Max Horkheimer

Max Horkheimer (ur. 14 lutego 1895 w Zuffenhausen koło Stuttgartu; zm. 7 lipca 1973 w Norymberdze) − niemiecki filozof, socjolog i czołowy przedstawiciel »szkoły frankfurckiej«. Razem z Theodorem W. Adorno uważany jest za twórce teorii krytycznej. (wyznanie mojżeszowe)

Max Horkheimer (z przodu z lewej)
Max Horkheimer (z przodu z lewej), Theodor W. Adorno (z przodu z prawej), Jürgen Habermas (w tle z prawej), Siegfried Landshut (w tle z lewej) w 1964 w Heidelbergu.
Źródło: Wikimedia Commons

Genealogia

Ojciec Moritz Horkheimer, fabrykant; matka Babette z domu Lauchheimer; – ożenił się w 1926 r. z Rose (»Maidon«) Christine Riekher (1887–1969), która była wcześniej prywatną sekretarką jego ojca.

Życiorys

Max Horkheimer po ukończeniu w 1911 r. 10 klasy w gimnazjum »Dillmann-Gymnasium« w Stuttgarcie rozpoczął naukę zawodu w fabryce ojca. Od tego czasu łączyła go długotrwała przyjaźń z Friedrichem Pollockiem. Po okresie nauki i wolontariacie w Brukseli został w 1914 r. młodym zarządcą w przedsiębiorstwie ojca. Jako kierownik zakładu był początkowo zwolniony ze służby wojskowej w czasie I wojny światowej, ale w 1917 r. został do niej powołany. W 1919 r. zdał maturę w Monachium. W latach 1919–1922 studiował w Monachium, Frankfurcie nad Menem i Fryburgu Bryzgowijskim. W 1922 r. doktoryzował się we Frankfurcie nad Menem u Hansa Corneliusa, którego był później asystentem. W 1925 r. habilitował się pracą »Über Kants Kritik der Urteilskraft als Bindeglied zwischen theoretischer und praktischer Philosophie«, a w 1930 r. został profesorem zwyczajnym na uniwersytecie we Frankfurcie nad Menem, gdzie prowadził Katedrę Filozofii Społecznej na Wydziale Filozoficznym. W tym samym roku został dyrektorem założonego przez Carla Grünberga Instytutu Badań Społecznych (niem. Institut für Sozialforschung). Horkheimer kierował instytutem do jego zamknięcia przez nazistów w 1933 roku. Pod jego kierownictwem instytut wydawał od 1932 r. czasopismo »Zeitschrift für Sozialforschung«, które podczas emigracji w latach 1939–41 ukazywało się jako »Studies in Philosophy and Social Science«. Do autorów artykułów należeli: Leo Löwenthal, Friedrich Pollock, Erich Fromm, Theodor W. Adorno, Walter Benjamin i Herbert Marcuse. Jako inicjator czasopisma i rozpoczętych w 1936 r. »Studiów o autorytecie i rodzinie« (niem. Studien über Autorität und Familie), wspólnej pracy Instytutu Badań Społecznych, ściśle współpracował z naukowcami o poglądach socjalistycznych, marksistowskich i freudowskich, których często określa się jako »krąg Horkheimera«, a później jako »szkołę frankfurcką«.

W czasie emigracji udał się przez Genewę do Nowego Jorku, gdzie na uniwersytecie »Columbia University« z pomocą kolegów amerykańskich nadal prowadził Instytut Badań Socjologicznych. W 1941 r. zamieszkał w Palisades (Los Angeles) i został sąsiadem Thomasa Manna. Wkrótce podążył też za nim jego przyjaciel i najbliższy współpracownik Theodor W. Adorno. W 1947 r. opublikował w USA »Eclipse of Reason« (niem. wydanie »Zur Kritik der instrumentellen Vernunft, 1967) i razem z Adorno »Dialektik der Aufklärung«, dwa najważniejsze swoje dzieła. W 1949 r. Horkheimer wrócił do Niemiec i na uniwersytet we Frankfurcie nad Menem, gdzie kierował Katedrami Filozofii i Socjologii. W 1950 r. mógł ponownie otworzyć Instytut Badań Socjologicznych, którego został dyrektorem, a Adorno jego zastępcą. W latach 1951–1953 był rektorem uniwersytetu.

Jego uczeń i późniejszy następca na frankfurckiej katedrze, Alfred Schmidt razem z Gunzelinem Schmidem Noerrem wydali 19–tomowy zbiór jego pism »Gesammelte Schriften« (1985–1996).

W latach 1954-1959 prowadził wykłady na uniwersytecie w Chicago. Po przejściu na emeryturę w 1959 r. osiadł razem z Friedrichem Pollockiem w Montagnola w Szwajcarii. W piśmie do prezydenta »Friedhofskommission der Israelitischen Kultusgemeinde Bern« wyraził życzenie, żeby został pochowany razem z żoną na żydowskim cmentarzu, gdzie znajdował się już grób jego rodziców zmarłych na emigracji. Max Horkheimer zmarł 7 lipca 1973 w Norymberdze i zgodnie z życzeniem został pochowany na żydowskim cmentarzu w Bernie.

Poglądy

W swoich dziełach Max Horkheimer sformułował fundamentalną krytykę społeczeństwa mieszczańskiego, które scharakteryzował jako formację społeczną rozdartą sprzecznościami politycznymi, ekonomicznymi, ideologicznymi i społeczną niesprawiedliwością. Na podstawie okoliczności historycznych i osobistych doświadczeń stwierdził związek między kapitalizmem (porządkiem ekonomicznym społeczeństwa mieszczańskiego) i powstaniem faszyzmu. Jako reakcja na kryzys kapitalizmu powstał faszyzm, który despotycznymi środkami usiłował go utrzymać. » Kto nie chce mówić o kapitalizmie, powinien także milczeć o faszyzmie« stwierdził w przededniu II wojny światowej.

W piśmie »Zur Kritik der instrumentellen Vernunft« (angl.1947; niem. 1967) zwrócił się przeciw ograniczeniu nauki przez Maxa Webera do instrumentalnej, technicznej wiedzy, która nam mówi co robić, aby osiągnąć zamierzone cele, podczas gdy wybór celu działania nie jest kwestią nauki. Horkheimer przestrzega przed samorezygnacją rozumu, aby technika nie stała się celem samym w sobie a my nie stalibyśmy się niewolnikiem naszego instrumentu. Przestrzega także przed pewnym obrazem człowieka, który w dobie industrializacji jest wnikliwym użytkownikiem i jednocześnie więźniem instrumentalnego rozumu, przez co staje się idiotą tam, gdzie chodzi o wybór celów i środków – obraz »idioty zawodowego«. Także we wzrastającej biurokracji widzi zagrożenie. Im większy i skomplikowany aparat biurokratyczny, tym większe jest niebezpieczeństwo, że stanie się celem samym w sobie.

Max Horkheimer zajmował się także stosunkami ludzi i zwierząt. Twierdził, że zwierzęta potrzebują ludzi. W 1945 r. w liście do pewnego amerykańskiego polityka wypowiadał się przeciw wiwisekcji, czyli sekcji na żywym zwierzęciu. Uważał, że walka o zwierzęta jest jednocześnie walką o człowieka. Krytyka doświadczeń na zwierzętach, cyrków, ogrodów zoologicznych i ubojni znalazła się także w pisanym razem z Adorno zbioru esejów »Dialektik der Aufklärung«.

W późniejszych pismach Horkheimera pojawia się wpływ Arthura Schopenhauera, metafizycznie uzasadniony pesymizm. Dla Horkheimera egzystencja ludzka jest materialnym cierpieniem, ale w przeciwieństwie do Karola Marksa rozumiał socjalizm nie jako przyszłą społeczność opierającą się na historycznym rozwoju, lecz jako historyczny rozwój możliwego polityczno-społecznego układu, który może zaoferować wyjście ze społecznych sprzeczności i problemów teraźniejszości.

Dzieła (wybór)

  • Anfänge der bürgerlichen Geschichtsphilosophie. Kohlhammer. 1930.
  • Die gegenwärtige Lage der Sozialphilosophie und die Aufgaben eines Instituts für Sozialforschung : öffentliche Antrittsvorlesung bei Übernahme des Lehrstuhls für Sozialphilosophie und der Leitung des Instituts für Sozialforschung am 24. Januar 1931. 1931.
  • Zum Rationalismusstreit in der gegenwärtigen Philosophie. 1934.
  • Dämmerung. Notizen in Deutschland. 1934
  • Studien über Autorität und Familie : Forschungsberichte aus dem Institut für Sozialforschung. 1936.
  • Philosophische Fragmente. z Theodorem W.Adorno, 1944.
  • Dialektik der Aufklärung. Philosophische Fragmente. z Theodorem W. Adorno, 1947.
  • Eclipse of Reason. 1947, wyd. niem. Zur Kritik der instrumentellen Vernunft, przekład Alfreda Schmidta, 1967.
  • Zum Begriff der Vernunft. Festrede bei der Rektoratsübergabe der Johann Wolfgang Goethe-Universität am 20. November 1951. 1952.
  • Über die deutschen Juden. 1961.
  • Um die Freiheit. 1962.
  • Über das Vorurteil. 1963.
  • Autoritärer Staat. Die Juden und Europa. 1967.
  • Vernunft und Selbsterhaltung. 1970.
  • Die gesellschaftliche Funktion der Philosophie. Ausgewählte Essays. 1988.

Literatura

  • Wiggershaus, Rolf: Max Horkheimer : Begründer der "Frankfurter Schule", 2014.

Linki

Autor: Roman Penkała