Richard Strauss

Richard Georg Strauss (ur. 11 czerwca 1864 w Monachium; zm. 8 września 1949 w Garmisch-Partenkirchen) – niemiecki kompozytor znany przede wszystkim jako twórca muzyki programowej (Figle Dyla Sowizdrzała), pieśni i oper. Zaliczany jest do kompozytorów późnego romantyzmu. Poza tym był wybitnym dyrygentem i dyrektorem teatru oraz angażował się w walkę o prawa autorskie.

Richard Strauss
Richard Strauss, ok 1909.
Źródło: Wikimedia Commons

Genealogia

  • Ojciec: Franz (1822–1905) z Parkstein (Górny Palatynat), 1847–89 waltornista w bawarskiej orkiestrze dworskiej, od 1871 profesor w Akademii Muzycznej w Monachium;
  • Matka: Josepha (Josephine) (1837–1910), córka właściciela browaru Georga Pschorra (1798–1867) i Juliane Riegg;
  • Żona: od 1894 śpiewaczka Pauline de Ahna (1863–1950);
  • Dzieci: syn Franz (1897–1980), doktor prawa.

Życiorys i twórczość

Richard Strauss urodził się 11 czerwca 1864 roku w Monachium jako syn waltornisty Franza Straussa (1822–1905) i Josephine z domu Pschorr (1838–1910). Zaczął komponować już w wieku sześciu lat. Podczas okresu szkolnego w Gimnazjum im. Ludwika (Ludwigsgymnasium) w Monachium objawił się jako talent kompozytorski. W tym czasie brał lekcje kompozycji u monachijskiego kapelmistrza Friedricha Wilhelma Meyera. Dzięki jego prowadzeniu, po wczesnych utworach fortepianowych i pieśniach, Richard Strauss stworzył koncerty, sonatę, kwartet smyczkowy, dwie symfonie oraz serenadę na instrumenty dęte. Utworem oznaczonym numerem opus 1 był Marsz uroczysty na orkiestrę (Festmarsch für großes Orchester), który napisał w wieku dwunastu lat.

Po maturze w 1882 roku i krótkim okresie studiowania filozofii i historii kultury (1882/83) na uniwersytecie w Monachium spotkał w Berlinie Hansa von Bülowa (1830–94), dzięki któremu w 1885/86 piastował stanowisko książęcego dyrektora muzycznego w Meiningen. W Meiningen Richard Strauss poznał Johannesa Brahmsa i zaprzyjaźnił się z Alexandrem Ritterem (1833–96), pierwszym skrzypkiem w tamtejszej orkiestrze. Alexander Ritter, będący zwolennikiem muzyki Richarda Wagnera, zachęcił Richarda Straussa, który do tej pory tworzył w stylu Roberta Schumanna i Johannesa Brahms, do komponowania dramatów muzycznych w tradycji wagnerowskich orkiestrowych utworów programowych. Richard Strauss zwrócił się teraz ku muzyce i ideałom artystycznym Wagnera i zajął się symfoniczną muzyką programową opartą na poematach symfonicznych Franciszka Liszta.

Max Liebermann Bildnis Richard Strauss
Portret Richarda Straussa wykonany przez Maxa Liebermanna, 1918.
Źródło: Wikimedia Commons

W latach 1886–89 Richard Strauss był 3 kapelmistrzem w Monachium. W tym czasie powstały trzy pierwsze poematy symfoniczne (Tondichtung), z których Don Juan, a przede wszystkim Śmierć i przemienienie (Tod und Verklärung) uczyniły Richarda Straussa błyskawicznie sławnym. W 1889 roku został 2 wielkoksiążęcym kapelmistrzem w Weimarze, w 1894 wrócił do Monachium, gdzie w 1896 awansował na kapelmistrza dworskiego i dyrygował wysoko ocenianymi wykonaniami oper Richarda Wagnera i Amadeusza Wolfganga Mozarta, swoich idoli muzycznych. Ponadto podejmował, podobnie jak w latach poprzednich, liczne gościnne występy (często z żoną, śpiewaczką Pauline de Ahna), które zaprowadziły go do wszystkich ważniejszych krajów europejskich. Po niepowodzeniu pierwszej opery Guntram (premiera 1894) wrócił do komponowania poematów symfonicznych i stworzył w krótkim czasie następujące dzieła: Figle Dyla Sowizdrzała (Till Eulenspiegels lustige Streiche, 1895), Tako rzecze Zaratustra (Also sprach Zarathustra, 1896), Don Kichote (Don Quixote, 1897), Życie bohatera (Ein Heldenleben, 1898). Dzięki tym kompozycjom stanął na czele awangardy w Niemczech.

Richard Strauss w orkiestrowej muzyce programowej nawiązywał do Franciszka Liszta i Hectora Berlioza, ale widział też siebie jako prawowitego kontynuatora Ludwiga van Beethovena.

W różny sposób łączył ze sobą takie klasyczne formy jak sonata, rondo i wariacja. Tematy czerpał z literatury i legend, częściowo z tradycji symfonicznej i własnej biografii artysty. Podczas gdy trzy pierwsze utwory – od "Makbeta" (1888-91) do "Śmierci i przemienienia" – są jeszcze echem spuścizny okresu romantyzmu, to w kolejnych utworach, takich jak Figle Dyla Sowizdrzała czy Życie bohatera Richard Strauss znalazł swój własny, niepowtarzalny język z nowym tonem ironicznego dystansu, połączony z niekiedy drastycznym malarstwem tonowym, wirtuozerią orkiestrową i śmiałym traktowaniem formy.

W 1898 roku Richard Strauss został kapelmistrzem w Berlinie. Ponadto z sukcesem angażował się w walce o poprawę muzycznych praw autorskich. W latach 1901–09 był prezydentem Allgemeiner Deutscher Musikverein (Powszechne Niemieckie Stowarzyszenie Muzyczne). Po spektakularnym sukcesie opery Salome (1905) napisał kolejne sztuki muzyczno-dramatyczne z poetą Hugo von Hofmannsthalem: Elektra (1906–08), Kawaler srebrnej róży (Der Rosenkavalier, 1909–10), Ariadna na Naksos (Ariadne auf Naxos (1911/12, nowe opracowanie 1916) i Kobieta bez cienia (Die Frau ohne Schatten, 1914–17).

Od 1908 roku Richard Strauss mieszkał w Garmisch (od 1924 także w willi w Wiedniu). W 1919 roku został razem z Franzem Schalkiem (1863–1931) naczelnym dyrektorem artystycznym w Operze Wiedeńskiej. Z posady tej zrezygnował w 1924 roku. Po kryzysie finansowym i własnej stagnacji twórczej dopiero w 1924 roku została wystawiona kolejna opera Intermezzo, do której sam napisał libretto. Po niej powstały kolejne opery we współpracy z Hofmannsthalem: Egipska Helena (Die Ägyptische Helena, 1923–27) i Arabella (1928–32). Po śmierci Hofmannsthala libretto do następnej opery Milcząca kobieta (Die schweigsame Frau, 1933–34) dostarczył Stefan Zweig. Jednak po przejęciu władzy przez nazistów dalsza ich współpraca okazała się niemożliwa, gdyż Zweig był Żydem.

Końcem 1933 roku Richard Strauss został prezydentem w nowo powstałej Reichsmusikkammer (Izba Muzyki Rzeszy). Jednak w 1935 roku musiał ustąpić ze stanowiska, kiedy okazało się, że jego cele polityczno-artystyczne kolidowały z celami przywódców Rzeszy. We współpracy z librecistą Josephem Gregorem (1888–1960) powstały opery Dzień pokoju (Friedenstag,1935/36), Dafne (Daphne, 1937) i Miłość Danae (Die Liebe der Danae,1938–40). Na zakończenie twórczości operowej Richard Strauss skomponował muzykę do opery Capriccio (1939–41), do której libretto napisał jego ulubiony dyrygent Clemens Krauss (1893–1954).

W następnych latach Richard Strauss komponował utwory instrumentalne i wokalne, z których szczególnie wysoko cenione są Metamorfozy na 23 instrumenty smyczkowe (1944–45) oraz Cztery ostatnie pieśni (Vier letzten Lieder, 1948).

Richard Strauss w Garmisch, 1945
Richard Strauss w Garmisch, 1945.
Źródło: Wikimedia Commons

Po wojnie Richard Strauss z żoną wyprowadził się z domu w Garmisch i między październikiem 1945 a majem 1949 roku mieszkali w szwajcarskich hotelach w miejscowościach Ouchy, Montreux, Vitznau, Pontresina, Baden AG. Małżonkom doskwierały nie tylko problemy zdrowotne, lecz także finansowe. Pomocy udzielali im szwajcarscy przyjaciele, m.in. mecenasi sztuki Oskar Reinhart, Adolf Jöhr i dyrygent Paul Sacher. Richard Strauss wrócił w 1949 roku do Garmisch, gdzie zmarł 8 września tegoż roku.

Dzieła (wybór)

Opery Richarda Straussa

  • Guntram op. 25. Libretto: Richard Strauss. Prapremiera 1894 Weimar
  • Feuersnot op. 50. Libretto: Ernst von Wolzogen. Prapremiera 1901 Drezno (dyrygent: Ernst von Schuch)
  • Salome op. 54. Libretto: Richard Strauss, wg dramatu Oscara Wilde. Prapremiera 1905 Drezno (dyrygent: Ernst von Schuch)
  • Elektra op. 58. Libretto: Hugo von Hofmannsthal. Prapremiera 1909 Drezno (dyrygent: Ernst von Schuch)
  • Der Rosenkavalier (Kawaler srebrnej róży) op. 59. Libretto: Hugo von Hofmannsthal. Prapremiera 1911 Drezno (dyrygent: Ernst von Schuch)
  • Ariadne auf Naxos (Ariadna na Naksos) op. 60. Libretto: Hugo von Hofmannsthal. Prapremiera 1 wersji 1912 Stuttgart, 2 wersji 1916 Wiedeń
  • Die Frau ohne Schatten (Kobieta bez cienia) op. 65. Libretto: Hugo von Hofmannsthal. Prapremiera 1919 Wiedeń
  • Intermezzo op. 72. Libretto: Richard Strauss. Prapremiera 1924 Drezno
  • Die ägyptische Helena (Egipska Helena) op. 75. Libretto: Hugo von Hofmannsthal. Prapremiera 1928 Drezno
  • Arabella op. 79. Libretto: Hugo von Hofmannsthal. Prapremiera 1933 Drezno
  • Die schweigsame Frau (Milcząca kobieta) op. 80. Libretto: Stefan Zweig. Prapremiera 1935 Drezno
  • Friedenstag (Dzień pokoju) op. 81. Libretto: Joseph Gregor. Prapremiera 1938 Monachium
  • Daphne (Dafne) op. 82. Libretto: Joseph Gregor. Prapremiera 1938 Drezno
  • Die Liebe der Danae (Miłość Danae) op. 83. Libretto: Joseph Gregor. Prapremiera 1952 Salzburg
  • Capriccio op. 85. Libretto: Clemens Krauss. Prapremiera 1942 Monachium

Pieśni Richarda Straussa

  • Acht Gedichte aus „Letzte Blätter“ von Hermann von Gilm op. 10, 1885
  • Sechs Lieder von A. F. von Schack op. 17, 1886–87
  • Sechs Lieder aus „Lotosblätter“ von Adolf Friedrich Graf von Schack op. 19, 1888
  • Schlichte Weisen – Fünf Gedichte von Felix Dahn op. 21, 1889–90
  • Zwei Lieder nach Gedichten von Nicolaus von Lenau op. 26, 1891
  • Drei Lieder nach Gedichten von Otto Julius Bierbaum op. 29, 1895
  • Vier Lieder von Carl Hermann Busse und Richard Dehmel op. 31, 1895
  • Drei Gesänge älterer deutscher Dichter op. 43, 1899
  • Fünf Gedichte von Friedrich Rückert op. 46, 1900
  • Fünf Lieder (Ludwig Uhland) op. 47, 1900
  • Fünf Lieder nach Gedichten von Otto Julius Bierbaum und Karl Henckell op. 48, 1900
  • Krämerspiegel – Zwölf Gesänge von Alfred Kerr op. 66, 1918
  • Sechs Lieder nach Gedichten von Clemens Brentano op. 68, 1918
  • Fünf Kleine Lieder (nach Gedichten von Achim von Arnim und Heinrich Heine) op. 69, 1918–19
  • Drei Lieder op. 88, 1933/42
  • Vier letzte Lieder AV 150, 1948

Literatura

Linki