doprowadziła do wielu błędów w badaniach. Dopiero znalezienie nowych dokumentów pozwoliło zrekonstruować jego biografię. Dzięki nim stało się jasne, że istniało kilku różnych artystów i rzemieślników z tym imieniem, którzy nie mieli nic wspólnego z Matthiasem Grünewaldem. Nie może być więc identyczny z mistrzem drzeworytnikiem Mathisem w Seligenstadt nad Menem, o którym wspomina się kilkakrotnie w latach 1501-1529, który działał nawet w Aschaffenburgu i z pewnością żył w latach 1528/29, a może jeszcze w 1540. W Aschaffenburgu zatrudniony był między 1468 a 1489 mistrz Mathis Maler, inny mistrz Mathis Maler był na służbie hrabiego Erbach i zmarł w 1532 roku. W Aschaffenburgu wymieniony jest też w 1485 mistrz Mathis Zimmermann, wcześniej kamieniarz Mathis z Monachium. W Moguncji pojawia się w 1510 roku Mathis ze Strasburga, który w 1511 znajduje się we Frankfurcie nad Menem. Te wzmianki w dużej mierze wpleciono w biografię Matthiasa Grünewalda. Konstrukcja długiej historii jego życia stała jednak w konflikcie z jego dziełem datowanym dopiero od 1503 roku, które jest najwyraźniej dziełem jego młodości. Należy porzucić twierdzenie, że mieszkał i pracował w Seligenstadt, co poprzez częste powtarzanie nabrało prawie wartości faktu, tym bardziej że w zachowanych aktach wymieniony jest tam tylko jeden mistrz Mathis. Zatem odzyskuje dawne znaczenie określenie Grünewalda jako Mathisa von Aschaffenburga. Dane Joachim von Sandrart (1675-83), długo lekceważone jako zbyt niewiarygodne, ale które mimo to muszą opierać się na dobrej tradycji, po raz kolejny zasługują na uwagę. Według niego przeważnie przebywał w Moguncji, co tym bardziej staje się prawdopodobne, ponieważ namalował trzy ołtarze dla tamtejszej katedry (jeden około 1520 roku).

Uwaga Sandrarta, że Matthias Grünewald prowadził melancholijne i odosobnione życie bardzo dobrze charakteryzuje artystę, co potwierdza też ocena jego prac. Utrata wielu akt, szczególnie w Aschaffenburgu i Moguncji oraz rozproszenie jego spuścizny spowodowały, że na jego temat istnieje mało źródeł. O okresie jego nauki i latach wędrówki nie wiele wiadomo. Wyraźny jest początkowy związek z Frankonią, jak również styczność z Albrechtem Dürerem ok. 1503, z którym być może ściślejszy kontakt nawiązał w 1508 roku. Jako malarz na mogunckim dworze, możliwe że już od 1508, a z pewnością od 1511, pracował dla arcybiskupów Ulricha von Gemmingen i Albrechta von Brandenburg. Czy Matthias Grünewald jest mistrzem Mathisem, którego „famulus” (czeladnik) otrzymał zapłatę 13 września 1504 z powodu malowania i wykonania napisów na epitafium, pozostaje do ustalenia. 13 czerwca 1510 roku został mianowany urzędnikiem i mistrzem budowlanym na zamku Aschaffenburg i powierzono mu naprawę studni na zamku Klopp koło Bingen am Rhein. Podobne prace wykonywał w 1517 w Aschaffenburgu i u schyłku życia w Halle. Jako mistrz budowlany względnie mistrz kamieniarski pojawia się jeszcze raz na zamku w Aschaffenburgu w 1511 roku. W schedzie Matthiasa Grünewalda znajduje się także rejestr spraw górniczych. Biografia Veita Stoßa wspomina także, że według akt frankfurckich, artysta zajmował się ok. 1527 roku handlem kotłami mydlarskimi.

W latach 1513/15 wymienione są umowy Matthiasa Grünewalda z mistrzem Michaelem Wesserem w Altkirch (Górna Alzacja), niedaleko Isenheim, co sprawia, że prawdopodobnie przebywał on w tym czasie w Alzacji, i że namalował tam ołtarz w Isenheim (a nie na przykład w Moguncji czy Aschaffenburgu), a także, że nie uczestniczył w tym czasie w procesie we Frankfurcie. 27 sierpnia 1516 roku kapituła w Moguncji rozpatrzyła prośbę malarza o wypłacenie jego pensji, z 1524 i 1525 zachowały się dwa pokwitowania, jeszcze 27 lutego 1526 roku otrzymał część zapłaty. W 1520 roku spotkał się być może z Dürerem w Akwizgranie.

Joachim von Sandrart Teutsche Academie der Edlen Bau Bild und Mahlerey Kuenste Matthias Gruenewald 1679
Rycina przedstawiająca portret Matthiasa Grünewalda u Sandrarta wg rysunku z Biblioteki Uniwersyteckiej w Erlangen z 1679 roku. Według nowszych badań rysunek ten jest postrzegany jako studium do Jana Ewangelisty.
Źródło: Wikimedia Commons
Wolf Huber Zeichnungen Maennliches Bildnis mit Schaube und breitkrempigem Hut 1522
Wzór do pierwszej ryciny Sandrarta wg rysunku Wolfa Hubera z roku 1522.
Źródło: Wikimedia Commons

W 1526 roku, po zawirowaniach wojny chłopskiej, Matthias Grünewald nie był już na służbie arcybiskupa Albrechta von Brandenburga, zamieszkał we Frankfurcie nad Menem i w tym samym roku oddał adoptowanego syna Andreasa Nitharta na naukę do budowniczego organ Arnolda Rückera w Seligenstadt, który go wychowywał przez cztery lata. 8 maja 1527 roku Matthias Grünewald otrzymał od rady miasta zlecenie na wykonanie rysunków frankfurckiego młyna wodnego i udał się jako malarz i specjalista od techniki wodnej do Halle, gdzie w następnym roku zmarł. Notatkę o jego śmierci znalazł W. Stengel w rodzinnej Biblii, którą wykonał Hans Plock z Moguncji, u którego mieszkał. Z uwagi w piśmie magistratu w Halle do Frankfurtu wynika, że Grünewald niewiele tam dokonał, i że zmarł nieoczekiwanie. Jest możliwe, że ustąpienie Matthiasa Grünewalda z urzędu w Moguncji związane było z ówczesnymi zamieszkami. Nie był obojętny wobec wojny chłopskiej i Reformacji. Był w posiadaniu Nowego Testamentu Marcina Lutra, jego kazań, jak również książki Zwölf Artikel Christlichen Glaubens przywódcy anabaptystów Balthasara Hubmaiera, która ukazała się w 1527 w Mikulovie (niem. Nikolsburg) na Morawach.

Równie zawiłe jak badanie życia Matthiasa Grünewalda pozostają ustalenia odnośnie jego obrazów. Po nowych wyjaśnieniach dotyczących biografii Matthiasa Grünewalda portret, który Sandrart otrzymał od norymberskiego radnego Philippa Jacoba Stromera, prawdopodobnie od jego przodka, lekarza nadwornego Albrechta von Brandenburg, Heinricha Stromera, może reprezentować Grünewalda. Rycina nawiązuje do rysunku Sandrarta, który najwyraźniej ma za podstawę rysunek w Bibliotece Uniwersyteckiej w Erlangen (z Biblioteki Zamkowej). Jest on opracowanym autoportretem z 1514 roku.

Więc św. Paweł Pustelnik na Ołtarzu z Isenheim, którego odwiedza św. Antoni (z herbem fundatora Guersi) na pustyni, jest ukrytym autoportretem Matthiasa Grünewalda.

Jednak Joachim von Sandrart mógł być w błędzie, gdyż wzorem jest prawdopodobnie rysunek Wolfa Hubera z 1522 roku, który ewidentnie przedstawia kogoś innego. Niewyjaśnione pozostaje rzucające się w oczy pokrewieństwo autoportretu młodego, być może augsburskiego artysty ok. 1490 roku (w Chicago) ze św. Sebastianem z Ołtarza z Isenheim. Według nowszych badań nie istnieje chyba żaden autentyczny portret Matthiasa Grünewalda.

Ilość zachowanych prac Matthiasa Grünewalda jest niewielka. Preferował tematykę religijną. Do dzisiaj zachowało się pięć lub sześć ołtarzy, 21 pojedynczych obrazów, pięć obrazów dewocyjnych i 35 rysunków, które są studiami do obrazów. Za zaginione jego dzieła uważa się trzy ołtarze i jeden obraz. Jednak problem polega na tym, że wiele prac zostało przypisanych Grünewaldowi wyłącznie na podstawie krytyki stylu. Tylko odnośnie Ołtarza z Isenheim istnieją dokumenty źródłowe, które potwierdzają jego autorstwo. Na trzech kolejnych pracach znajduje się jego sygnatura, a na trzech pojawia się data. To, czy Matthias Grünewald rzadko podpisywał i datował swoje dzieła, musi pozostać kwestią spekulacji ze względu na duże rozdrobnienie i czasami skrajnie zły stan jego dzieł.

Przypuszczalnie najstarszym wykonanym przez Matthiasa Grünewalda obrazem jest Wieczerza Pańska zwana Coburger Tafel, który powstał ok. 1500 roku. W 1503 roku powstał tzw. Ołtarz z Lindenhardt (Lindenhardter Altar), do którego wykonał na skrzydłach zewnętrznych Czternastu Świętych Wspomożycieli oraz Chrystusa Boleściwego na tylnej stronie. Na zlecenie Johanna von Kronberga stworzył w 1504 Szydzenie z Chrystusa (Die Verspottung Christi) jako epitafium dla jego zmarłej siostry. W 1510 otrzymał zamówienie na cztery skrzydła do Ołtarza Hellera we Frankfurcie nad Menem, do którego środkowy obraz wykonał Albrecht Dürer. Na lewym skrzydle przedstawił świętych Wawrzyńca i Cyriaka (obecnie Städel we Frankfurcie nad Menem), a na prawym święte Elżbietę i Łucję (obecnie Staatliche Kunsthalle Karlsruhe). Za główne dzieło Matthiasa Grünewalda uchodzi Ołtarz z Isenheim, który tworzył w latach 1513–16. Chociaż historycy sztuki nie wykluczają, że przełożony klasztoru antonitów w Isenheim zamówił już go w 1506 z przeznaczeniem do kaplicy szpitalnej. W 1516 roku otrzymał zlecenie od kapituły w Aschaffenburgu na wykonanie obrazów ołtarzowych. W latach 1517–19 powstał Ołtarz Marii Śnieżnej (Maria-Schnee-Altar, który został zamówiony dla bazyliki św. Piotra i Aleksandra w Aschaffenburgu, z którego zachował się obraz środkowy tzw. Madonna z Stuppach (Stuppacher Madonna, Stuppach, kościół farny). Około 1520 roku Matthias Grünewald stworzył ołtarze mogunckie, m.in. z 15 zachowanymi do dzisiaj obrazami malarza (co stanowi obecnie prawie połowę jego obrazów), których część w 1631/32 zrabowana został przez Szwedów w czasie wojny trzydziestoletniej i utracona podczas zatonięcia statku na Morzu Bałtyckim. Potem namalował obraz Święty Erazm i święty Maurycy dla nowej kolegiaty w Halle, który znajduje się obecnie w Starej Pinakotece w Monachium. Obrazy Ukrzyżowanie i Niesienie krzyża z Ołtarza z Tauberbischofsheim (Tauberbischofsheimer Altar) powstałe między 1522 a 1525 rokiem znajdują się w Staatliche Kunsthalle w Karlsruhe. Jedynie obraz Opłakiwanie Chrystusa (Die Beweinung Christi), namalowany przypuszczalnie na zlecenie kardynała Albrechta von Brandenburg dla bazyliki św. Piotra i Aleksandra w Aschaffenburgu, znajduje się na swoim pierwotnym miejscu i uważany jest za ostatnią pracę Matthiasa Grünewalda.

HMF Duerer Gruenewald Harrich Heller Altar DSC 6312 173

 

Ołtarz Hellera, 1511 (rekonstrukcja).
Źródło: Wikimedia Commons

Grunewald Isenheim

 

Ołtarz z Isenheim, 1513–1515.
Źródło: Wikimedia Commons

Mathis Gothart Grünewald 001 173

 

Madonna z Stuppach.
Źródło: Wikimedia Commons

Mathis Gothart Grünewald 011

 

Święty Erazm i święty Maurycy, ok 152-24.
Źródło: Wikimedia Commons

Mathis Gothart Grünewald 058

 

Ołtarz z Tauberbischofsheim: Ukrzyżowanie, 1522–25.
Źródło: Wikimedia Commons

Mathis Gothart Grünewald 060

 

Ołtarz z Tauberbischofsheim: Niesienie krzyża, 1522–25.
Źródło: Wikimedia Commons

Mathis Gothart Grünewald 062

 

Szydzenie z Chrystusa, 1504, olej na drewnie, 109 × 74,3 cm, Stara Pinakotek w Monachium.
Źródło: Wikimedia Commons

Matthias Gruenewald Coburger Tafel Abendmahl

 

Coburger Tafel, ok. 1500.
Źródło: Wikimedia Commons

Literatura

  • Joachim von Sandrart: L'Academia Todesca della Architectura, Scultura & Pittura: Oder Teutsche Academie der edlen Bau-, Bild- und Mahlerey-Künste [...]. Jacob von Sandrart/Mattäus Merian, Nürnberg/Frankfurt 1675 (online).
  • Heinrich Alfred Schmid: Die Gemälde und Zeichnungen von Matthias Grünewald, Verlag von W. Heinrich, 1911
  • Ladendorf, Heinz, "Matthias Grünewald" w: Neue Deutsche Biographie 7 (1966), s. 191-197; URL: https://www.deutsche-biographie.de/pnd118542907.html#ndbcontent
  • Walther Karl Zülch: Der historische Grünewald. Mathis Gothardt-Neithardt. F. Bruckmann Verlag, München 1938.

Linki