Maximilian Harden

Maximilian Felix Ernst Harden (pseudonimy: Kent, Apostata, Kunz von der Rosen; ur. 20 października 1861 w Berlinie jako Felix Ernst Witkowski, zm. 30 października 1927 w Montanie, Szwajcaria) – niemiecki publicysta, krytyk literacki, aktor oraz dziennikarz i wydawca tygodnika „Die Zukunft” (1892–1922). Wytoczył procesy przeciw doradcom i przyjaciołom cesarza Wilhelma II, które doprowadziły do kilku dymisji. (wyznanie mojżeszowe, od 1881 ewangelickie)

Maximilian Harden 1914
Maximilian Harden (1911).
Źródło: Wikimedia Commons

Genealogia

  • Ojciec : Arnold Witkowski (1815–78), handlarz jedwabiem w Poznaniu, później w Berlinie, ceniony przez Augusta Bebela jako „dobry demokrata“;
  • Matka : Ernestine (1825–1903), córka Heinricha Krakau, kupca w Skwierzynie (niem. Schwerin/Warthe);
  • Bracia Carl Sigismund Witting, Richard Witting (1856–1923), Julian Max Witting, Ludwig Witkowski;
  • Ożenił się : 1) w Berlinie w 1888 (rozwód) z aktorką Josefine Katarine Joost (1860–1912), 2) w Berlinie w 1919 z rozwiedzioną Selmą Fontheim z domu Isaac (1863–1932);
  • Dzieci : córka z drugiego małżeństwa;

Życiorys

Maximilian Harden urodził się 20 października 1861 r. w Berlinie jako syn kupca Arnolda Witkowskiego (1815–78) i jego żony Ernestine z domu Krakau (1825–1903). Na jego dzieciństwo i psychikę rzucił cień psychopatyczny despotyzm ojca, co znalazło wyraz w późniejszym jego pesymizmie. Mając 13 lat musiał opuścić Francuskie Gimnazjum w Berlinie i zgodnie z wolą ojca rozpocząć naukę kupiectwa. W tej sytuacji uciekł najpierw do matki, która odeszła już wcześniej od męża, a potem przyłączył się do trupy aktorskiej, z którą występował od 1874 do 1884 roku w licznych teatrach na terenie Niemiec. Podobnie jak jego początkowy zwolennik a późniejszy zagorzały przeciwnik Karl Kraus (1874–1936) chciał przez dokonaną w 1878 r. zmianę nazwiska i konwersję na protestantyzm odejść od swojego pochodzenia żydowskiego.

Już jako aktor zaczął tłumaczyć i pisać. Dzięki esejom o niemieckich, skandynawskich, rosyjskich i francuskich pisarzach, które publikował od 1884 r. w różnych gazetach („Die Nation”, „Berliner Tageblatt”), szybko zyskał uznanie. Pod pseudonimem „Apostata” pisał też artykuły polityczne do czasopisma „Die Gegenwart”. W 1889 r. uczestniczył w Berlinie w zakładaniu towarzystwa teatralnego „Freie Bühne” i w następnych latach razem z Maxem Reinhardtem (1873–1943) reorganizował berliński Deutsches Theater. Harden wpłynął na rozwój kultury teatralnej i sztuki aktorskiej. Poprzez pracę literacką doszedł do polityki.

Strona tytułowa czasopisma „Die Zukunft” (1893)
Strona tytułowa czasopisma „Die Zukunft” (1893).
Źródło: Wikimedia Commons

W październiku 1892 r. założył czasopismo „Die Zukunft“, którego był jednocześnie wydawcą, redaktorem i głównym autorem artykułów. Na jego łamach publikował eseje o polityce i sztuce. W trakcie kilku lat stał się „najbardziej znienawidzonym i jednocześnie najbardziej znanym z niemieckich pisarzy”, jak go oceniło we wrześniu 1898 r. czasopismo „Berliner Leben”. W 1893 r. odrzucił propozycję kierowania czasopismem „Deutsche Tageszeitung”, gdyż chciał zachować niezależność. Jako początkowy zwolennik monarchii i wielbiciel Otto Bismarcka (1815–1898) stał się później zdecydowanym krytykiem polityki cesarza Wilhelma II.

W sporze dotyczącym postępowania wobec socjaldemokracji, do której nie należał i którą odrzucał jako partię doszło prawie do zerwania z Otto Bismarckiem. Nie akceptował polityki nacisku, opowiadał się za poprawą losu proletariatu i prawem do strajku robotników. W polityce socjalnej reprezentował linię swojego chwilowego współpracownika Friedricha Naumanna (1860–1919). Krytykował junkierstwo i proponował, aby junkrowie i przedsiębiorcy zjednoczyli się w jednej przywódczej klasie. Krytykował też berlińskie wolnomyślicielskie czasopisma, które w większości kierowane były przez osoby pochodzenia żydowskiego. To oraz chłód wobec syjonizmu i zupełnie błędne wypowiedzi w aferze Dreyfusa spowodowało, że zarzucano mu antysemityzm.

Narodowe zaangażowanie Hardena przysporzyło mu wiele kar pieniężnych, aresztowań, nacisków na jego czasopismo oraz rezygnację ze spokojnego życia. Bez wątpienia jego artykuły przyczyniły się do osłabienia uczuć monarchistycznych w Niemczech, ale wskazały też drogę do zgodnych z wymaganiami czasu przemian. W sierpniu 1906 r. Maximilian Harden pozyskał go do politycznego partnerstwa zwolniony w kwietniu ze służby dyplomatycznej Friedrich August von Holstein (1837–1909), którego wcześniej publicystycznie zwalczał. Zarzut, że Holstein zaopatrzył go w materiały i podjudzał do walki z Philippem zu Eulenburgiem (1847–1921) został obalony. Maximilian Harden aferę z Eulenburgiem rozpoczął jesienią 1906 r. z własnych pobudek, ale w ścisłej współpracy z Holsteinem. W kilku artykułach dał do zrozumienia, że Eulenburg jest homoseksualistą. Od jesieni 1907 r. doszło do kilku sensacyjnych procesów, które początkowo niebezpośrednio, a potem bezpośrednio skierowane były przeciw Eulenburgowi z powodu paragrafu 175 kodeksu karnego Rzeszy. W procesie tym oskarżany był też Kuno von Moltke (1847–1923), z którym żona rozwiodła się 15 listopada 1899 r., kiedy odkryła jego homoseksualne stosunki łączące go z Eulenburgiem. W procesach Eulenburga i Moltke, trwających od 1907 do 1909 r. oraz aferze Daily-Telegraph okazało się jak władza publiczna, aby uniknąć jeszcze większego skandalu, próbuje zatuszować sprawę. Hardena głównym celem nie było ukaranie Eulenburga i Moltke z powodu ich zboczenia, lecz za ich szkodliwy wpływ na cesarza, a w wyniku tego na interesy państwa. W procesach tych nie doszło do ogłoszenia wyroków, ponieważ rozpoczęty 29 czerwca 1908 r. proces bezpośrednio przeciw Eulenburgowi został w sierpniu tego samego roku wstrzymany z powodu jego choroby. Moltke natomiast wyzwał Hardena na pojedynek, a gdy ten to rozwiązanie odrzucił, wytoczył mu proces o oszczerstwo, w którym Harden został uniewinniony. Postępowanie przeciwko Moltke z powodu paragrafu 175 zostało wstrzymane w 1908 r. z powodu wypłacenia Hardenowi odszkodowania w wysokości 40.000 marek. Tak zwana afera Harden–Eulenburg była jednym z największych skandali epoki wilhelmowskiej. W społeczeństwie skandal ten wywołał burzę oburzenia przeciw homoseksualizmowi i środowisku homoseksualnemu skupionemu wokół Wilhelma II.

Po wybuchu I wojny światowej Maximilian Harden szybko uznał, że Niemcy nie mogą jej wygrać. Zaczął energicznie walczyć o przeprowadzenie głębokich reform politycznych i społecznych oraz został zdecydowanym przeciwnikiem wszelkiej aneksji i nieograniczonej wojny podwodnej (u-bootów). Jego myśli o konieczności zjednoczenia Europy, o rozbrojeniu, o Lidze Narodów i walce o powszechny pokój nie były tylko mrzonkami, ale stały się przyszłościowym i nadal aktualnym programem. Entuzjastycznie przyjął w 1918 r. upadek monarchii, ale powstała Republika Weimarska bardzo go rozczarowała. Rozpoczął przeciwko niej walkę publicystyczną, ale jeszcze mniej skuteczną niż przeciw monarchii. W artykułach po 1918 r., które ukazały się w czasopiśnie „Die Zukunft”, gazetach niemieckich, holenderskich i amerykańskich atakował nowe porządki, instytucje i osoby, ale także wszelkie nacjonalistyczne zachowania i opowiadał się za uznaniem niemieckiej winy za wojnę. Obwołano go zdrajcą narodowym i wkrótce po zamordowaniu jego wcześniejszego przyjaciela Walthera Rathenau (1867–1922) przeprowadzono 3 lipca 1922 r. zamach na niego, w którym został ciężko ranny.

Grób Maximiliana Hardena
Grób Maximiliana Hardena, Trakehner Allee 1, w Berlinie-Westend.
Źródło: Wikimedia Commons

Po zamachu wycofał się z życia politycznego, zlikwidował czasopismo „Die Zukunft”, opuścił Niemcy i zamieszkał w Szwajcarii. Do Berlina wrócił tylko raz w 1923 r. na proces jego zamachowców. Rozczarowany łagodnym wyrokiem dla oskarżonych, który wydał sąd pod naciskiem nacjonalistycznych sił, a którego przewodniczącym był Żyd, podobnie jak obrońcy oskarżonych, wrócił do Szwajcarii, gdzie zmarł 30 października 1927 r. w Montanie. Maximilian Harden pochowany został na cmentarzu w Berlinie. Organ prasowy NSDAP „Der Angriff“ napisał z okazji jego śmierci: „Maximilian Harden został stracony przez zapalenie płuc. Żałujemy śmierci tego człowieka tylko dlatego, że odebrała nam możliwość rozliczenia z Izydorem Witkowskim na nasz sposób”.

Dzieła (wybór)

  • Die Zukunft (Przyszłość), tygodnik, 1892–1922.
  • Literatur und Theater (Literatura i teatr), 1896.
  • Köpfe (Głowy), Verlag Erich Reiss, Berlin 1910.
  • Krieg und Frieden (Wojna i pokój), 1918.
  • Von Versailles nach Versailles (Od Wersalu do Wersalu), Avalun-Verlag, Hellerau bei Dresden 1927 (autobiografia).

Literatura

  • Helmuth Rogge: Harden, Maximilian Felix Ernst w Neue Deutsche Biographie (NDB). Tom 7, Duncker & Humblot, Berlin 1966, ISBN 3-428-00188-5, s. 647–651.