Theodor Lessing

Karl Theodor Richard Lessing (ur. 8 lutego 1872 w Hanowerze; zm. 31 sierpnia 1933 w Mariańskich Łaźniach (Czechy)) – niemiecki filozof kultury i publicysta polityczny. (wyznania mojżeszowego, od 1895 ewangelickiego, od 1900 ponownie mojżeszowego)

Theodor Lessing
Theodor Lessing.
Źródło: Wikimedia Commons

Genealogia

Ojciec Sigmund (1838–96), dr medycyny, lekarz w Hanowerze, syn bankiera Leisera Levy (1788–1879) w Hanowerze i Täubchen Heilbronn; matka Adele (1848–1926), córka bankiera Leopolda Ahrweilera (ok. 1820–1900, wyznanie mojżeszowe, potem ewangelickie) w Düsseldorfie, który czasowo był bankierem książąt von Hohenzollern i Sophie Meyer; – ożenił się 1) w Hanowerze w 1900 (rozwód w 1907) z eseistką Marią (1876–1948), córką pruskiego porucznika Georga Stach von Goltzheima i Margarete von Barby, 2) w 1912 z Adą Grote z domu Abbenthern; dzieci 2 córki z pierwszego małżeństwa i córka z drugiego małżeństwa.

Życiorys

Po nieszczęśliwym okresie młodzieńczym w rodzinnym domu, gdzie często był świadkiem znęcania się ojca nad matką, w której obronie stawał oraz kilku bezskutecznych próbach zdobycia zawodu (gimnazjum, szkoła zakładania ogrodów, nauka bankierstwa) Theodor Lessing zdał w 1892 r. w Hameln egzamin dojrzałości. W tym okresie przyjaźnił się z Ludwigiem Klagesem (1872–1956), który zakończył ją w 1899 roku. Następnie studiował medycynę najpierw we Fryburgu Bryzgowijskim, potem w Bonn, gdzie w 1894 r. zdał pierwszy egzamin. Końcem tego samego roku udał się do Monachium, gdzie poświęcił się literaturze. Publikował artykuły i wiersze oraz próbował swoich sił jako krytyk. Znany stał się dzięki wstawieniu się za Oskarem Panizza (1853–1921), którego satyryczny dramat Das Liebeskonzil został potępiony z powodu bluźnierstwa (Der Fall Panizza, 1895). Dzięki Klagesowi, z którym się jeszcze przyjaźnił, nawiązał kontakt z kręgiem skupiającym się wokół Stefana George (1868–1933). Po śmierci ojca, która nastąpiła przed ukończeniem studiów zmienił plany zawodowe i dzięki pomocy dziadka Ahrweilera mógł poświęcić się całkowicie literaturze. Pod wpływem Theodora Lippsa (1851–1914) zaczął studiować psychologię. W 1899 r. uzyskał na uniwersytecie w Erlangen tytuł doktora filozofii po obronie dysertacji pt. African Spirs Erkenntnislehre.

Rok wcześniej Theodor Lessing poznał przyszłą żonę, której rodzina go odrzucała, chociaż już w 1895 r. konwertował na wiarę ewangelicką. To i wzrastający antysemityzm w kręgu znajomych spowodowały zwrot ku syjonizmowi i jego powrót w 1900 r. do wiary mojżeszowej. Kiedy w tym samym roku zmarł jego dziadek, który nie zostawił mu spadku próbował zarabiać jako wędrowny nauczyciel, recytator oraz pisał artykuły, aby ukończyć studia medyczne. W 1902 r. został nauczycielem w Haubinda, ale z powodu wprowadzonego antysemickiego porządku szkolnego zwolniono go. Następnie uczył w Laubegast koło Drezna. W Dreźnie wstąpił do Socjaldemokratycznej Partii Niemiec (niem. Sozialdemokratische Partei Deutschlands, SPD). Działał przy odbudowie szkół ludowych i w tym kontekście wygłaszał wykłady na temat Arthura Schopenhauera (1788–1860), Richarda Wagnera (1813–1883) i Fryderyka Nietzschego (1844–1900), które opublikował w 1906 roku. W 1906 r. słuchał w Getyndze wykładów Edmunda Husserla (1859–1938), który po nieudanej próbie habilitacji w Dreźnie w 1907 polecił go na Uniwersytecie Gottfrieda Wilhelma Leibniza w Hanowerze (niem. Gottfried Wilhelm Leibniz Universität Hannover), gdzie w tym samym roku Lessing zaczął pracę jako Privatdozent. Na początku I wojny światowej pracował w lazarecie. W tym czasie Theodor Lessing stał się pacyfistą i w 1915 r. odesłano go do Hanoweru, gdzie był nauczycielem pomocniczym w gimnazjum. Po rewolucji listopadowej w 1918 (niem. Novemberrevolution) działał przy zakładaniu tamtejszych szkół ludowych. W 1922 r. został profesorem nadzwyczajnym filozofii na uniwersytecie w Hanowerze. Oprócz tego rozwinął od 1923 r. obszerną działalność publicystyczną. Publikował eseje i felietony przede wszystkim w obu republikańsko-demokratycznych czasopismach Prager Tagblatt i Dortmunder Generalanzeiger przez co stał się jednym z najbardziej znanych pisarzy politycznych Republiki Weimarskiej. W 1924 r. ściągnął na siebie niechęć po artykule w sprawie seryjnego mordercy seksualnego Fritza Haarmanna (1879–1925) zwanego rzeźnikiem z Hanoweru. Od 1925 r. pisał krytyczne artykuły o Paulu von Hindenburgu (1847–1934) przed jego wyborem na prezydenta Rzeszy, które wywołały ostre protesty w nacjonalistycznych korporacjach studenckich i doprowadziły do powstania komitetu zwalczającego Lessinga. Po publicznej dyskusji zmuszony został w 1926 r. do rezygnacji z posady nauczycielskiej i w następnych latach prowadził prywatne badania.

Po przejęciu władzy przez nazistów emigrował w marcu 1933 r. do Czechosłowacji, gdzie w Mariańskich Łaźniach został zastrzelony 31 sierpnia przez nacjonalistyczny szwadron śmierci (niem. Mordkommando).

Twórczość

Jako pisarz Theodor Lessing reprezentował w młodości pewien nie na czasie idealizm zgodny z ideami narodowo-liberalnej poezji dziewiętnastowiecznej. Z tego powodu jego pisma zostały odrzucone w Berlinie przez Maximiliana Hardena (1861–1927), Otto Brahma (1856–1912) i Theodora Fontane (1819–1898). Później swoje wczesne pisma wycofał z księgarni. Kontrowersyjne pozostają również jego późniejsze literacko- i kulturalno-krytyczne prace. Satyrą Samuel (Lublinski) zieht die Bilanz (1910), w której ostro atakował doktrynerską krytykę kultury i pretensjonalną estetykę, ściągnął na siebie wściekły atak Thomasa Manna (1875–1955) w pamflecie Der Doktor Lessing. Ein Pamphlet, który ukazał się w Das literarische Echo (12, 1909-10, Sp. 814-24). Podobnie zareagowało wielu innych pisarzy.

W przeciwieństwie do tego jego pisma filozoficzne nie zyskały większego zainteresowania. W Filozofii jako czyn (niem. Philosophie als Tat, 1914) Theodor Lessing przyznawał się do aktywizmu i filozofii przyznawał prawo istnienia tylko jako praktycznej nauce szczęścia. Do 1918 r. powstały jego najważniejsze pisma bazujące na filozofii Schopenhauera, Nietzschego i Georga Simmela (1858–1918). Podobnie jak Oswald Spengler (1880–1936) zaliczany jest do reprezentantów pesymistycznej filozofii kultury i historii. Jednak w odróżnieniu od niego zaprzecza każdej historycznej prawidłowości. W książce Teoria potrzeby (niem. Theorie der Not) sformułował myśl o potrzebie jako praprzyczynie wszelkiej świadomości, która powstała dopiero z przymusu likwidacji tej potrzeby. Jako przedstawiciel filozofii historii negował szczególnie w książce Historia jako nadanie sensu bezsensowi (niem. Geschichte als Sinngebung des Sinnlosen, 1916) obiektywną przyczynowość, konieczność i prawidłowości historii i w nie do przezwyciężenia irracjonalności rzeczywistości widział ugruntowany idealizm historiografii. Dopiero człowiek nadaje według Lessinga bezsensownym i chaotycznym zdarzeniom pewien sensowny i uporządkowany przebieg.

Theodor Lessing dużą część swojej aktywności poświęcał politycznym i kulturalnym wydarzeniom dnia codziennego i reprezentował pragmatyczny socjalizm. Opowiadał się za powszechną edukacją, równouprawnieniem kobiet i porozumieniem między narodami. Jego oryginalne koncepcje trudno przyporządkować do jakiegoś politycznego ugrupowania, podobnie jak stosunek do judaizmu, który zawsze pozostał ambiwalentny. Postawa wobec judaizmu i ataki przeciw żydowskiemu środowisku literackiemu spowodowały jego wyobcowanie wewnątrz emigracji w okresie nacjonalizmu, które dopiero po jego zamordowaniu ustąpiło i został uznany jako jeden ze swoich.

Dzieła (wybór)

  • Komödie, 2 tomy, 1894.
  • Die Nationen : Satirische Komödie in vier Akten, 1896.
  • Weiber! : 301 Stoßseufzer über das 'schönere' Geschlecht, 1897.
  • Einsame Gesänge, 1899.
  • Schopenhauer, Wagner, Nietzsche : Einführung in moderne deutsche Philosophie, 1906.
  • Theater-Seele : Studie über Bühnenästhetik und Schauspielkunst, 1907.
  • Ueber Hypnose und Suggestion : eine psychologisch-medizinische Studie, 1907.
  • Madonna Sixtina : aesthetische und religiöse Studien, 1908.
  • Der Lärm : eine Kampfschrift gegen die Geräusche unseres Lebens, 1908.
  • Der Bruch in der Ethik Kants : wert- und willenstheoretische Prolegomena, 1908.
  • Die Saat im Schnee : 5 Dichtungen, 1908.
  • Der fröhliche Eselsquell : Gedanken über Theater, Schauspieler, Drama, 1912.
  • Philosophie als Tat, 2 części, 1914.
  • Studien zur Wertaxiomatik : Untersuchungen über reine Ethik und reines Recht, 1914.
  • Leibniz als Philosoph, 1916.
  • Geschichte als Sinngebung des Sinnlosen, 1919.
  • Die verfluchte Kultur : Gedanken über den Gegensatz von Leben und Geist, 1921.
  • Haarmann : die Geschichte eines Werwolfs, 1925.
  • Prinzipien der Charakterologie, 1926.
  • Meine Tiere, 1926.
  • Geschichte als Sinngebung des Sinnlosen, oder Die Geburt der Geschichte aus dem Mythos, 1927.
  • Rudolf Hans Bartsch : ein letztes deutsches Naturdenkmal, 1927.
  • Blumen. 1928.
  • Der jüdische Selbsthaß, 1930.
  • Europa und Asien : untergang der Erde am Geist, 1930, (pol. Europa i Azja : (zanik ziemi przez ducha), [przeł. Alfred Tom], 1935).

Literatura

  • Anna M. Kłonkowska: Dyktatura woli - refleksje na temat filozofii kultury Theodora Lessinga w Kultura Współczesna : teoria, interpretacje, krytyka. 1230-4808. 2005, nr 2, s. 103-110.
  • Anna M. Kłonkowska: Jak mitologia "radzi sobie" z historią, jak historia staje się mitologią : (w odniesieniu do koncepcji Theodora Lessinga i Mircei Eliadego) w Przegląd Kulturoznawczy. 1895-975X. 2010, nr 2, s. 17-24. (online dostęp 6.08.2017).
  • Evelyn Lacina: "Lessing, Theodor" w Neue Deutsche Biographie (NDB). Tom 14, Duncker & Humblot, Berlin 1985, s. 351–353 (online).
Autor: Roman Penkała