Rudolf Virchow

Rudolf Ludwig Karl Virchow (ur. 13 października 1821 w Świdwinie (wówczas niem. Schivelbein); zm. 5 września 1902 w Berlinie) – niemiecki patolog, antropolog, prehistoryk, polityk i higienista. Założył nowoczesną patologię i reprezentował zarówno przyrodniczo, jak i socjalnie zorientowaną medycynę. W latach 1849-56 był profesorem na uniwersytecie w Würzburgu i od 1856 do 1902 w Berlinie. W Würzburgu rozwinął swoją teorię patologii komórkowej (Cellularpathologie). (wyznanie ewangelickie)

Rudolf Virchow by Hugo Vogel, 1861
Rudolf Virchow. Portret z 1861 roku.
Źródło: Wikimedia Commons

Genealogia

  • Ojciec : Carl Christian Siegfried Virchow (1785–1864), kupiec
  • Matka : Johanna Maria z domu Hesse (1785–1857)
  • Ożenił się : w 1850 z Ferdinande Amalie Rosalie Mayer, córką tajnego radcy sanitarnego Karla Wilhelma Mayera (1795–1868)
  • Dzieci : Carl (1851–1912), Hans (1852–1940, anatom), Hanna (ur. 1852), Adele, Ernst (1858–1942), Marie.

Życiorys i działalność

Rudolf Virchow uczęszczał do szkoły miejskiej w rodzinnym mieście, a potem do gimnazjum w Koszalinie. Ponieważ jego rodzice nie mogli sfinansować drogich studiów uniwersyteckich, musiał wybrać edukację o niskich kosztach w wojskowej akademii i od 26 października 1839 do 1 kwietnia 1843 studiował w Medicinisch-chirurgisches Friedrich-Wilhelms-Institut (Pépinière) w Berlinie. W lecie 1843 rozpoczął praktykę w szpitalu Charité. Jak ogół wychowanków pracował kolejno na wszystkich oddziałach szpitalnych, aż trafił do prosektorium, którym kierował anatom Robert Friedrich Froriep (1804-1861). Froriep nakłonił go do pierwszej samodzielnej pracy naukowej. Dzięki dysertacji z zakresu patologii pt. „De rheumate praesertim corneae”, której promotorem był Johannes Peter Müller (1801–1858) uzyskał w 1843 tytuł doktora medycyny na uniwersytecie w Berlinie. W 1845 opisał białaczkę, której w 1847 nadał nazwę „Leukämie” (łac. leucaemia). W 1846 zdał egzamin państwowy. W następnym roku habilitował się pracą „De osseficatione pathologica” i z przyjacielem Benno Reinhardtem (1819–1852) zaczął wydawać „Archivs für pathologische Anatomie und Physiologie und für klinische Medicin”, które do chwili obecnej ukazało się w ponad 450 tomach jako „Virchows Archiv”. W 1848 przeprowadził na zlecenie ministerstwa sławne badania epidemii tyfusu głodowego na Górnym Śląsku. W sporządzonym protokole skrytykował z niespotykaną dotąd ostrością zaniedbania rządu.

Z powodu udziału w rewolucji marcowej w 1848 pozbawiono go na pewien czas stanowiska prosektora w Charité. W 1848/49 wydawał czasopismo „Medicinische Reform”, w którym pierwszy raz użył określenie „zdrowie publiczne” (Volksgesundheit) i domagał się publicznej otwartej opieki zdrowotnej. Kilka uniwersytetów zaproponowało mu kierowanie katedrą, m.in. ETH w Zurychu. Jednak zdecydował się na uniwersytet w Würzburgu, gdzie w latach 1849–56 prowadził Katedrę Anatomii Patologicznej. Od 1849 wykładał patologię ogólną i anatomię patologiczną oraz historię medycyny. Z punktu widzenia ilości publikacji medycznych, czas spędzony w Würzburgu był najproduktywniejszym w życiu Rudolfa Virchowa. Zajmował się między innymi zakrzepicą i komórkami. W Würzburgu Rudolf Virchow rozwinął swoją teorię patologii komórkowej (Cellularpathologie).

W 1856 powołano go na Katedrę Patologii Uniwersytetu Berlińskiego i jednocześnie prosektora w Instytucie Patologii w Charité. W budynku instytutu prowadził obdukcje, naukę i badania. Budynek instytutu był znakiem, że po 25 latach starań patologia stała się równorzędną dyscypliną naukową. Tutaj prowadzonymi w 1858 wykładami o „Die Cellularpathologie in ihrer Begründung auf physiologische und pathologische Gewebelehre” („Patologia komórkowa w jej uzasadnieniu histologii fizjologicznej i patologicznej”) Virchow dał nowy fundament tej dziedzinie naukowej. Wypracowana w nich teoria twierdziła, że choroby bazują na zaburzeniach komórek. To wnioskował przede wszystkim z przeprowadzonych badań w Würzburgu, które wykazały, że wszystkie komórki powstają z komórek. Zasada teorii komórek Virchowa brzmi od 1855 „Omnis cellula e cellula”, co znaczy: „Każda komórka pochodzi z jakiejś komórki”.

W 1863 prowadził nie mniej ważne wykłady o „Die krankhaften Geschwülste” (Guzy chorobowe). Instytut stał się miejscem edukacji wielu uczniów Virchowa, którzy często sami uzyskali sławę, jak np. Ernst Haeckel (1834–1919), Robert Koch (1843–1910), Felix Hoppe-Seyler (1825–1895), Friedrich Daniel von Recklinghausen (1833–1910), Julius Friedrich Cohnheim (1839–1884), Ernst Salkowski (1844–1923), Emil Ponfick (1844–1913), Edwin Klebs (1834–1913), Paul Albert Grawitz (1850–1932), Carl Kaiserling (1869–1942), Wilhelm Kühne (1837–1900) i Oscar Liebreich (1839–1908).

Dokonania Rudolfa Virchowa zostały w różny sposób uhonorowane. Kilka razy otrzymał zagraniczne tytuły doctora honoris causa. W 1891 miasto Berlin nadało mu godność honorowego obywatela. Otrzymał Medal Copleya przyznawany przez Towarzystwo Królewskie w Londynie (1892), Order Olgi (1872), Pour le Mérite für Wissenschaften und Künste (1901), Order Cotheniusa (1901).

20180729 14995 DSC04731 Grabstätte Rudolf Virchow
Grób Rudolfa i Rose Virchow.
Źródło: Wikimedia Commons

W drodze na wykład 4 stycznia 1902 Rudolf Virchow upadł w czasie wysiadania z jadącego jeszcze tramwaju i złamał szyjkę kości udowej. Z następstw tego wypadku nigdy się już nie wyleczył. Zmarł 5 września 1902 w Berlinie i został pochowany na cmentarzu Alten St.-Matthäus-Kirchhof w Berlin-Schönebergu.

Działalność polityczna Virchowa

Około 1860 Rudolf Virchow zaczął awans na jednego z najbardziej uniwersalnych uczonych w historii. Osiągnął nie tylko uznanie światowe jako lekarz. Przez 43 lata (1859-1902) działał jako polityk w Berlińskim Zgromadzeniu Delegatów Parlamentu Miejskiego (Berliner Stadtverordnetenversammlung), w latach 1872-1902 był przewodniczącym komisji obrachunkowej w pruskim Landtagu, 13 lat (1880-1893) w niemieckim Reichstagu.

W 1861 był współzałożycielem Niemieckiej Partii Postępowej (Deutsche Fortschrittspartei). Z jej ramienia był w latach 1862-67 członkiem Pruskiej Izby Reprezentantów (Preußisches Abgeordnetenhaus) i domagał się zmniejszenia wydatków na wojsko oraz rozbudowę opieki społecznej. W 1865 po debacie budżetowej w Landtagu został wyzwany na pojedynek przez Otto von Bismarcka (1815–1898), ówczesnego pruskiego premiera, co z przekonaniem odrzucił, twierdząc, że broń nie jest właściwa do rozwiązywania kwestii politycznych. Kierując się myślą przewodnią „polityka to nic innego jak medycyna na wielką skalę” opowiadał się za higieną komunalną, a szczególnie poprawą warunków życia mieszkańców Berlina.

W 1873 sformułował termin „walka kulturowa” (Kulturkampf) oznaczający wyzwolenie kultury spod wpływów Kościoła.

Opowiadał się za samorządami komunalnymi i prawami mniejszości, wśród nich za liczebną polską mniejszością w Prusach i zdecydowanie zwalczał nadchodzące tendencje antysemickie, o czym świadczy książka pt. „Gegen den Antisemitismus.” (1880 „Przeciw antysemityzmowi”).

Higiena i opieka zdrowotna

Z jego nazwiskiem łączą się kanalizacja miejska ("Rieselfelder"), statystyki śmiertelności i zachorowań w mieście, pierwsze szpitale komunalne (np. w Friedrichshain i Moabit), pierwszy miejski szpital dziecięcy, placówki dla umysłowo chorych i epileptyków w Dalldorf (obecnie Wittenau; teraz "Bonhoeffer-Heilstätten"), Berlin-Herzberge und Berlin-Biesdorf. Skutecznie wspierał budowę hali targowych, parków i placów zabaw dla dzieci. Bardzo wcześnie osiągnął wprowadzenie ważnego dla całych Prus przepisu o obligatoryjnej kontroli mięsa, aby uniknąć przede wszystkim zarażenia trychinozą. Aby wprowadzenie tego przepisu w Berlinie było realne przeforsował budowę centralnej ubojni.

Jego orzeczenia dotyczące np. higieny szkolnej oddziaływały często daleko poza Berlinem. W 1879 zebrał swoje liczne publikacje na temat komunalnej oświaty zdrowotnej w dwutomowym dziele „Gesammelte Abhandlungen aus dem Gebiete der öffentlichen Medicin und der Seuchenlehre”, ponieważ jego zdaniem były zbyt rozproszone. Na końcu życia był dumny, że pomógł uczynić z Berlina jedną z najzdrowszych metropolii w Europie.

Antropologia, etnologia i archeologia

Rudolf Virchow uważny jest za jednego z pionierów antropologii naukowej, etnologii i badań prehistorycznych. Jemu zawdzięcza Berlin, że atakowany za technikę prowadzenia wykopalisk Heinrich Schliemann (1822–1890) przekazał znaleziska miastu, a nie jak początkowo zamierzał do muzeum w Londynie.

Razem z Adolfem Bastianem (1826–1905) i Robertem Hartmannem (1831–1893) założył w listopadzie 1869 Berlińskie Towarzystwo Antropologiczne (Berliner Anthropologische Gesellschaft), z którego powstało Berlińskie Towarzystwo Antropologii, Etnologii i Prehistorii (Berliner Gesellschaft für Anthropologie, Ethnologie und Urgeschichte). Jako narodową centralę założono w 1870 Niemieckie Towarzystwo Antropologii, Etnologii i Prehistorii (Deutsche Gesellschaft für Anthropologie, Ethnologie und Urgeschichte). W latach 90-tych wydawał czasopismo „Zeitschrift für Ethnologie”.

Z inicjatywy Virchowa przeprowadzono badania antropologiczne wśród niemieckich dzieci w wieku szkolnym, podczas których określano kolor włosów, skóry i oczu oraz wymiary czaszki. Na ich podstawie stwierdził, że nie istnieje czysta rasa niemiecka. Dlatego też był znienawidzony przez nazistów. W jednym z filmów propagandowych z 1939, który poświęcony był Robertowi Kochowi, i w filmie z następnego roku o Bismarcku został gruntownie zniesławiony.

Jako kolekcjoner naukowy Rudolf Virchow stworzył trzy kolekcje, z których każda stała się sławna: antropologiczną, prehistoryczną i patologiczno-anatomiczną, dla której powstało odrębne muzeum w Charité. Powołana do życia z okazji jego 60 rocznicy urodzin Fundacja im. Rudolfa Virchowa (Rudolf-Virchow-Stiftung) umożliwiła mu zakup eksponatów antropologicznych i prehistorycznych oraz współfinansowanie podróży badawczych i wykopalisk.

Jako zamiłowany kolekcjoner przysłużył się do stworzenia nowych muzeów w Berlinie: Muzeum Etnologiczne (Königlichen Museum für Völkerkunde), Muzeum Brandenburskie (Märkisches Museum) oraz Muzeum Niemieckich Strojów Ludowych i Wyrobów Rzemiosła (Museum für deutsche Volkstrachten und Erzeugnisse des Hausgewerbes). Muzeum Patologiczne w Charité powstało bezpośrednio z jego inicjatywy.

Dzieła (wybór)

  • „Die Einheitsbestrebungen in der wissenschaftlichen Medicin.” Berlin 1849.
  • „Handbuchs der speciellen Pathologie und Therapie”, 6 tomów, 1854-1867.
  • „Untersuchungen über die Entwicklung des Schädelgrundes im gesunden und kranken Zustand und über den Einfluß desselben auf die Schädelform, Gesichtbildung und Gehirnbau.” Berlin 1857.
  • „Die Cellularpathologie in ihrer Begründung auf physiologische und pathologische Gewebelehre.” Berlin 1858.
  • „Canalisation oder Abfuhr?” 1869.
  • „Die Cellularpathologie in ihrer Begründung auf physiologische und pathologische Gewebelehre.” Verlag von August Hirschwald, 1871.
  • „Die Urbevölkerung Europas.” Berlin 1874.
  • „Gesammelte Abhandlungen auf dem Gebiete der öffentlichen Medicin und der Seuchenlehre.” 2 tom, Berlin 1879.
  • „Gegen den Antisemitismus.” 1880.

Literatura

  • Heinz David: „Rudolf Virchow und die Medizin des 20. Jahrhunderts” Bauer, Axel W.. - Heidelberg : : Universitätsbibliothek Heidelberg,, 1994.
  • J. Pagel (Hg.): „Biographisches Lexikon hervorragender Ärzte des neunzehnten Jahrhunderts.” 1901 (online)
  • George L Mosse: „Die Geschichte des Rassismus in Europa”, Fischer TB, 1990, s. 113–115; dokładne statystyki w książce Erwina Ackerknechta: „Rudolf Virchow”, Madison 1953, s. 214.

Linki

Autor: Roman Penkała