Oswald Spengler

Oswald Arnold Gottfried Spengler (ur. 29 maja 1880 w Blankenburgu (Harz); zm. 8 maja 1936 w Monachium) – niemiecki filozof kultury i historii oraz antydemokratyczny pisarz polityczny. W kręgu jego zainteresowań znajdowały się nauki przyrodnicze, matematyka, filozofia, historia i sztuka.

Oswald Spengler
Oswald Spengler.
Źródło: Wikimedia Commons

W głównym dziele Zmierzch Zachodu (Der Untergang des Abendlandes) zwrócił się przeciw historiografii linearnej, która historię „ludzkości” opowiada jako historię postępu. Zamiast tego reprezentuje teorię cyklów, według której znowu powstają nowe kultury, przeżywają okresy rozkwitu i po ich zakończeniu upadają. Kultury rozumie jednoznacznie rozdzielone, organiczne twory z kilkusetletnim okresem życia, które wykazują charakterystyczne myślenie i działanie jednostki oraz ukształtowane właściwości. Już tytuł pisma zawiera tezą, która przedstawiona i uzasadniona jest w książce, że w czasach Spenglera „kultura Zachodu" znajduje się w stanie jej postępującego upadku.

Zaliczony został do nacjonalistycznej i antydemokratycznej „rewolucji konserwatywnej”, ale on sam odrzucał nacjonalizm i jego ideologię rasową. Jego ideałem wydaje się być raczej faszystowski dyktator Włoch, Benito Mussolini. (wyznanie ewangelickie)

Genealogia

Ojciec Bernhard (1844–1901), sekretarz pocztowy w Blankenburgu, później w Soest; matka Pauline z domu Grantzow (1840–1910), córka Gustava Adolfa Grantzowa (1811–83), baletmistrza w teatrze dworskim w Brunszwiku; ciotki Adele Grantzow (1845–77), tancerka, występowała na scenach w Hanowerze, Moskwie, St. Petersburgu, Berlinie i Kairze, Anna Grantzow, aktorka; rodzeństwo jeden brat (wcześnie zmarł) i 3 siostry: Adele (1881–1917), Gertrud (1882–1957), Hildegard po mężu Kornhardt (1883–1942); – kawaler.

Życiorys

Dzieciństwo i młodość

Oswald Spengler urodził się 29 maja 1880 r. w Blankenburgu jako drugie z pięciorga dzieci sekretarza poczty Bernharda Spenglera i jego żony Pauline z domu Grantzow. Ochrzczony został w wierze ewangelickiej. W 1891 r. rodzina przeprowadziła się do Halle, gdzie uczęszczał do pietystycznie ukierunkowanej fundacji Franckesche Stiftungen. W dzieciństwie przechodził kryzysy nerwowe i napady paniki, poza tym miał skłonność do somnambulizmu. Później dzieciństwo wspominał jako czas „bólów głowy" i „strachu życiowego”.

Już wcześnie skierował swoje fantazje na tematy historyczne. Jako piętnastolatek wypełniał całe zeszyty szczegółowymy informacjami o historii, geografii i administracji dwóch fikcyjnych imperiów „Afroazja” i „Wielkie Niemcy”. Jako gimnazjalista zakradał się w Halle do biblioteki uniwersyteckiej i czytał dzieła Ernsta Haeckela, Ludwiga Büchnera i Davida Friedricha Straußa.

Studia

Po maturze w gimnazjum w Franckesche Stiftungen studiował od 1899 r. matematykę i nauki przyrodnicze w Halle, Monachium i Berlinie. Jego nauczycielem był m.in. Hans Vaihinger (1852–1933). 6 kwietnia 1904 r. otrzymał na uniwersytecie w Halle tytuł doktora filozofii dzięki dysertacji pt. Der metaphysische Grundgedanke der Heraklitischen Philosophie (Podstawowe myśli metafizyczne filozofii Heraklita). Jego promotorem był Alois Riehl (1844–1924). W grudniu tego samego roku zdał egzamin państwowy dla nauczycieli szkół wyższych.

Spengler był pod silnym wpływem Ernsta Haeckela, filozofii fikcji Hansa Vaihingera („Philosophie des Als Ob”), w szczególności krytyki kultury Fryderyka Nietzschego, a zwłaszcza jego koncepcji dekadencji i woli władzy. Poza tym przez całe życie czcił Goethego jako pewne apogeum kultury zachodniej.

Praca zawodowa

W 1905 r. rozpoczął pracę w seminarium w Lüneburgu. Jednak nie odpowiadało mu to i po przeżytym załamaniu nerwowym wyjechał stamtąd. Na życzenie matki przyjął w 1906 r. posadę w Saarbrücken. Ostatecznie odbył roczny staż w Düsseldorfie w Oberrealschule am Fürstenwall (obecnie Geschwister-Scholl-Gymnasium). Po otrzymaniu uprawnień do nauczania matematyki, w 1908 roku objął stałe stanowisko profesora zwyczajnego w Heinrich-Hertz-Realgymnasium w Hamburgu.

Odziedziczony w 1910 r. po matce skromny majątek pozwolił mu na rozpoczęcie kariery wolnego pisarza i niezależnego uczonego w Monachium, gdzie mieszkał od marca 1911 do śmierci. W Monachium pracował początkowo w różnych czasopismach jako referent kulturalny. Nie podzielał panującego w tamtym środowisku antysemityzmu, którego język uważał za wulgarny. Niemniej jednak pochodzą jego wypowiedzi tego okresu, w których można zauważyć antyżydowskie resentymenty, na przykład gdy porównywał „brud i podłość” niemieckiej sceny literackiej swoich czasów do „rosyjskiego getta”.

Zmierzch Zachodu

Pod wrażeniem drugiego kryzysu marokańskiego w lipcu 1911 r., który oznaczał duchowy punkt zwrotny jego życia, dojrzał w nim plan głównego dzieła Zmierzch Zachodu. Podczas I wojny światowej, w której nie brał udziału z powodu wady serca, pracował nad pierwszym tomem powieści, który ukazał się we wrześniu 1918 roku. Dzięki temu dziełu natychmiast awansował do grona najbardziej znanych intelektualistów Republiki Weimarskiej. Książka stała się bestselerem okresu międzywojennego i jedną z najczęściej sprzedawanych książek filozoficznych w ogóle. Oswald Spengler stał się błyskawicznie sławny oraz obiektem debat i kontrowersji w kręgach literackich, naukowych i politycznych. Drugi tom ukazał się w 1922 roku. Podczas okresu monachijskiego cierpiał z powodu izolacji społecznej i intelektualnej.

Wielu współczesnych tezę tytułową błędnie rozumiało jako komentarz do niemieckiej przegranej w I wojnie światowej.

Tymczasem Oswald Spengler miał przed oczami znacznie większe obszary życia ludzkiego. „Zmierzch” rozumiał jako zakończenie obejmującego stulecia okresu, w którym powstają i przemijają wielkie kultury. Na skutek tego cyklicznego prawa historii światowej nastąpił naturalny i nieuchronny zmierzch Zachodu. Z porównania z historią innych kultur wysokorozwiniętych, przede wszystkim antyku, wyciągnął wniosek, że okres upadku zachodniej kultury rozpoczął się już w XIX wieku, a teraz wszedł w ostatnie stadium „cywilizacji”.

Już jemu współcześni krytykowali słabe punkty tej filozofii, przede wszystkim brak logicznej odpowiedzi, jak Spengler doszedł do wypowiedzi o różnych kulturach, jeśli wyszedł z założenia, że głębsze zrozumienie między nimi zdaje się być nie możliwe. Także trudna do rozwiązania plątanina osądów faktów i wartości, które idą w parze z konfrontacją „kultury” i „cywilizacji”, porusza gruntowne problemy. Wprawdzie później Spengler uważa, że zamiast o „zmierzchu” równie dobrze można by mówić o „zakończeniu”. „Cywilizacja” funkcjonuje w jego dziele zawsze jako pojęcie zbiorcze wszystkich negatywnie ocenianych oddziaływań nowoczesności.

Działalność polityczna

Między 1914 a 1917 Spengler napisał dwa memoriały, które zachowały się tylko fragmentarycznie. Jeden skierowany do cesarza Wilhelma II, drugi do szlachty. W piśmie do cesarza postulował, że „monarchia musi potraktować wezwania republikańskie z gotowością do samoodnowy”. Od szlachty domagał się, żeby zrezygnowała ze swoich przywilejów politycznych. W swojej antyoświeceniowej krytyce wezwał do utworzenia demokratycznej elity, tak aby „było bardzo prawdopodobne, że tak silne talenty są rzeczywiście obecne w odpowiednim miejscu i z wystarczającym przeszkoleniem, jak zakłada system”. Spengler był przekonany, że sprawnie funkcjonująca szlachta w państwie monarchicznym, która oferuje możliwości awansu dla nie-szlachty, jest zasadniczo lepsza niż czysta demokracja.

Nie akceptował przegranej Niemiec w pierwszej wojnie światowej. Już w grudniu 1918 r. w liście pisał, że pokój może być tylko prowizoryczny, a wojna światowa „wkracza teraz w drugą fazę”.

W opublikowanym w 1919 r. pamflecie Preußentum und Sozialismus (Pruskość i socjalizm) dał się poznać jako radykalny przeciwnik Republiki Weimarskiej. Również ta książka, oferująca argumenty formującemu się antyrepublikańskiemu myśleniu „ruchu narodowego”, okazała się wielkim sukcesem. Drugi tom Zmierzchu Zachodu (1922) nadał historyczno-filozoficzne uhonorowanie sprzeciwowi wobec systemu parlamentarnego Republiki Weimarskiej przez wrogą demokracji i kapitalizmowi analizę teraźniejszości, odniesienie do mocnych „cezarów” i prognozie przed nadchodzącymi walkami panujących nad światem.

Początkiem lat dwudziestych Spengler próbował także sam wpłynąć na politykę. Dzięki wsparciu finansowemu przyjaciół i znajomych, m.in. Alberta Vöglera i Paula Reuscha chciał w 1922 r. założyć tajne biuro do centralnego kierowania prasą. Gazety miały zostać dostosowane do narodowego socjalizmu poprzez kontrolowanie reklam, które były dla nich ważnym źródłem dochodu. Jednak plan jego się nie powiódł.

Po 1923 r. Oswald Spengler należał przez pewien czas do obozu antyrewolucyjnego, ale dopiero końcem lat 20-tych ponownie silnej zaangażował się w wydarzenia polityczne. W drugiej połowie 1923 roku brał udział w planach środowisk prawicowych skupionych wokół szefa dowództwa armii Reichswehry, Hansa von Seeckta, zastąpienia rządu Rzeszy pod przywództwem Gustava Stresemanna autorytarnym „dyrektoriatem”, w którym on sam miał zostać ministrem edukacji. Osobiste spotkanie z Hansem von Seecktem okazało się wielkim rozczarowaniem dla obu. W tej sytuacji Spengler uznał, że dobrym dyktatorem byłby bawarski polityk Gustav von Kahr. W tym celu wszczął kampanię prasową przeciwko Stresemannowi, która pozostała bezskuteczna - zdaniem Spenglera, także z tego powodu, że zrezygnowano z informacji o życiu prywatnym Stresemanna. Po nieudanym puczu Hitlera wycofał się z działalności politycznej i pracował jedynie jako publicysta. Od 1923 do 1935 r. związany był z Archiwum Nietzschego (niem. Nietzsche-Archiv).

Stosunek do nacjonalizmu

Oswald Spengler wprawdzie wstąpił do NSDAP, ale nie był aktywnym nacjonalistą i świadomie utrzymywał dystans wobec nowej władzy. Propozycję Gregora Strassera, gauleitera NSDAP Dolnej Bawarii, współpracy z miesięcznikiem nacjonalistycznym, odrzucił w 1925 r., ponieważ wstręt w nim budził „prymitywny slogan antysemityzmu”. Z tego samego powodu odrzucił w 1927 r. współpracę z narodowym czasopismem „Deutsches Volkstum”.

W notatkach prywatnych określił nacjonalistyczną ideologię rasową jako „światopogląd dla osób niedorozwiniętych umysłowo”. Państwo nazistowskie prowadzi „barbarzyństwo”, które nie jest barbarzyństwem Germanów, lecz kanibali: tortury, mordy, bezprawie, grabieże” - napisał w posłowiu „Zmierzchu Zachodu” (München 1998 (1923), s. 1197–1217, tu: s. 1204).

Po przejęciu władzy przez narodowych socjalistów jego postawa nie zmieniła się; gabinet Hitlera określił w liście jako „ministerstwo karnawałowe”. Odrzucił zarówno prośbę Josepha Goebbelsa wygłoszenie przemówienia 21 marca 1933 w Poczdamie, jak również nie przyjął zaproponowanej 25 lipca 1933 profesury na uniwersytecie w Lipsku. 25 lipca 1933 roku w Bayreuth odbyła się rozmowa Spenglera z Adolfem Hitlerem, podczas której ich wzajemna niechęć stała się jasna.

W wydanej 18 sierpnia 1933 roku książce „Lata decyzji” („Jahre der Entscheidung”) okazał się krytykiem reżimu nazistowskiego, choć wiele celów partii popierał, ale sceptyczny pozostał wobec osób ją reprezentujących, natomiast uhonorował w niej Mussoliniego. Pomimo opozycyjnych tendencji książka nie została zakazana przez reżim nazistowski.

Czystka polityczna dokonana przez narodowych socjalistów 30 czerwca 1934 oznaczała dla Spenglera ostateczne zerwanie z narodowym socjalizmem. Wśród zamordowanych w „noc długich noży” (niem. Nacht der langen Messer) znajdował się Gregor Strasser, jeden z jego wczesnych partnerów politycznych. Szczególnie dotknęło go zamordowanie monachijskiego krytyka muzycznego Williego Schmida, który stał się najwyraźniej ofiarą pomylenia z Paulem Schmittem, publikującym również w monachijskiej gazecie „Münchner Neuesten Nachrichten”. Po tym wymordowaniu przeciwników Adolfa Hitlera przyłączył się do „emigracji wewnętrznej”. Zachowane fragmenty jego spuścizny świadczą o nienawiści do nacjonalizmu.

Chociaż dystansował się od ideologii rasowej i narodowego socjalizmu pod kierownictwem Hitlera, to często uważany był i jest za duchowego prekursora narodowego socjalizmu. Jako tak zwany „mistrz myśli o rewolucji konserwatywnej”, podobnie jak Ernst Jünger i inni protagoniści tego ruchu, wniósł znaczący wkład w delegitymizacje i podważenie znienawidzonego „systemu” Republiki Weimarskiej.

Ostatnie lata i śmierć

W ostatnich latach życia Oswald Spengler ponownie poświęcił się kwestiom naukowym, które od początku znajdowały się na horyzoncie historii świata, z którymi powinna być powiązana historia kultur rozwiniętych. W związku z tym umieścił notatkę w drugim tomie „Lata decyzji” pod hasłem „DiG” (Deutschland in Gefahr; Niemcy w niebezpieczeństwie). W niej rozliczył się z narodowym socjalizmem i postawił go na równi z bolszewizmem, który dotąd określał jako największe zło na niwie polityki. W notatce tej zachował swój podziw do Mussoliniego.

W październiku 1935 r. wycofał się z zarządu Archiwum Nietzschego, ponieważ nie mógł się pogodzić z nową interpretacją Fryderyka Nietzschego w narodowym socjalizmie.

Oswald Spengler umarł na zawał serca w nocy z 7 na 8 maja 1936 i został pochowany na Cmentarzu Północnym (niem. Nordfriedhof) w Monachium. Jego nieoczekiwana śmierć dała powód do „pogłosek, że przypuszczalnie został zamordowany przez narodowych socjalistów”.

Dzieła (wybór)

  • Der metaphysische Grundgedanke der heraklitischen Philosophie, dysertacja, 1904.
  • Der Untergang des Abendlandes. Umrisse einer Morphologie der Weltgeschichte, tom 1, Wiedeń 1918, tom 2, Monachium 1922 (pol. wyd. Zmierzch Zachodu. Zarys morfologii historii uniwersalnej, Warszawa 2001).
  • Preußentum und Sozialismus, 1919.
  • Neubau des Deutschen Reiches, 1924.
  • Politische Pflichten der deutschen Jugend, 1924.
  • Der Staat. Das Problem der Stände, Staat und Geschichte Philosophie der Politik, 1924.
  • Der Mensch und die Technik. Beitrag zu einer Philosophie des Lebens, Monachium 1931.
  • Politische Schriften, 1932.
  • Jahre der Entscheidung. T. 1, Deutschland und die weltgeschichtliche Entwicklung, 1933, (pol. wyd. Lata decyzji : Niemcy a bieg dziejów powszechnych, 2015).

Literatura

  • Detlef Felken: Spengler, Oswald Arnold Gottfried w Neue Deutsche Biographie (NDB). Tom 24, Duncker & Humblot, Berlin 2010, ISBN 978-3-428-11205-0, s. 664–666 (online).
  • Martin Arndt: Oswald Spengler w Biographisch-Bibliographisches Kirchenlexikon (BBKL). Tom 10, Bautz, Herzberg 1995, ISBN 3-88309-062-X, sp. 941–973.

Linki

Autor: Roman Penkała