Paul Klee

Paul Klee (ur. 18 grudnia 1879 w Münchenbuchsee koło Berna; zm. 29 czerwca 1940 w Muralto, kanton Tessyn) – niemiecki^[1] malarz i grafik, którego prace przyporządkowane zostały do ekspresjonizmu, konstruktywizmu, kubizmu, prymitywizmu i surrealizmu. Był w ścisłym kontakcie z redakcją Der Blaue Reiter i pokazał na ich drugiej wystawie w 1912 r. prace graficzne. W 1914 r. razem z Augustem Macke (1887–1914) i Louisem Moilliet (1880–1962) odbył podróż do Tunezji, która stała się dla niego jako malarza przełomowa.

Od 1921 r. uczył w uczelni artystyczno-rzemieślniczej Bauhaus w Weimarze i później w Dessau. Od 1931 r. był profesorem w Akademii Sztuk Pięknych w Düsseldorfie. Po przejęciu władzy przez nacjonalistów został zwolniony i wrócił do Berna, gdzie stworzył liczne dzieła, pomimo wzmagającej się od 1935 r. ciężkiej choroby. Klee pisał także pisma teoretyczno-artystyczne jak np. Schöpferische Konfession (1920, Wyznanie twórcze) i Pädagogisches Skizzenbuch (1925, Szkicownik pedagogiczny). (wyznanie ewangelicko-reformowane)

Paul Klee, fotografia Alexandra Eiasberga, 1911 . Źródło: Wikimedia Commons

Genealogia

• Ojciec : Hans (1849–1940) z Tann/Rhön (?), nauczyciel muzyki w seminarium pedagogicznym w Hofwil i Bernie;
• Matka : Ida z domu Frick (1855–1921), śpiewaczka;
• Rodzeńtwo : siostra Mathilde (zm. w 1953);
• Ożenił się : w Bernie w 1906 z pianistką Lily z domu Stumpf (1876–1946);
• Dzieci : syn Felix (ur. w 1907), reżyser.

Życiorys i twórczość

Dzieciństwo i okres szkolny

Klee wyrastał w Bernie, dokąd rodzina przesiedliła się w 1880 roku. Pierwszych lekcji rysunku i kolorowania udzielała mu babka ze strony matki. W latach 1886–90 uczył się w szkole podstawowej (Primarschule), w kolejnych 4 latach uczęszczał do progimnazjum miejskiego, potem do gimnazjum, gdzie w 1898 r. zdał maturę. Jednocześnie od siódmego roku życia uczył się gry na skrzypcach w szkole muzycznej u koncertmistrza Karla Jahna (zm.1912) ucznia Josepha Joachima (1831–1907). Dzięki szybkim postępom mógł już od 11 roku życia grać w miejskiej orkiestrze jako członek nadzwyczajny. Z wczesnych prób literackich zachowały się w listach i dziennikach – Klee prowadził „Journal“ od 1897 do końca 1918 - liczne wiersze. Kwestię, czy powinien zostać muzykiem, pisarzem albo malarzem, rozstrzygnął na korzyść malarstwa. W celu dalszej nauki opuścił Szwajcarię i przeprowadził się do Monachium, tym samym nie spełnił woli rodziców, którzy widzieli w nim muzyka.

Studia i ślub

Z powodu braków w rysowaniu nie został przyjęty do Akademii Sztuk Pięknych. W celu przygotowania się do następnych egzaminów wstępnych uczęszczał na zajęcia w szkole rysunku Heinricha Knirra (1862–1944). W październiku 1900 r. wstąpił do Akademii Sztuk Pięknych, do klasy malarstwa Franza von Stucka (1863–1928), u którego uczył się tylko do marca 1901 roku. Od 1899 r. uczył się także sztycharstwa u Waltera Zieglera (1859–1932) w Burghausen (Bawaria). Pierwsze samodzielne ryciny stworzył dopiero w maju 1901 r. Niezwykła ryba  (Abenteuerlicher Fisch). W tych latach dużą rolę w jego rozwoju odgrywały kobiety.

W 1899 r. spotkał na wieczorze muzycznym pianistkę Lily Stumpf (1876–1946), z którą często muzykował, jak również chodził do opery i na koncerty. Ze związku miłosnego ze sprzedawczynią „Tini” pochodził chłopczyk, który jednak krótko po narodzeniu zmarł (5–29.11.1900). Jednak mimo jeszcze innych miłostek wzmacniał się jego związek z Lily i przed powrotem do Berna zaręczył się z nią.

30 czerwca 1901 r. wrócił do Berna, ale już 22 października razem z Hermannem Hallerem (1880–1950) udał się w sześciomiesięczną podróż do Włoch. Przez Mediolan, Genuę dotarli 27 października do Rzymu. Przed powrotem przebywał kilka dni w Neapolu, Pompejach i Florencji. Po powrocie w maju 1902 r. mieszkał do 1906 r. w domu rodzinnym i zarabiał na swoje utrzymanie jako skrzypek w orkiestrze Bernische Musikgesellschaft. Pisał też recenzje oper i koncertów do czasopisma Berner Fremdenblatt. Od listopada 1902 r. uczęszczał na prowadzone przez profesora anatomii Hansa Strassera (1852–1927) wykłady z anatomii dla artystów. Trzy razy w tygodniu rysował wieczorami akty w muzeum. Razem z Louisem Moillietem prowadził prywatne studia aktu, wiosną 1903 r. modelami były kobiety, a w lipcu modelem był chłopiec. Między 1903 a 1905 stworzył cykl dziesięciu rycin tzw. Inventionen. Od 31 maja do 13 lipca 1905 podróżował z przyjaciółmi Ernstem Bloeschem (1878–1945) i Louisem Moillietem pierwszy raz do Paryża. Z Bloeschem odbył też podróż edukacyjną do Berlina (9.-16.4.1906). Po ślubie osiadł 1 października 1906 r. w Monachium, w małym mieszkaniu przy Ainmillerstraße 32. W 1908 r. przeprowadził się do atelier przy Feilitzschstraße 3. W tym czasie o ich utrzymanie dbała żona, która udzielała lekcji gry na fortepianie.

Pierwsze wystawy

W lecie 1906 r. pierwszy raz prace Klee (zbiór rycin Inventionen) zostały zaprezentowane publicznie przez ugrupowanie artystyczne Secesja Monachijska. W maju 1908 r. Klee został członkiem Stowarzyszenia Grafików Szwajcarskich Die Walze i w tym samym roku brał udział z 3 pracami w wystawie Secesji Monachijskiej, z 6 pracami w wystawie Secesji Berlińskiej, jak również w wystawie w Pałacu Szklanym w Monachium (Glaspalast). 56 jego prac wystawiono jesienią 1910 r. w Szwajcarii: we wrześniu w Kunstmuseum w Bernie, w październiku w Kunsthausie w Zurychu, w listopadzie w Kunsthandlung zum Hohen Haus w Winterthur i w styczniu 1911 w Kunsthalle w Bazylei. W czerwcu 1911 r. zaprezentowano jego 30 prac w Moderne Galerie Heinricha Thannhausera (1859–1934) w Arco-Palais w Monachium.

W lutym 1911 r. Klee zaczął sporządzać katalog dotychczasowych swoich prac, który prowadził prawie aż do śmierci.

Nowe kontakty

Od listopada 1911 do grudnia 1912 informował w szwajcarskim miesięczniku Die Alpen o wystawach i innych wydarzeniach kulturalnych w Monachium. Hans Bloesch opublikował w tym czasopiśmie w 1912 r. pt. Ein moderner Graphiker (Nowoczesny grafik) pierwszą pochwalną ocenę twórczości rysunkowej Klee. Stopniowo Klee nawiązywał kontakt z ludźmi o podobnych zapatrywaniach. W styczniu 1911 r. odwiedził go Alfred Kubin (1877–1959). Z Kubinem założył jesienią tegoż roku stowarzyszenia młodych malarzy, rzeźbiarzy i poetów zwane Sema. W tym czasie poznał również Augusta Macke (1887–1914) i Wassilyego Kandinskyego (1866–1944). W zimie został członkiem redakcji almanachu Bękitny Jeździec (Der Blaue Reiter). W krótkim czasie został jednym z najważniejszych członków zrzeszenia artystów Bękitny Jeździec.

Wydawanie almanachu zostało zawieszone na rzecz wystawy. Pierwsza z dwóch wystaw Der Blaue Reiter miała miejsce od 18 grudnia 1911 do 1 stycznia 1912 r. w Moderne Galerie Heinricha Thannhausera (1859–1934) w Arco-Palais w Monachium. Klee nie zaprezentował żadnych prac na tej wystawie. W czasie drugiej wystawy, od 12 lutego do 18 marca 1912 r. w galerii Hansa Goltza (1873–1927) przedstawiono 17 grafik Klee. Ta druga wystawa nazywana była „czarno-białą” (Schwarz-Weiß), ponieważ uwzględniała wyłącznie grafiki. Następnie wystawiał w 1912 r. z grupą artystów Der Moderne Bund w zuryskim Kunsthausie i z grupą Sonderbund w Kolonii. W 1913 r. uczestniczył z 8 akwarelami i 14 rysunkami w pierwszym niemieckim salonie jesiennym berlińskiej galerii Der Sturm Herwartha Waldena (1878–1941). W 1913 r. pomagał założyć Nową Secesję Monachijską (Münchener Neue Secession). Wilhelm Hausenstein (1882–1957) w książce Die bildende Kunst der Gegenwart (1914, Sztuka wizualna teraźniejszości) jako pierwszy wskazał na aktualną sztukę Klee.

Podczas pobytu w Paryżu w 1912 r. odwiedził atelier Roberta Delaunaya (1885–1941) i Henriego Le Fauconniera (1881–1946). Dla czasopisma Der Sturm (zeszyt 144/145, 1913) przetłumaczył esej Delaunaya O świetle (Über das Licht).

Planowaną z Louisem Moilliet (1880–1962) już na wiosnę 1913 r. podróż do Tunezji mógł odbyć dopiero po Wielkanocy 1914 roku. Przyłączył się do nich także August Macke (1887–1914). 6 kwietnia wypłynęli z Marsylii i 20 kwietnia rozpoczęli podróż powrotną przez Włochy.

Pierwsze sukcesy

W latach 1916–18, w czasie I wojny światowej, służył na lotnisku w Schleißheim, a od stycznia 1917 r. w Królewsko-Bawarskiej Szkole Lotniczej (Königlich Bayerische Fliegerschule) w Gersthofen jako pisarz. Dzięki temu jego twórczość nie uległa zahamowaniu. Na wystawie w galerii Der Sturm Herwartha Waldena (1878–1941) w marcu 1916 zaprezentował pierwszy raz abstrakcyjne akwarele, a kolejna tamtejsza wystawa w lutym 1917 r. była dla niego sukcesem finansowym, gdyż udało mu się sprzedać wiele prac. Rok 1918 stał się dla Klee przełomowym. Walden wydał książkę Paul Klee z 24 jego rysunkami. Wilhelm Hausenstein (1882–1957) w lipcu tegoż roku napisał plan książki o nim, która ukazała się w marcu 1921 r. pt. Kairuan oder eine Geschichte vom Maler K. und von der Kunst dieses Zeitalters. W listopadzie 1918 r. napisał tekst, w którym usiłował wyjaśnić własną twórczość. Tekst ten został opublikowany w 1920 r. pt. Schöpferische Konfession (Wyznanie twórcze) w tomie XIII Tribüne der Kunst der Zeit. „Sztuka nie odzwierciedla to co widać, lecz czyni dostrzegalnym”, brzmiała główna zasada, która uzyskała epokowe znaczenie.

1 października 1919 r. zawarł trzyletnią umowę sprzedaży swoich prac z Hansem Goltzem (1873–1927), która została potem przedłużona do 1925 roku. W 1920 r. zorganizował wystawę obejmującą 362 prace. Bezskutecznie w lecie 1919 r. przewodniczący komisji studenckiej, Oskar Schlemmer (1888–1943), zabiegał o powołanie go do Akademii Sztuk Pięknych do Stuttgartu jako następcę Adolfa Hölzela (1853–1934).

Praca w Bauhausie

W 1920 r. Klee został powołany przez Waltera Gropiusa (1883–1969) na nauczyciela do Państwowej Szkoły Bauhaus w Weimarze, a 10 stycznia 1921 r. rozpoczął tam działalność jako mistrz warsztatów introligatorskich. W 1922/23 prowadził atelier witraży. Lekcja dzieliła się na przedpołudniowy wykład teoretyczny dotyczący formy i nauki dekorowania oraz popołudniowe ćwiczenia praktyczne. Grono nauczycielskie Bauhausu rekrutowało się w większości z malarzy. Oprócz Klee pracowali tam m.in. Lyonel Feininger (1871–1956), Johannes Itten (1888–1967), Wassily Kandinsky (1866–1944) i Gerhard Marcks (1889–1981). Z okazji wielkiej wystawy Bauhausu w 1923 r. ukazała się publikacja książkowa Staatliches Bauhaus in Weimar 1919–23 (Państwowy Bauhaus w Weimarze 1919–23), która zawierała esej Klee zatytułowany Wege des Naturstudiums (Drogi naturalizmu).

Podczas otwarcia wystawy jego prac w Jenie wygłosił 26 stycznia 1924 r., a opublikowany w 1945 r., wykład pt. Über die moderne Kunst (O sztuce nowoczesnej), w którym podsumował wyniki dotychczasowej swojej teorii sztuki. W 1924 r. Société Anonyme New York zorganizowało pierwszą wystawę prac Klee w Stanach Zjednoczonych. Wkrótce po tym Emmy Galka Scheyer, Feininger, Jawlensky, Kandinsky i Klee założyli grupę The Blue Four, której celem było promowanie prac Klee w USA.

Końcem 1924 r. Bauhaus musiał zawiesić działalność w Weimarze. Instytut przeniesiono do Dessau. Klee uczył w Dessau od 23 czerwca 1925 roku. Razem z Kandinskym kierował w Dessau także klasą malarstwa. W 1925 r. wydał pt. Pädagogisches Skizzenbuch skróconą wersję wykładów z 1 semestru 1925. W tym samym roku miała miejsce pierwsza paryska wystawa 39 akwareli Klee w galerii Vavin-Raspail oraz od 14 do 25 listopada uczestniczył w grupowej wystawie malarstwa surrealistycznego w paryskiej galerii Pierre'a Loeba (1897–1964), chociaż nigdy nie został członkiem grupy surrealistów. Również w 1925 r. brunszwicki kupiec i kolekcjoner Otto Ralfs (1892–1955) założył Towarzystwo im. Klee (Klee-Gesellschaft), skupiające kolekcjonerów, które przez coroczne zakupy prac artysty miało mu zapewnić dodatkowy dochód. Podczas wakacji Klee podróżował do Włoch (1926), na Porquerolles i Korsykę (1927), do Bretanii (1928) i Kraju Basków (1929). Od 20 grudnia 1928 do 14 stycznia 1929 r. podróżował do Egiptu, gdzie odwiedził Kair, Gizę, Luksor i Asuan.

W galerii Alfreda Flechtheima (1878–1937) pokazano od 20 października do 15 listopada 1929 r. z okazji 50-tych urodzin artysty 150 jego obrazów, z których 63 zaprezentowano w 1930 r. w Museum of Modern Art w Nowym Jorku. Zmieniająca się sytuacja polityczna, powodowała, że w maju 1930 r. Klee zaczął rozważać propozycję Waltera Kaesbacha (1879–1961), który zaproponował mu profesurę w Akademii Sztuk Pięknych w Düsseldorfie. 1 kwietnia 1931 r. Klee rozwiązał umowę z Bauhausem.

Profesura w Akademii w Düsseldorfie

Na jego powitanie związek artystów Nadrenii-Palatynatu i Westfalii zaprezentował w 1931 r. 252 jego prac. Po drugiej podróży na Sycylię Klee przybył 19 października do Düsseldorfu, gdzie miał najpierw tylko czterech uczniów. Jesienią 1932 r. jechał przez Szwajcarię do Wenecji i Padwy. Po drodze zobaczył w Zurychu wystawę Pabla Picassa (1881–1973). W 1933 r. został zniesławiony przez nazistów jako „Żyd galicyjski” i musiał wykazać pochodzenie aryjskie. Podczas jego nieobecności SA przeszukało jego mieszkanie w Dessau i skonfiskowało tymczasowo korespondencję. Od 19 marca do 2 kwietnia Klee przebywał w Szwajcarii. 21 kwietnia został zwolniony z Akademii w Düsseldorfie. Mimo tego wkrótce powrócił do tego miasta. W październiku zawarł kontrakt z Danielem-Henry Kahnweilerem (1884–1979), który otrzymał monopol na całą sprzedaż jego prac poza Szwajcarią.

Ostatnie lata

23 grudnia 1933 r. Klee emigrował do Berna. Na ostatnie lata jego życia duży wpływ wywarła choroba (twardzina), która ujawniła się w lecie 1935 roku. W jej następstwie przebywał w następnych latach w kilku kurortach: Tarasp i Montana-Vermala (1936), Asconie (1937), Beatenbergu (1938), Faoug nad jeziorem Murten (1939). 28 listopada 1937 r. odwiedził go Pablo Picasso, a w czasie Wielkanocy 1939 r. przyjmował Georges'a Braque (1882–1963). Z okazji jego 60-tych urodzin zuryski Kunsthaus zorganizował wystawę z 213 pracami.

W 1939 r. zwrócił się z prośbą o obywatelstwo szwajcarskie, którego się jednak nie doczekał, gdyż zmarł 29 czerwca 1940 w Muralto.

Obrazy (wybór)

 

Widok na Saint-Germain, 1914, akwarela na papierze, Columbus Museum of Art, Columbus, USA .
Źródło: Wikimedia Commons

 

Opowieści Hoffmanna, 1921.
Źródło: Wikimedia Commons

 

Ogień wieczorem, 1929.
Źródło: Wikimedia Commons

 

Maszyna do ćwierkania, 1922.
Źródło: Wikimedia Commons

 

Senecio, 1922.
Źródło: Wikimedia Commons

 

Złota rybka, 1925.
Źródło: Wikimedia Commons

 

Kot i ptak, 1928.
Źródło: Wikimedia Commons

 

Droga główna i boczne, 1929.
Źródło: Wikimedia Commons

• Gody w powietrzu, 1912, pióro, tusz, Paul-Klee-Stiftung, Kunstmuseum Bern, Berno.
• U bram Kairuanu, 1914, akwarela, Kunstmuseum Bern, Berno.
• Wspomnienie o ogrodzie, 1914, akwarela i ołowek, Kunstsammlung Nordrhein-Westfalen, Düsseldorf.
• Hołd dla Picassa, 1914, Zentrum Paul Klee, Berno.
• Bagno legend, 1919, olej na kartonie, Städtische Galerie im Lenbachhaus, Monachium.
• Angelus Novus (Nowy anioł), 1920, Israel-Museum, Jerozolima.
• Para praświata, 1921, olej i akwarela, Bayerische Staatsgemäldesammlung, Monachium.
• Opowieści Hoffmanna, 1921, akwarela, Museum of Modern Art, Nowy Jork.
• Senecio, 1922, Kunstmuseum Basel, Bazylea.
• Tańcz potworze do mojej łagodnej pieśni, 1922, akwarela i olej na gazie, akwarela na papierze, Solomon R. Guggenheim Museum, Nowy Jork.
• Maszyna do ćwierkania, 1922, Museum of Modern Art, Nowy Jork.
• Stara pieśń miłosna, 1924, gwasz, akwarela i pióro, własność prywatna.
• Złota rybka, 1925, olej i akwarela na kartonie, Hamburger Kunsthalle, Hamburg.
• Kot i ptak, 1928, olej na płótnie, Museum of Modern Art, Nowy Jork.
• Ogień wieczorem, 1929, olej na kartonie, Museum of Modern Art, Nowy Jork.
• Droga główna i boczne, 1929, olej na płótnie, Museum Ludwig, Kolonia.
• Hat głowa, ręka stopa i serce, 1930, akwarela i pióro, na bawełnie na kartonie, Kunstsammlung Nordrhein-Westfalen, Düsseldorf.
• Pilnowane zwierzęta, 1930, farba klejowa na papierze, na kartonie.
• Ad Parnassum, 1932, olej i kazeina na płótnie, Kunstmuseum Bern, Berno.
• Brama do głębi, 1936, pióro i akwarela, własność prywatna, Szwajcaria.
• Rewolucja wiaduktu, 1937, olej, Kunsthalle Hamburg.
• Insula dulcamara, 1938, olej i farba klejowa na papierze gazetowym, Zentrum Paul Klee, Berno.
• Anioł, jeszcze po omacku, 1939, akwarela na papierze, Zentrum Paul Klee, Berno.

Literatura

• L. Doeser: Klee. Życie i twórczość, tłum. Anna Pajek, Warszawa 1997.
• Christian Geelhaar: Klee, Paul w Neue Deutsche Biographie (NDB). Tom 11, Duncker & Humblot, Berlin 1977, ISBN 3-428-00192-3, s. 722–727 (online).

Linki

• Michael Baumgartner: Biografia i twórczość w Historisches Lexikon der Schweiz.
• Stefan Frey: Biografia i twórczość w Sikart.

Przypisy

1. ↑ Klee zmarł krótko przed podjęciem decyzji o nadaniu mu obywatelstwa szwajcarskiego dla porównania Ein Berner, aber kein Schweizer Künstler (Berneńczyk, ale nie Szwajcar), swissinfo.ch, 21 kwiecień 2005, dostęp 3 maja 2018.