Robert Schumann

Robert Schumann (ur. 8 czerwca 1810 w Zwickau (Królestwo Saksonii); zm. 29 lipca 1856 w Endenich (obecnie część Bonn) – niemiecki kompozytor, krytyk muzyczny i dyrygent. Zaliczany jest obecnie do najwybitniejszych kompozytorów romantyzmu. W pierwszym okresie twórczości komponował przede wszystkim muzykę fortepianową. W 1840 r., w roku zawarcia ślubu z pianistką Clarą Wieck (1819–1896), napisał prawie 150 pieśni.^[1][2] W następnych latach wzrosła różnorodność jego kompozycji. Komponował odtąd muzykę orkiestrową (m.in. cztery symfonie), koncerty, muzykę kameralną, chóralną i jedną operę.

Robert Schumann posiadał także zdolności literackie. W młodości pisał wiersze, prozę i sporządził projekty do przyszłych dramatów.^[3] Dopiero po 1830 r. muzyka stała się głównym przedmiotem jego zainteresowań i zaczął widzieć siebie jako muzyka.^[4] Zarówno w swoich kompozycjach, jak również późniejszych powstałych od 1834 r. pracach literackich dążył do przyszłościowej muzyki poetyckiej, przy czym zdystansował się od programu muzycznego Ferenca Liszta (1811–1886).^[5]

Wielu jemu współczesnych uważało jego dzieła za zbyt trudne. Długo utrzymywało się dowcipne powiedzenie: „zaczął jako geniusz a skończył jako talent.^[6] Późne dzieła Schumanna wykazują już wpływ choroby prowadzącej do placówki dla psychicznie chorych. Jednak spojrzenie na to zmieniło się podczas prowadzonej dyskusji muzykologicznej w XX wieku.^[7] (wyznanie ewangelickie)

Robert Schumann w marcu 1850, rysunek Adolpha Menzela. Źródło: Wikimedia Commons

Genealogia

Ojciec August (pseudonimy F. A. G. Langbein, F. A. Gottlieb, Gabriel Stein) (1773–1826) z Endschütz koło Weida. Był księgarzem i pisarzem. Od 1796 właścicielem własnej księgarni w Ronneburgu koło Gery, którą rozwinął w wydawnictwo. W 1807 przeniósł interes do Zwickau; matka Johanne Christiane z domu Schnabel (ok. 1767–1836); rodzeństwo Emilie (1796–1825), Eduard (1799–1839), Karl (1801–49), Julius (1805–33); – ożenił się w Schönefeld koło Lipska w 1840 z Clarą Wieck; dzieci 4 synów (1 wcześnie zmarł) m.in. Ludwig (1848–99), Ferdinand (1849–91), Felix (1854–79) i 4 córki: Marie (1841–1929), Elise (1843–1928), Julie (1845–72), Eugenie (1851–1938); wnuki Julie („Julchen“) (1874-1955), mieszkał z dwojgiem rodzeństwa często u Clary Schumann , Ferdinand (1875–1954), aptekarz i autor wspomnień o Clarze i Johannesie Brahmsie (1833–1897).

Życiorys i twórczość

Dzieciństwo

Robert Schumann był najmłodszym z pięciorga dzieci księgarza i wydawcy Augusta Schumanna (1773–1826) i jego żony Johanny Christiane z domu Schnabel (1770–1836). August Schumann napisał powieści i zyskał renomę jako tłumacz angielskojęzycznych autorów. Od 1807 r. w Zwickau prowadził razem z bratem wydawnictwo Gebrüder Schumann.

Jeszcze zanim Schumann zaczął uczyć się w wieku 7 lat gry na fortepianie u Johanna Gottfrieda Kuntscha (1757–1855) komponował już małe utwory fortepianowe. Później napisał: „Otrzymałem najstaranniejsze i pełne miłości wychowanie.”^[8] Bardzo szybko napisał – zainspirowany działalnością literacką i wydawniczą ojca, jak również lekturą pism z jego obszernej biblioteki – wiersze, fragmenty powieści, eseje i samokrytyczne teksty. Zaczął też prowadzić dziennik. W 1846 r. napisał: „Wciąż ciągnęło mnie coś do tworzenia, nie do muzyki, lecz do poezji.^[9] Szczególny wpływ miała na niego poezja romantyków, a przede wszystkim Jean Paula (1763–1825).^[10] Ojciec wspierał jego zainteresowania literackie i muzyczne.

Schumann otrzymał obszerne wykształcenie. Uczył się łaciny, greki, języka francuskiego i uchodził za wyjątkowy talent językowy. Jako młodzieniec założył orkiestrę szkolną i „towarzystwo literackie”^[11], w którym razem z innymi uczniami czytał z podziałem na role różne pisma, m.in. dramaty Friedricha Schillera (1759–1805). W okresie szkolnym jego edukacja muzyczna pozostała marginalna. Jak tylko zaczął grać lepiej na fortepianie niż jego nauczyciel, ten polecił mu samokształcenie, co Schumann próbował robić poprzez uczęszczanie na występy oraz czytanie partytur.

W 1826 r. zmarł jego ojciec. To i śmierć Carla Marii von Webera (1786–1826), którego chciał zostać uczniem, pozbawiło go nadzieję na dalszą edukację muzyczną.^[12] August Schumann zostawił rodzinie mały majątek. Część Roberta była administrowana przez jego opiekuna prawnego Gottloba Rudela. Gdy Robert zdał maturę, matka razem z opiekunem zdecydowali, że będzie studiował prawo.^[13]

Studia prawnicze

29 marca 1828 r. Schumann immatrykulował na uniwersytet w Lipsku jako student prawa i został członkiem tamtejszej korporacji studenckiej. Duże wrażenie zrobiła na nim orkiestra lipskiego Gewandhausu. Jeszcze przed rozpoczęciem wykładów w semestrze letnim spotkał w domu profesora Ernsta Augusta Carusa (1797–1854) człowieka, który przypuszczalnie zmienił jego życie: Friedricha Wiecka (1785–1873). 31 marca 1828 r. Schumann zobaczył pierwszy raz jego córkę Clarę.^[14]

Od 24 kwietnia do 14 maja 1828 r. Schumann podróżował razem z przyjacielem Gisbertem Rosenem po Bawarii. Podróż prowadziła ich do miejsc działalności Jean Paula i w Monachium spotkali się z Heinrichem Heine (1797–1856).^[15] Jean Paul i Heinrich Heine byli obok E.T.A. Hoffmanna (1776–1822) najważniejszymi poetami dla jego twórczości.^[16][17]

Wykłady w semestrze letnim rozpoczęły się 12 maja 1828 roku. Wprawdzie matce pisał, że regularnie na nie uczęszcza, ale w rzeczywistości więcej czasu poświęcał muzyce, pisaniu i czytaniu oraz wykładom filozofa Wilhelma Traugotta Kruga (1770–1842). W sierpniu 1828 r. Schumann rozpoczął naukę u Wiecka. W przeciwieństwie do Clary brakowało mu podstaw zarówno pianistycznych, jak również kompozytorskich. Rozczarowanie było tak wielkie, że często usprawiedliwiał się i nie przychodził ma lekcje.^[18] Jak informuje jego współmieszkaniec Emil Flechsig, zajmował się w tym czasie ciągle nowościami literackimi. Oprócz tego komponował utwory fortepianowe, a także pieśni, z których później dwa przerobił na sonaty fortepianowe op. 11 i op. 22.^[19]

W maju 1829 r. przeniósł się na 3 semestry na uniwersytet do Heidelbergu, aby poważnie zająć się studiowaniem prawa. Spośród profesorów fascynował go jedynie Anton Friedrich Justus Thibaut (1772–1840). W tym czasie odbył też podróż do Włoch, podczas której odwiedził teatr La Scala w Mediolanie. 10 kwietnia 1830 r. razem z dwoma przyjaciółmi podróżował z Heidelbergu do Frankfurtu nad Menem, aby zobaczyć koncert Niccolò Paganiniego (1782–1840).

Nauka muzyki

W liście do matki z 30 lipca 1830 r. pisał, że postanowił zostać muzykiem. Na jego prośbę matka zwróciła się do Friedricha Wiecka, ponieważ jej zdaniem Robert powinien był karierę pianisty rozpocząć już 10 lat wcześniej, aby móc „zarobić na chleb”.^[20] Po dwóch dniach otrzymała odpowiedź. Wieck pisał, że „przy talencie Roberta i jego fantazji w ciągu 3 lat zrobi z niego jednego z największych pianistów obecnie żyjących, bardziej błyskotliwego niż Ignaz Moscheles (1794–1870) i wspanialszego niż Johann Nepomuk Hummel (1778–1837)”. Oczywiście warunkiem do tego było regularne uczęszczanie Schumanna na zajęcia.^[21]

Schumann wrócił do Lipska i zamieszkał w domu Wiecka. Zaprzyjaźnił się z jego córką Clarą. Oprócz nauki gry na fortepianie uczył się także od lipca 1831 do marca 1832 kompozycji u Heinricha Dorna (1804–1892). W centrum jego uwagi znajdowały się ćwiczenia z basu generalnego i kontrapunktu. W następnym okresie Schumann pogłębiał swoją wiedzę jako samouk.

Jednak wkrótce musiał zapomnieć o karierze pianisty. Z rozproszonych notatek w jego dzienniku wynika, że w 1831 r. pojawiły się problemy z prawą ręką. Z tego wynikły chroniczne dolegliwości, według jego dziennika z maja 1832 r. najpierw prawego palca środkowego, potem całej prawej dłoni. Wieck wyjaśniał te dolegliwości stosowaniem przyrządu do ćwiczenia palców, na co wskazują też notatki samego kompozytora. Również Clara Schumann wskazuje później na ten związek.^[22] Lekarz neurolog Eckart Altenmüller (ur. 1955), specjalizujący się w schorzeniach muzyków, twierdzi, że Schumann chorował na dystonię ogniskową (kurcz muzyczny).^[23] W sierpniu 1832 r. napisał do matki, że nie ma sensu kontynuowanie studiów muzycznych, a w kolejnym liście z listopada stwierdził, że jego dolegliwości są nieuleczalne. Odtąd Schumann koncentrował się na technikach komponowania, analizowaniu dzieł innych kompozytorów przede wszystkim Jana Sebastiana Bacha (1685–1750).

Początkowo Schumann komponował wyłącznie na fortepian. Do jego pierwszych kompozycji należą Wariacje na temat nazwiska Abegg op. 1 (Abegg-Variationen , 1829/30) i cykl fortepianowy Motyle op. 2 (Papillons, 1829–1832), który nawiązywał do fragmentów powieści Jean Paula Flegeljahre.

Miłostki

Na przełomie 1830/31 Schumann nawiązał kontakt z młodą kobietą, którą w swoim dzienniku nazwał „Christelb”. Później nazywał ją „Charitas”. Biograf Schumanna John Worthen przypuszcza, że tą pierwszą ukochaną była służka w domu Wiecka. Jak dotąd nie znaleziono na to żadnych dowodów. Jej prawdziwe nazwisko było przypuszczalnie Christiane Apitzsch (1806–1838).^[24] Możliwe, że Schumann miał z nią dziecko, urodzoną 2 stycznia 1837 r. córkę Ernestine. Krótko przed jej urodzeniem Schumann związek ten zakończył. Czy „Charitas” zaraziła Schumanna syfilisem, jak wcześniej przypuszczano, wydaje się wątpliwe. Ostatnie spotkanie z nią oraz wypłacenie 2 talarów z okazji świąt Bożego Narodzenia odnotował 27 grudnia 1837 roku.

W drugiej połowie 1833 r. Schumann popadł w kryzys psychiczny połączony z myślami samobójczymi. Lekarz uczynił mu nadzieję, że kryzys przezwycięży dzięki małżeństwu. W 1834 r. Schumann zaręczył się z Ernestine von Fricken z domu von Zedtwitz (1816–1844). Uważał ją za córkę bogatych czeskich baronów. Jednak Ernestine była tylko ich córką adoptowaną i nie miała prawa do dziedziczenia. Zaręczyny Schumann rozwiązał przed upływem roku, ale postawił młodej damie muzyczny pomnik: cykl fortepianowy Karnawał op. 9 ((1834/1835). Na początku każdego utworu cyklu cytował nazwę małego czeskiego miasteczka Aš (niem. Asch) następstwem dźwięków A–Es–C–H lub As–C–H, z którego pochodziła rodzina. Jeden utwór nosi tytuł Estrella i przyjmuje się, że jest to pseudonim Ernestine von Fricken.^[25] Chiarina, tytuł innego utworu z tego cyklu, odnosi się do Clary Wieck.^[26]

Związek Dawida

W 1833 r. wokół Schumanna zebrał się krąg młodych artystów, który regularnie stawiał się w lipskim lokalu „Zum Arabischen Coffe Baum”. Nazywali siebie „Związkiem Dawida” (Davidsbündler) i uważali się za przeciwny biegun do „Filistrów” (Philister). Wzorcem dla nich byli „Bracia Serafiońscy” (Serapionsbrüder), berliński krąg przyjaciół pisarza E.T.A. Hoffmanna (1776–1822). Tradycyjnie członkowie „Związku Dawida” nosili fantazyjne imiona. Związek i fantazyjne imiona odgrywały rolę w pewnych dziełach Schumanna, m.in. w Karnawale i Tańcach Związku Dawida, a oprócz tego w artykułach do czasopisma Neue Zeitschrift für Musik.^[27]

Czasopismo Neue Zeitschrift für Musik

Razem z Friedrichem Wieckiem, przyjacielem Ludwigiem Schuncke (1810–1834) i innymi znajomymi założył w kwietniu 1834 r. czasopismo Neue Leipziger Zeitschrift für Musik przemianowane w następnym roku na Neue Zeitschrift für Musik. Ponieważ współzałożyciele mało czasu poświęcali czasopismu, przez 10 lat większą część pracy wykonywał Schumann jako wydawca i redaktor. Sam również napisał wiele artykułów. W lipcu 1844 r. oddał kierownictwo czasopisma Oswaldowi Lorenzowi (1806–1889).

Ogólny cel czasopisma Schumann sformułował w pierwszym zeszycie w 1835 roku: „Szanować dawny czas i jego dzieła, zwrócić uwagę na to jak odtąd byłoby można wzmocnić czyste źródło nowego piękna sztuki, zwalczać niedaleką przeszłość jako nieartystyczną, wreszcie przygotować i przyśpieszyć młodą przyszłość poetycką.”^[28] W wydanych w 1854 r. Pismach zebranych o muzyce i muzykach (Gesammelte Schriften über Musik und Musiker) zastąpił pojęcie „młoda przyszłość poetycka” przez „nowy czas poetycki”. Tą maksymą napisał Schumann także własny rozwój artystyczny od poetyzującego i komponującego dziecka i młodzieńca do dorosłego kompozytora, który wychodząc od poezji muzycznej Jean Paula, „wzmocniony” dziełami Ludwiga van Beethovena (1770–1827) i Jana Sebastiana Bacha (1685–1750) stworzył własną muzykę poetycką. Schumann publikował wiele recenzji dzieł i koncertów. Jego krytyka poetyzująca porównywalna była z tą E. T. A. Hoffmanna. W tekstach Schumanna znaleźć można poważną dyskusję, subtelną drwinę, ale także szyderczą i druzgocącą krytykę.

Schumann podobnie jak inni autorzy używał licznych pseudonimów i skrótów, m.in. nazwiska fikcyjnych postaci Florestan i Eusebius. Florestan ucieleśniał namiętnego Schumanna, Eusebius pogrążonego w myślach. Schumann wykorzystywał różne charaktery, aby przedstawić różnorodne sposoby postrzegania dzieła.

Prywatne i zawodowe przeszkody

Robert i Clara Wieck zostali w 1835 r. parą zakochanych. Ojciec Clary przedsięwziął wszelkie środki, aby każdy ich kontakt ukrócić. W sierpniu 1837 r. Robert i Clara zaręczyli się potajemnie. Schumann w liście z 13 sierpnia 1837 r. prosił Clarę o zgodę, żeby mógł prosić ojca o jej rękę. Początkiem września 1837 r. list Schumanna z prośbą został przekazany ojcu Clary. Friedrich Wieck zostawił Clarę w niepewności. 18 września Schumann poinformował Clarę o rozmowie z jej ojcem, który kategorycznie nie zgodził się na ich małżeństwo.

Ukończony w 1838 r. cykl sonetów fortepianowy Kreisleriana (op. 16) chciał Schumann początkowo zadedykować Clarze, ale na jej prośbę odstąpił od tego zamiaru, ponieważ obawiała się ona eskalacji sporu z ojcem. Cykl nawiązuje do fikcyjnej postaci kapelmistrza Johannesa Kreislera E. T. A. Hoffmanna. Ostatecznie cykl ten Schumann zadedykował Fryderykowi Chopinowi, którego darzył wielkim podziwem. Jak na to Chopin zareagował nie wiadomo. Pewnym jednak jest, że Chopin nie cenił cyklu Karnawał i nie stosował kompozycji Schumanna w prowadzonych lekcjach gry na fortepianie.^[29]

Również inni pianiści byli powściągliwi wobec utworów Schumanna. Ferenc Liszt (1811–1886), który jako jedyny wciągnął kompozycje Schumanna do swego repertuaru, informował, że poniósł „wielkie fiasko”. Nawet Clara, z umiarkowaniem grała jego utwory podczas swoich koncertów. Słuchacze mieli w tym czasie inne upodobanie. Uwielbiani byli Ludwig van Beethoven, Felix Mendelssohn (1809–1847) i Chopin. W tym czasie często słuchano utworów Friedricha Kalkbrennera (1785–1849), Sigismunda Thalberga (1812–1871), a także Henri Herza (1803–1888), który 20-letniemu Schumanowi służył za wzór i którego ten później atakował z powodu jego płytkiej muzyki.^[30]

Od 3 października 1838 do 5 kwietnia 1839 r. Schumann mieszkał w Wiedniu. Spotykał się tam z licznymi muzykami i zabiegał o wydawanie czasopisma Neue Zeitschrift für Musik. Jednak wydawcy wiedeńscy odrzucili jego propozycję. Mimo tego pobyt w Wiedniu przyniósł znaczący wynik, gdyż Schumann odkrył u Ferdinanda Schuberta (1794–1859) niepublikowaną dotychczas Wielką symfonię C-dur jego brata Franza Schuberta (1797–1828). Zadbał o jej wydanie i przekazał Felixowi Mendelssohnowi, który ją 31 marca 1839 r. wystawił w Lipsku.^[31]

Ślub

We wrześniu 1839 r. Robert Schumann i Clara Wieck, nie mogąc uzyskać zgody jej ojca na ślub, wnieśli skargę do sądu, aby tam uzyskać zgodę na małżeństwo. Schumann, aby poprawić swoją pozycję w procesie przeciw Wieckowi przed sądem zabiegał o tytuł doktora na uniwersytecie w Jenie, który otrzymał 24 lutego 1840 roku.

Już 16 lipca 1840 r. Robert Schumann i Clara Wieck urządzili swoje wspólne mieszkanie, w którym spędzili okres lipski. Przebywały w nim osobistości lipskiego i międzynarodowego życia muzycznego takie jak: Felix Mendelssohn, Hector Berlioz (1803–1869), Ferenc Liszt i Ignaz Moscheles (1794–1870).

1 sierpnia 1840 r. sąd udzielił im zgodę na ślub. 12 września, dzień przed Clary 21 urodzinami, para pobrała się w kościele ewangelicko-luterańskim Gedächtniskirche w Schönefeld (dzielnica Lipska). Impreza odbyła się w Lipsku u ciotki Clary.

Lata małżeńskie w Lipsku

W małżeństwie Robert Schumann zawsze chciał wywierać wpływ na życie i twórczość Clary. Nie życzył sobie, żeby kontynuowała dalszą karierę pianistyczną. Już w 1839 r. napisał do niej: „W pierwszym roku naszego małżeństwa powinnaś zapomnieć, że jesteś artystką, powinnaś niczym innym nie żyć jak twoim domem i mężem,[…].”^[32] Z drugiej strony utwierdzał ją we własnym komponowaniu. Jego celem było życie we dwoje w jedności. Tak więc małżonkowie w 1841 r. opublikowali Dwanaście pieśni z Rückerta Liebesfrühling do śpiewu i na fortepian (Zwölf Gedichte aus Rückerts Liebesfrühling für Gesang und Pianoforte) jako op. 37 (Robert Schumann) i op. 12 (Clara Schumann) nie podając przy tym autorstwa poszczególnych pieśni.^[33] Schumann cenił Clarę przede wszystkim przy powstawaniu i sprawdzaniu jego kompozycji fortepianowych jako godną zaufania krytyczkę.

W roku 1840 Robert Schumann skomponował około połowy swoich wszystkich pieśni, m.in. cykle Krąg pieśni (Liederkreis 1840, do słów Heinego) op. 39 i Miłość poety (Dichterliebe) op. 48. Rok ten często określany będzie później jako „rok pieśni”. W 1841 r. skomponował I symfonię B-dur „Wiosenną" op. 38. Jej premiera odbyła się 31 marca 1841 r. pod kierownictwem Felixa Mendelssohna, a odniesiony sukces upewnił małżonków o dobrze wybranej drodze. W tym samym roku ukończył Symfonię d-moll, którą po dziesięciu latach przerobił i znana jest jako IV symfonia d-moll op. 120.

Rok 1842 jest „rokiem muzyki kameralnej” Schumanna. Powstały jeden po drugim 3 kwartety smyczkowe op. 41 (czerwiec/lipiec), Kwintet fortepianowy Es-dur op. 44 (wrzesień/październik), Kwartet fortepianowy op. 47 (październik/listopad) i Utwory fantastyczne na skrzypce, wiolonczelę i fortepian (Phantasiestücke für Klavier, Violine und Violoncello) op. 88 (grudzień).

W 1843 r. Schumann był przez krótki czas nauczycielem gry na fortepianie i kompozycji w Konserwatorium Lipskim. Rok ten stał pod znakiem kompozycji i wyuczeniu oratorium Raj i Peri na solo, chór i orkiestrę (Das Paradies und die Peri für Soli, Chor und Orchester) op. 50. Jego premiera – na korzyść konserwatorium – miała miejsce 3 grudnia 1843 R. w lipskim Gewandhausie.

Ponieważ rosły problemy finansowe, Clara Schumann udała się w styczniu 1844 r. w podróż koncertową. Była m.in. w Rosji co jej przyniosło 6000 talarów dochodu. Robert Schumann jej towarzyszył, często w oczach jej wielbicieli był tylko małżonkiem znanej europejskiej pianistki. W Sankt Petersburgu wystawiono na prywatnym koncercie jego I symfonię B-dur „Wiosenna" op. 38.^[34]

Drezno

W 1844 r. nie spełniła się nadzieja Schumanna zostania następcą Mendelssohna w lipskim Gewandhausie. W związku z tym 15 grudnia 1844 r. przeprowadził się z rodziną do Drezna. Lata do 1846 r. napiętnowane były chorobami, narzekał na koncentrację, nerwowość, napady lęku, zawroty głowy i stał się melancholijny. Być może cierpiał na zaburzenia afektywne dwubiegunowe, określane także jako psychoza maniakalno-depresyjna. Nie jest wykluczone, że do choroby przyczynił się wcześniej nabyty syfilis.

Fazy depresyjne Schumann przezwyciężał studiami kontrapunktu. Przy tej okazji powstały prace na fortepian pedałowy op. 56, 58 i 60, fugi op.72, jak również kanon z op. 124. Także symfonia C-dur (dzisiaj znana jako II symfonia C-dur op.61) nosi znamiona tematyczne i techniczne, które przypominają dzieła Bacha. Sam Schumann twierdził, że komponowanie tej symfonii miało na niego oddziaływanie terapeutyczne: „Symfonię pisałem w grudniu 1845 r. jeszcze na pół chory;[…]Dopiero przy ostatniej frazie poczułem się znowu lepiej[…].^[35] W Dreźnie Schumann był bardzo produktywny. Dokończył w 1845 r. Koncert a-moll na fortepian i orkiestrę op. 54, napisał operę Genowefa op.81 (1847/48) i uwerturę „Manfred” op. 115 (1848) oraz liczne inne kompozycje.

W listopadzie 1847 Schumann zastąpił Ferdinanda Hillera (1811–1885) jako „mistrz pieśni” w drezdeńskim Liedertafel (nazwa nawiązuje do okrągłego stołu króla Artura; były to spotkania przyjaciół o podobnych poglądach, reprezentujących różne zawody i stanowiska, a łączyło ich przede wszystkim zamiłowanie do śpiewu). Aby móc wystawiać utwory na większy chór mieszany założył początkiem 1848 r. Verein für Chorgesang i objął jego kierownictwo.^[36]

W okresie ruchów rewolucyjnych w latach 1848–49 Schumann opowiadał się za państwem republikańskim, ale w przeciwieństwie do Richarda Wagnera (1813–1883) nie ogłaszał tego publicznie. 10 kwietnia 1849 r. napisał do Ferdinanda Hillera, że pilnie pracował przez cały czas i pomimo niepokojów był to jego najowocniejszy rok. Kiedy 3 maja 1849 r. doszło do powstania w Dreźnie i Schumann 5 maja został powołany do straży bezpieczeństwa, uciekł z rodziną do Maxen, do majątku zaprzyjaźnionej rodziny Serre. Arogancja zbiegłych do Maxen arystokratów powodowała, że po kilku dniach przeprowadził się do Kreischa, gdzie znalazł spokój do komponowania.^[37] Po powrocie do Drezna ponownie z zapałem pracował. Wyrazem jego poglądów republikańskich są skomponowane w 1848 Trzy pieśni wolności (Drei Freiheitsgesänge) na chór i wydane w 1849 Cztery marsze na fortepian op. 76.

Kiedy kolejne starania Schumanna o posadę kapelmistrza lipskiego Gewandhausu spełzły na niczym, otrzymał w grudniu 1849 r. propozycję pracy w Düsseldorfie jako następca Ferdinanda Hillera na stanowisku miejskiego dyrektora muzycznego. Po okresie wahania opuścił 1 września 1850 r. Drezno.

Düsseldorf

Po przybyciu do Düsseldorfu Hiller wprowadził go w tamtejsze środowisko artystyczne. W 1850 r. oprócz wielu dzieł skomponował w listopadzie i grudniu III symfonię Es-dur zwaną „Reńską”.

Jako miejski dyrektor muzyczny miał wiele obowiązków. Kierował muzykami zawodowymi i amatorami istniejącej tam orkiestry oraz Towarzystwem Śpiewaczym, którego członkowie pochodzili ze średnich i wyższych klas mieszczańskich. W sezonie zimowym organizował koncerty abonamentowe, a do tego zobowiązany był wykonać cztery występy w dwóch katolickich kościołach w Düsseldorfie. Poza tym musiał przygotować i zrealizować udział düsseldorfski we spólnym z Kolonią i Akwizgranem Dolnoreńskim Festiwalu Muzycznym (Niederrheinisches Musikfest).

Już w pierwszym sezonie pojawiły się problemy podczas prób z orkiestrą, a zwłaszcza z chórem, których Schumann nie mógł ogarnąć. Problemy te z upływem czasu wzrastały. Również jego kłopoty zdrowotne, fizyczne i psychiczne nie ułatwiały komunikacji podczas prób i występów. Właściwie Schumann nie posiadał predyspozycji do objęcia stanowiska w Düsseldorfie. Jednak Schumanna utrata oceny rzeczywistości wynikała także z postawy Clary, gdyż ona zachęcała go do objęcia tego stanowiska. Wprawdzie udzielała mu pomocy, zwłaszcza podczas prób chóru jako akompaniatorka, przesuwała ciężar winy na innych i starała się go chronić przed atakami. Schumann stracił zaufanie i wsparcie chórzystów i muzyków. Kilka razy musiał go zastępować nauczyciel gry na fortepianie i dyrygent chóru męskiego Julius Tausch. Ostatni sukces w Düsseldorfie Schumann odniósł 3 marca 1853 r. wystawiając ostateczną wersję IV symfonii d-moll op. 120.

Jesienią 1853 r. odwiedził go młody Johannes Brahms (1833–1897). Wspólne muzykowanie z trzema młodymi artystami Johannesem Brahmsem, Josephem Joachimem (1831–1907) i Albertem Dietrichem (1829–1908) przyniosło mu wielką satysfakcję artystyczną. Wyrazem tego jest napisana w październiku przez Alberta Dietricha, Johannesa Brahmsa i Roberta Schumanna dla Josepha Joachima Sonata F.A.E. na skrzypce i fortepian. Schumann był podziwiany przez Brahmsa jako kompozytor i pianista. Schumann stał się protektorem młodego Brahmsa i pomógł mu w opublikowaniu kilku kompozycji w lipskim wydawnictwie Breitkopf & Härtel. Poza tym opublikował w czasopiśmie Neue Zeitschrift für Musik artykuł pt. Nowe drogi (Neue Bahnen) promujący i chwalący Brahmsa. Pod wpływem słów Schumanna Brahms zniszczył wiele wczesnych kompozycji i popadł w kryzys kompozytorski.

Skandal podczas przygotowań orkiestry do pierwszego koncertu abonamentowego w sezonie zimowym 1853/54 doprowadził do tego, że Schumann poproszony został przez komitet towarzystwa muzycznego o dyrygowanie w przyszłości tylko swoimi pracami i oddanie kierownictwa. Na skutek tego Schumann 1 października 1853 r. wycofał się z kierowania koncertami abonamentowymi.

Od 24 listopada do 22 grudnia 1853 r. towarzyszył żonie w jej podróży koncertowej po Holandii. Clara grała, zyskując wielki poklask, poza Koncertem a-moll na fortepian i orkiestrę op. 54 Schumanna także jego Koncert Allegro d-moll op. 134, Kwintet fortepianowy op.44 i Kwartet fortepianowy op.47. Z entuzjazmem przyjęto jego pierwszą i drugą symfonię oraz Der Rose Pilgerfahrt op. 112. Od 19 stycznia 1854 r. Clara koncertowała z Josephem Joachimem w Hanowerze, gdzie utwory Schumanna również odniosły sukces.

10 lutego 1854 r. wzmogły się jego cierpienia psychiczne. Pojawiające się halucynacje i inne objawy spowodowały, że dzień i noc był obserwowany przez żonę i dzieci oraz znajdował się pod dozorem lekarza. Pomimo tego 27 lutego 1854 r. udało się mu opuścić mieszkanie i skoczyć z mostu do rzeki. Jednak został uratowany i odprowadzony do domu. Nie dopuszczono Clary Schumann do niego. Musiała razem z dziećmi szukać schronienia u przyjaciółki.

4 marca 1854 r. Schumann na własną prośbę został umieszczony w placówce dla umysłowo chorych w Endenich koło Bonn. Początkowo nie chciał utrzymywać kontaktu z rodziną. Między wrześniem a majem 1855 r. napisał 25 listów z czego 18 się zachowało. Pierwszym odwiedzającym dopuszczonym 24 grudnia 1854 r. do Schumanna był Joseph Joachim, który przez pół godziny mógł z nim rozmawiać. 11 stycznia 1855 r. odwiedził go Johannes Brahms. Z akt choroby wynika, że po przejściowej poprawie następowały ataki gniewu, zaburzenia mowy, stany niepokoju, wielogodzinne krzyki, jak również agresja wobec dozoru i lekarzy. 5 maja 1855 r. Schumann napisał ostatni list do Clary i odtąd z nikim nie korespondował. W czasie pobytu w Endenich grał czasami na fortepianie i komponował. W kwietniu i czerwcu 1856 r. jego wypowiedzi były ledwo zrozumiałe dla odwiedzającego go Brahmsa. Plan Clary Schumann z kwietnia 1856 r., aby sprowadzić Roberta Schumanna do domu w Düsseldorfie i tam się nim opiekować nie został zrealizowany.^[38]

Robert Schumann zmarł 29 lipca 1856 roku. Wieczorem 31 lipca 1856 został pochowany na Starym Cmentarzu w Bonn. W dzienniku Clary Schumann czytamy: „Jego najlepsi przyjaciele [Johannes Brahms, Joseph Joachim i Albert Dietrich] szli przed, a ja za trumną (niezauważona), tak było najlepiej, z pewnością zgodne z jego [Roberta Schumanna] zamiarami!”^[39]

Clara Schumann przeżyła męża o 40 lat i została pochowano obok niego we wspólnym grobie honorowym (Ehrengrab).

Dzieła (wybór)

Symfonie

• Symfonia g-moll WoO 29, zwana „Młodzieńczą” lub „Zwickau” (1832–33), nidokończona
• I symfonia B-dur „Wiosenna” op. 38, (1841)
• II symfonia C-dur op. 61, (1845/1846, rewizja 1846–47)
• III symfonia Es-dur „Reńska” op. 97, (1850)
• IV symfonia d-moll op. 120 (pierwsza wersja 1841, wersja ostateczna 1851)

Utwory fortepianowe

• 8 polonezów na fortepian na cztery ręce (1828)
• Wariacje na temat nazwiska Abegg (Abegg-Variationen) op. 1, (1829/30)
• Motyle (Papillons) op. 2 (1829–1832)
• 6 etiud wg kaprysu Paganiniego (Studien für das Pianoforte nach Capricen von Paganini) op. 3 (1832)
• Intermezzo (Intermezzi) op. 4 (1832)
• Impromptu na temat romancy Clary Wieck (Impromptus über eine Romanze von Clara Wieck) op. 5 (1 wersja: 1833, 2 wersja: 1850)
• Tańce Związku Dawida (Davidsbündlertänze) op. 6 (1837)
• Toccata op. 7 (wczesna wersja: 1829/1830, wersja ostateczna: 1833)
• Allegro op. 8 (1831–1832)
• Karnawał (Carnaval) op. 9 (1833 i zima 1834/1835)
• 6 etiud koncertowych wg kaprysu Paganiniego (Sechs Konzert-Etüden nach Capricen von Paganini) op. 10 (1832/1833)
• I sonata fortepianowa fis-moll op. 11 (1832–1835)
• Fantazje op. 12 (1837)
• 12 etiud symfonicznych op. 13 (1 wersja: 1834–1835, możliwy także 1836, 2 wersja: 1849–1851)
• III sonata fortepianowa f-moll op. 14 ( 1 wersja: 1835/1836, 2 wersja: między kwietniem 1850 a czerwcem 1852)
• Sceny dziecięce (Kinderszenen) op. 15 (1838; nr 6 i 9: przypuszczalnie już 1837)
• Kreisleriana op. 16 (1838)
• Fantazja op. 17 (1836/1838)
• Arabeska op. 18 (1838–1839)
• Blumenstück op. 19 (1838–1839)
• Humoreski op. 20 (1838–1839)
• Novelletten op. 21 (1838)
• II sonata fortepianowa g-moll op. 22 (czerwiec 1830, 1833, październik 1835 i grudzień 1838)
• Utwory nocne (Nachtstücke) op. 23 (1839/1840)
• Karnawał wiedeński (Faschingsschwank aus Wien. Fantasiebilder für Klavier) op. 26 (nr 1–4: 1839; nr 5: przypuszczalnie zima 1839/1840)
• Szkice na fortepian pedałowy op. 58 (1845)
• 6 fug na temat Bacha na organy i fortepian pedałowy op. 60 (1845; zmiana: 1846)
• Obrazy ze Wschodu (Bilder aus Osten. Sechs Impromptus) op. 66 (na cztery ręce) (1848)
• Album dla młodzieży (Album für die Jugend) op. 68 (1848)
• Cztery fugi op. 72 (1845)
• Cztery marsze op. 76 (1849)
• Sceny leśne (Waldszenen) op. 82 (1848–1849)
• 12 utworów fortepianowych na cztery ręce dla małych i dużych dzieci op. 85 (1849)
• Trzy sonaty fortepianowe dla młodzieży op.118 (1853)
• Temat z wariacjami Es-dur (1854)

Uwertury

• Uwertura Scherzo und Finale op. 52 (1841)
• Uwertura c-moll do dramatu Schillera Narzeczona z Messyny op. 100 (1850–51)
• Uwertura „Manfred” op. 115 (1848)
• Uwertura f-moll do dramatu Shakespeare Juliusz Cezar op. 128 (1851)
• Uwertura h-Moll do poematu Goethego Herman i Dorota op. 136 (1851)

Koncerty

• Koncert a-moll na fortepian i orkiestrę op. 54 (1845)
• Koncert F-dur na cztery rogi i orkiestrę op. 86 (18 luty do 11 marca 1849); także wersja na fortepian i orkiestrę
• Introdukcja i Allegro appassionato. Koncert na fortepian i orkiestrę op. 92 (18-26 wrzesień 1849)
• Koncert a-moll na wiolonczelę i orkiestrę op. 129 (październik/listopad 1850); także wersja na skrzypce i orkiestrę
• Introdukcja i Allegro koncertowe na fortepian i orkiestrę op. 134 (24–30 ierpnia 1853)
• Fantazja C-dur na skrzypce i orkiestrę op. 131 (1853)
• Koncert d-moll na skrzypce i orkiestrę WoO 1 (21 września do 3 października 1853)

Muzyka kameralna

• Trzy kwartety smyczkowe op. 41, nr 1 a-Moll, nr 2 F-dur, nr 3 A-dur (1842)
• Kwintet fortepianowy Es-dur op. 44 (wrzesień/pażdziernik 1842)
• Kwartet fortepianowy Es-dur op. 47 (październik/listopad 1842)
• I trio d-moll na fortepian,skrzypce i wiolonczelę op. 63 (1847)
• Adagio i Allegro na fortepian i róg (skrzypce lub wiolonczelę ad libitum) op. 70 (14–17 luty 1849)
• Trzy fantazje na fortepian i klarnet (obój miłosny, skrzypce lub wiolonczela ad libitum) op. 73 (11–13, być może 15 luty 1849)
• II trio F-dur na fortepian, skrzypce i wiolonczelę op. 80 (2–4 sierpień 1847, zmiany: 26 wrzesień do 1 listopad 1847 i 5–9 kwiecień 1849)
• Fantazje na fortepian,skrzypce i wiolonczelę op. 88
• Trzy romance na obój i fortepian (skrzypce i klarnet ad libitum) op. 94 (7–12 grudzień 1849)
• I sonata skrzypcowa a-moll op. 105 (12–16 wrzesień 1851)
• III trio g-moll na fortepian, skrzypce i wiolonczelę op. 110 (2–9 październik 1851)
• II sonata skrzypcowa d-moll op. 121 (26 październik – 2 listopad 1851) zadedykowana „drogiemu przyjacielowi i mistrzowi Ferdinandowi Davidowi“
• Opowiadania baśniowe na klarnet (skrzypce ad libitum), altówkę i fortepian op. 132 (9–11 październik 1853)
• III sonata skrzypcowa a-moll WoO 2 (włącznie część II i IV z Sonaty F.A.E., wspólnej kompozycji Roberta Schumanna, Johannesa Brahmsa i Alberta Dietricha napisanej dla skrzypka Josepha Joachima) (21 październik–1 listopad 1853)

Pieśni

• Krąg pieśni (Liederkreis) według Heinricha Heine für na głos solowy i fortepian op. 24 (luty 1840)
• Myrthen op. 25 (styczeń – kwiecień 1840)
• Trzy wierze Emanuela Geibela na kilka głosów i fortepian op. 29 (nr 1 i 2: koniec lipca/początek sierpnia 1840; nr 3: październi 1840)
• Trzy wiersze Emanuela Geibela na głos solowy i fortepian op. 30 (31 lipca–2 sierpnia 1840)
• Trzy pieśni Adelberta von Chamisso na głos solowy i fortepian op. 31 (13 i 14 lipca 1840)
• Dwanaście pieśni Justinusa Kernera na głos solowy i fortepian op. 35 (20 listopad–29 grudzień 1840)
• Dwanaście wierszy z Friedricha Rückerta Liebesfrühling na głos i fortepian (razem z Clarą Schumann) op. 37 (1841)
• Krąg pieśni (Liederkreis) według Josepha von Eichendorffa na głos i fortepian op.39 (1–20 maj 1840; zmiana 1849)
• Miłość i życie kobiety (Frauenliebe und -leben) według Adelberta von Chamisso na głos i fortepian op. 42 (projekt: 11 i 12 lipiec, opracowanie: sierpień 1840, zmiana: 7 maja 1843)
• Miłość poety (Dichterliebe). Krąg pieśni (Liederkreis) z Heinricha Heinego Buch der Lieder na głos i fortepian op. 48 (24 maj–1 czerwiec 1840)
• Pieśni dla młodzieży (Lieder für die Jugend) op. 79 (koniec kwietnia – koniec czerwca 1849)
• Wiersze królowej Marii Stuart na głos i fortepian op. 135 (9–10, 13–15 i 16 grudnia 1852)

Muzyka chóralna

• Sześć pieśni na czterogłosowy chór męski op. 33 (1840)
• Pięć pieśni na chór mieszany op. 55 (1846)
• Trzy pieśni na chór męski op. 62 (1847)
• Romance na głosy żeńskie z fortepianem ad libitum, Heft 1 op. 69 (1849)
• Romance i ballady na chór mieszany, Heft 2, op. 75 (marzec/kwiecień 1849)
• Romance i ballady na chór, Heft 3, op. 145 (1849)
• Romance i ballady na chór, Heft 4, op. 146 (1849)

Opery

• Genowefa op. 81 (1847/48)

Literatura

• Hermann Abert: Robert Schumann. Berlin 1903. (online)
• Gerd Nauhaus: Schumann, Robert w: Neue Deutsche Biographie (NDB). Tom 23, Duncker & Humblot, Berlin 2007, ISBN 978-3-428-11204-3, s. 742–746 (online).
• Wilhelm Joseph von Wasielewski: „Schumann, Robert” w: Allgemeine Deutsche Biographie (ADB). Tom 33, Duncker & Humblot, Leipzig 1891, s. 44–55 (online).

Linki

• Biografia Schumann w de.wikipedia.org

Przypisy

1. ↑ Pieśni Schumanna uporządkowane według lat powstania w www.klassika.info
2. ↑ Margit L. McCorkle: Robert Schumann. Thematisch-Bibliographisches Werkverzeichnis, München 2003. s. 913 f.
3. ↑ Aigi Heero: Aigi Heero: Poesie der Musik: Zur Intermedialität in Robert Schumanns frühen Schriften
4. ↑ Bernhard R. Appel: Vom Einfall zum Werk. Robert Schumanns Schaffensweise. Mainz 2010, s. 53–55.
5. ↑ Ernst Burger: Robert Schumann. Schott Verlag, Mainz 1999, s. 190 f.
6. ↑ Armin Gebhardt: Robert Schumann. Leben und Werk in Dresden. Marburg 1998, s. 9.
7. ↑ Arno Forchert: Schumanns Spätwerk in der wissenschaftlichen Diskussion. w: Bernhard R. Appel (Hrsg.): Schumann in Düsseldorf. Mainz 1993, s. 9–23
8. ↑ Georg Eismann: Robert Schumann. Ein Quellwerk über sein Leben und Schaffen. Leipzig 1956, Tom 1, s. 15.
9. ↑ Robert Schumann: Tagebücher. Tom 2, hrsg. von Gerd Nauhaus, Leipzig 1987, s. 402.
10. ↑ Ernst Burger: Robert Schumann. Schott Verlag, Mainz 1999, s. 50.
11. ↑ Protocoll zum litterarischen Verein, D-Zsch, Sign. 4871,VII,C,4-A3
12. ↑ Ernst Burger:Robert Schumann. Schott Verlag, Mainz 1999, s. 45.
13. ↑ Gerd Nauhaus: Robert Schumann. W: Sächsische Lebensbilder. tom 4 (hrsg. von der Sächsischen Akademie der Wissenschaften zu Leipzig) Leipzig 1999, s. 299 f.
14. ↑ Ernst Burger: Robert Schumann. Schott Verlag, Mainz 1999, s. 67.
15. ↑ Ernst Burger: Robert Schumann. Schott Verlag, Mainz 1999, s. 54.
16. ↑ Schumann und seine Dichter: Bericht über das 4. Internationale Schumann-Symposion am 13. und 14. Juni 1991 im Rahmen des 4. Schumann-Festes, Düsseldorf. Hsg. von Matthias Wendt, Mainz et altera 1993.
17. ↑ Verzeichniß der im Sommerhalbjahre 1828 auf der Universität Leipzig zu haltenden Vorlesungen. Aufgerufen am 7. September 2015.
18. ↑ Friedrich Wieck w liście z 9 sierpnia 1930 do matki Roberta Schumanna, przytacza Ernst Burger: Robert Schumann. Schott Verlag, Mainz 1999, s. 87.
19. ↑ Ernst Burger: Robert Schumann. Schott Verlag, Mainz 1999, s. 55.
20. ↑ List natki Roberta Schumanna do Friedricha Wiecka z 7 sierpnia 1830, przytacza Ernst Burger: Robert Schumann. Schott Verlag, Mainz 1999, s. 86.
21. ↑ List Friedricha Wiecka do mamy Roberta Schumanna z 9 sierpnia 1830, prztacza Ernst Burger: Robert Schumann. Schott Verlag, Mainz 1999, s. 87.
22. ↑ Eric Sams: Schumann’s hand injury. The Musical Times 112, Nr. 1546 (grudzień 1971), s. 1156–1159.
23. ↑ Eckart Altenmüller: Das Ende vom Lied? – Robert Schumanns Verstummen am Klavier, s. 101.
24. ↑ Klaus Martin Kopitz: Christiane Apitzsch (1806–1838), Robert Schumanns Geliebte „Charitas“. Eine Identifizierung w: Denkströme. Journal der Sächsischen Akademie der Wissenschaften, Heft 13 (2014), s. 26–54 (online).
25. ↑ Wilhelm Joseph von Wasielewski: Robert Schumann. Dresden 1858, s. 141.
26. ↑ Wilhelm Joseph von Wasielewski: Robert Schumann. Dresden 1858, s. 135.
27. ↑ Ernst Burger: Robert Schumann. Schott Verlag, Mainz 1999, s. 131, 134 i 300.
28. ↑ Neuen Zeitschrift für Musik 1835, Jg2, Bd2, s.3
29. ↑ Ernst Burger: Robert Schumann. Schott Verlag, Mainz 1999, s. 142.
30. ↑ Bernhard R. Appel: Vom Einfall zum Werk. Roberts Schumanns Schaffensweise. Schott Mainz et altera 2010, s. 38.
31. ↑ Arnfried Edler: Robert Schumann. W: Die Musik in Geschichte und Gegenwart, t. 15, Kassel 2006, sp. 265.
32. ↑ Clara und Robert Schumann Briefwechsel. Kritische Gesamtausgabe, hrsg. von Eva Weissweiler, t. 2, Basel, Frankfurt a. M. 1987, s. 571.
33. ↑ Margit L. McCorkle: Robert Schumann. Thematisch-Bibliographisches Werkverzeichnis, München 2003. s. 156–158.
34. ↑ Ernst Burger: Robert Schumann – Eine Lebenschronik in Bildern und Dokumenten. Schott Verlag, Mainz 1999, s. 222.
35. ↑ Irmgard Knechtges-Obrecht: Robert Schumann op. 61. (Schumann-portal.de).
36. ↑ Arnfried Edler: Robert Schumann und seine Zeit. 3 wydanie, Laaber 2008, s. 49.
37. ↑ Arnfried Edler: Robert Schumann und seine Zeit. 3 wydanie, Laaber 2008, s. 52 f.
38. ↑ Bernhard R. Appel (Hrsg.): Robert Schumann in Endenich (1854–1856). Krankenakten, Briefzeugnisse und zeitgenössische Berichte. Verlag Schott, Mainz 2006, s. 371 ff.
39. ↑ Ernst Burger: Robert Schumann. Schott Verlag, Mainz 1999, s. 332.

Tematy pokrewne