Theodor Mommsen

Christian Matthias Theodor Mommsen (ur. 30 listopada 1817 w Garding koło Eiderstedt (Szlezwik-Holsztyn); zm. 1 listopada 1903 w Berlinie–Charlottenburgu) – niemiecki historyk, poeta oraz prawnik uważany za jednego z najwybitniejszych znawców starożytności w XIX wieku. Jego pisma i wydania dotyczące historii starożytnego Rzymu mają zasadnicze znaczenie dla dzisiejszych badań. Za książkę Römische Geschichte został laureatem Nagrody Nobla w dziedzinie literatury za rok 1902.

Theodor Mommsen. Portret wykonany przez Ludwiga Knausa w 1881 roku. Źródło: Wikimedia Commons

Genealogia

Ojciec Jens (1783–1851), pastor w Garding, od 1821 w Oldesloe, syn Jensa (1756–1816) i Marii Tychsen (1754–1835); matka Sophie (1792–1855), córka Friedricha Christiana Krumbhaara (1746–1819) z Lipska, pisarza bankowego w Altonie i Susanne Lotz (1757–1832) z Meiningen; bracia Tycho (1819–1900), dr filozofii, filolog klasyczny i dyrektor gimnazjum we Frankfurcie nad Menem oraz August (1821–1913), dr filozofii, profesor w gimnazjum w Szlezwiku; – ożenił się w Lipsku w 1854 z Marią (1832–1907), córką wydawcy Karla Reimera (1801–58) i Auguste Hörner (1805–34); dzieci miał 9 synów i 7 córek (z czego 4 wcześnie zmarło) m.in. Karla (1861–1922, dyrektor banku i w latach 1903–12 członek Reichstagu), Konrada (1871–1946, wiceadmirał, w latach 1924-27 dowódca floty), Marie (1855–1936, wyszła za mąż za filologa klasycznego Ulricha von Wilamowitz-Moellendorffa, 1848–1931), Adelheid (1869-po 1936, dyrektorka szkoły w Berlinie); wnuki Wilhelm (1892–1966, profesor historii średniowiecznej i nowożytnej w Marburgu), Theodor (1905–58, profesor historii średniowiecznej w Cornell University w Ithaca (Nowy Jork)), Ernst Wolf, Wolfgang; prawnuk Hans (ur. 1930, profesor historii nowożytnej w Bochum), Wolfgang J. (ur. 1930, profesor historii nowożytnej w Düsseldorfie).

Życiorys

Theodor Mommsen. Portret wykonany przez Franza Lenbacha w 1897 roku. Źródło: Wikimedia Commons

Do 17 roku życia Theodor Mommsen i obaj jego młodsi bracia uczeni byli przez ojca, który zainteresował ich antycznymi klasykami. W latach 1834–38 uczęszczał do gimnazjum Christianeum w Altonie (obecnie część Hamburga), po czym od 1838 do 1843 studiował prawo na uniwersytecie w Kilonii, mieście należącym wówczas do Danii. Podczas studiów wstąpił do korporacji studenckiej Albertina (obecnie Teutonia) i w 1839 r. poznał sławnego później poetę Theodora Storma, z którym przez pewien czas dzielił mieszkanie i w 1843 r. opublikował z nim oraz bratem Tycho zbiór wierszy Liederbuch dreier Freunde, który przychylnie został przyjęty przez krytyków literackich. W tym samym roku doktoryzował się u Georga Christiana Burchardiego pracą pt. Ad legem de scribis et viatoribus et De auctoritate.

Po promocji otrzymał duńskie stypendium na studiowanie we Francji i Włoszech, gdzie pod wpływem włoskiego badacza starożytności Bartolommeo Borghesiego (1781–1860) poświęcił się od 1844 do 1847 badaniom inskrypcji w Królestwie Neapolu. Podczas rewolucji w 1848 r. zwrócił się przeciw duńskim roszczeniom do Szlezwik–Holsztynu.

W tym samym roku został profesorem prawa w Lipsku i członkiem Sekcji Filologiczno-Historycznej Królewsko-Saksońskiego Towarzystwa Nauk (niem. Königlich-Sächsischen Gesellschaft der Wissenschaften) w Lipsku, do którego należał do 1852 roku. Stanowisko profesora stracił w 1851 r. po tym jak razem z Morizem Hauptem i Otto Jahnem protestował przeciw saksońskiej konstytucji. W latach 1852–1854 był profesorem zwyczajnym prawa rzymskiego na uniwersytecie w Zurychu, od 1854 do 1857 r. tę samą funkcję pełnił we Wrocławiu, gdzie zaprzyjaźnił się z Jacobem Bernaysem. W 1856 r. uniwersytet w Greifswaldzie nadał mu tytuł doktora honoris causa. Dzięki interwencji Alexandra von Humboldta został profesorem w Pruskiej Akademii Nauk w Berlinie, której członkiem korespondencyjnym był od 1853 r., a od 1861 r. kierował katedrą badań rzymskich dziejów na uniwersytecie w Berlinie, gdzie prowadził wykłady do 1887 roku. Wykłady jego dotyczyły przeważnie historii Cesarstwa Rzymskiego. Do jego uczniów należeli m.in. Otto Hirschfeld, Hermann Dessau, Alfred von Domaszewski, Max Weber, Paul Hensel i Ulrich Wilcken. W roku akademickim 1874/75 był rektorem uniwersytetu.

W 1874 r. został w Pruskiej Akademii Nauk sekretarzem Sekcji Historyczno–Filologicznej i z tego stanowiska zrezygnował w 1895 r. z powodu antysemickiego sporu z Heinrichem von Treitschke, który wykorzystał jego Römische Geschichte jako argument uzasadniający antysemityzm. Theodor Mommsen był także członkiem Bawarskiej Akademii Nauk w Monachium (od 1852), American Academy of Arts and Sciences (od 1872), socio straniero der Accademia dei Lincei w Rzymie (od 1876) i Académie des Inscriptions et Belles-Lettres (od 1895). W 1893 r. został członkiem honorowym Rosyjskiej Akademii Nauk w Sankt Petersburgu.

Praca naukowa i Römische Geschichte

Kiedy Theodor Mommsen został powołany do Berlina wydał już 262 publikacje, wśród nich Römische Geschichte (I-III, 1854–56). Dzieło to pomimo krytyki Davida Friedricha Straussa, Johanna Jakoba Bachofena i Ferdinanda Gregoroviusa stało się szybko popularne i do dzisiaj jest jednym z najczęściej czytanych i tłumaczonych niemieckich pism historycznych. Pierwsze trzy tomy opisują Republikę Rzymską z punktu widzenia pewnego "porozumienia narodowego" Włoch i pewnej stopniowej demokratyzacji republiki. Rzymianie byli według Mommsena wolnym ludem, świadomym własnej narodowości. Proletaryzacja, a zwłaszcza ludność wiejska, zdaniem autora osiągnęły taki poziom, że ich wewnętrzne problemy mogły być rozwiązane tylko przez genialność cezara. Ten był dla Mommsena, podobnie jak dla Hegla i Jacoba Burckhardta "największym ze śmiertelnych". Otwarcie lub skrycie nawiązywał do jemu współczesnego okresu i senatorów utożsamiał z klasą junkrów, a ekwitów z kapitalistami. Tę "modernizację" brali mu za złe zarówno Karol Marks, jak i Fryderyk Nietzsche. Jednakże Mommsen próbował, podobnie jak ci autorzy, aktualizować historię i podporządkować ją politycznej pedagogice. Chciał to osiągnąć przez ostrą ocenę i trafną charakterystykę działających osobowości. Trzeci tom kończy wprowadzeniem monarchii przez Juliusza Cezara po bitwie pod Tapsus w roku 46 p.n.e.. Po długiej przerwie opublikował w 1885 r. historię prowincji rzymskich w okresie cesarstwa pt. Römische Geschichte, Band V. W 1902 r. otrzymał za to wielkie dzieło Nagrodę Nobla w dziedzinie literatury. Czwarty tom o historii Cesarstwa Rzymskiego nigdy nie powstał, co już dla jemu współczesnych było zagadkowe. Pewną jego namiastkę oferują odnalezione w 1980 r. notatki Sebastiana i Paula Hensel z wykładów Mommsena na temat historii cesarstwa. Przedstawiają one wewnętrzną i zagraniczną politykę, życie dworskie i administrację w Italii oraz prowincjach od Cezara po Alaryka.

Dla historyków klasycznych i badaczy prawa rzymskiego wciąż ma duże znaczenie jego trzytomowe dzieło Römisches Staatsrecht (1871–88), w którym przedstawił rzymskie prawo państwowe. Poza tym w Römisches Strafrecht (1899) opisał rzymskie prawo karne. Do tego dochodzą monografie o chronologii i numizmatyce, Römische Forschungen (2 tomy) i wydane pośmiertnie pisma zebrane Gesammelten Schriften (8 tomów). Mommsen opublikował prawie 1600 różnych prac.

Corpus Inscriptionum Latinarum

Główną zasługą Mommsena w działalności w Pruskiej Akademii Nauk było utworzenie projektu Corpus Inscriptionum Latinarum, którego celem było zbieranie antycznych inskrypcji łacińskich i ich publikowanie. W 1853 r. Mommsen rozpoczął pracę nad projektem, a modelowym przykładem dla Corpus Inscriptionum Latinarum stała się jego publikacja inskrypcji Królestwa Neapolu. Kompletny Corpus Inscriptionum Latinarum miał obejmować 16 tomów, z których 15 ukazało się za życia Mommsena, a pięć zostało opracowanych przez niego samego. Pierwszy tom ukazał się w 1862 roku. Duża część pracy powstała przy udziale epigrafików niezwiązanych z Pruską Akademią, lecz pochodzących z innych europejskich krajów. W każdym przypadku porównywano zachowane inskrypcje z oryginałem, a gdy takiej możliwości nie było, badano opracowania autorów, którzy je widzieli w oryginale. Do 1900 r. na jego realizację wydano ponad 400.000 złotych marek.

Corpus Inscriptionum Latinarum składa się obecnie z 17 tomów w ponad 70 częściach i zawiera około 180.000 inskrypcji. 13 tomów zawiera tabele i szczegółowy skorowidz. Pierwszy tom, w dwóch częściach, obejmuje najstarsze inskrypcje do końca Republiki Rzymskiej. Tomy II do XIV są podzielone według kryterium geograficznego i odpowiedni tom II - Hiszpania, III Azja Mniejsza, Grecja, Iliria, V Galia Cisalpińska, VI Rzym, VII Brytania, VIII Afryka, IX regiony Italii m.in. Kalabria, Apulia, X m.in. Kampania, Sycylia, Sardynia, XI Etruria, Umbria, XII Galia Narbońska, XIII Galia i Germania, XIV Latium. Tomy XV do XVII zawierają szczególne gatunki inskrypcji (sprzęty domowe, dyplomy wojskowe, kamienie milowe). Tom XVIII, który będzie zawierał Carmina Latina Epigraphica jest w przygotowaniu. Łaciński Index Numerorum: Ein Findbuch zum Corpus Inscriptionum Latinarum został wydany w 2004 roku.

Opisy składają się z: obrazu oryginalnej inskrypcji (jeśli jeszcze istnieje), rysunków pokazujących litery alfabetu w oryginalnej wielkości i pozycji, interpretacji próbującej zrekonstruować skróty i brakujące słowa oraz litery, jak również omówienia związane z tym kwestii i problemów. Językiem tych objaśnień jest tradycyjnie łacina, ale rozważana jest zmiana tej praktyki w przyszłych tomach.

Do wydawców poszczególnych tomów oprócz Mommsena należą: Eugen Bormann, Hermann Dessau, Wilhelm Henzen, Otto Hirschfeld, Emil Hübner, Christian Hülsen i Karl Zangemeister, w późniejszym czasie Géza Alföldy (który kierował projektem od 1992 do 2007), Attilio Degrassi i Herbert Nesselhauf. Od 2007 r. kierownikiem projektu jest Werner Eck.

Inna działalność organizacyjna i naukowa Theodora Mommsena

Theodor Mommsen brał udział przy założeniu czasopism Hermes i Ephemeris Epigraphica, jak również przy organizowaniu Niemieckiego Instytutu Archeologicznego w Rzymie. W 1871 r. zaprojektował nowy statut, który w 1874 r. z pruskiego Instytutu uczynił jednostkę niemiecką. Pod jego kierownictwem rozpoczęła w 1890 r. pracę komisja Reichs-Limeskommission, której celem było ustalenie dokładnego położenia kaszteli na górnoniemieckiej granicy. Informacje naukowe o wykopaliskach wypełniły 14 tomów i uchodzą jeszcze dzisiaj za pionierskie opracowanie germańsko-rzymskiej historii.

Mommsen udzielał się także w Vocabularium Iurisprudentiae Romanae, Thesaurus Linguae Latinae i Corpus Nummorum. Jego wielkie prace edytorskie mają związek również z Monumenta Germaniae Historica, dla której zredagował kilka tomów Auctores antiquissimi i pierwszą część Gesta Pontificum. Podczas licznych podróży prowadzących do europejskich bibliotek kolacjonował sam wszystkie manuskrypty. Wydał także zbiory Corpus Iuris Civilis i Codex Theodosianus związane z prawem rzymskim.

Do tego doszły edycje pism Ojców Kościoła i liczne inne przedsięwzięcia np. Griechisches Münzwerk i Prosopographia Imperii Romani.

Imieniem Theodora Mommsena nazwano towarzystwo Mommsen-Gesellschaft skupiające niemieckojęzycznych badaczy starożytności (klasycznych filologów, historyków i archeologów).

Mommsen jako polityk

Oprócz działalności naukowej i organizacyjnej Mommsen brał czynny udział w życiu politycznym i zajmował się przede wszystkim tematami antysemityzmu, imperializmu i jako działacz rewolucyjny w Rendsburgu w 1848 i w Lipsku w 1850 także liberalizmu. W latach 1863–1866 i 1873–1879 był delegatem w pruskim Landtagu, a od 1881 do 1884 w Reichstagu, najpierw jako członek liberalnej partii Deutsche Fortschrittspartei, później Nationalliberale Partei i ostatecznie Liberale Vereinigung. Zajmował się kwestiami polityki naukowej i edukacyjnej, przy czym reprezentował narodowe stanowisko. Walczył przede wszystkim o finansowe wspieranie bibliotek i uniwersytetów. Rozczarowany polityką Cesarstwa Niemieckiego, którego przyszłość widział pesymistycznie, zalecał współpracę liberałów z socjaldemokratami. W 1881 r. rozpoczął dyskusję z Otto von Bismarck w kwestii polityki społecznej. Federalizm Bismarcka uważał jako połowiczne działanie.

W czasie wojny prusko-niemieckiej wystąpienia publicystyczne Mommsena były bardzo połowiczne, gdyż obawiał się o naukową współpracę. W 1900 r. opowiadał się za zniesieniem święta Sedantag upamiętniającego kapitulację armii francuskiej 2 września 1870 r. po bitwie pod Sedan.

W tzw. "berlińskim sporze antysemickim" w 1879/80 zwrócił się przeciw Heinrichowi von Treitschke, który napisał słowa "Żydzi są naszym nieszczęściem". Treitschke żądał, żeby Żydzi stali się Niemcami, natomiast Mommsen uważał ich już za Niemców. W 1890 r. był jednym z czołowych założycieli stowarzyszenia Verein zur Abwehr des Antisemitismus odrzucającego antysemityzm, do którego należeli zarówno chrześcijanie, jak i Żydzi. Organizacja Freie Wissenschaftliche Vereinigung, skupiająca żydowskich i nieżydowskich studentów, wybrała go w 1887 r. na honorowego członka.

W 1901 r. sprzeciwiał się publicznie wyznaniowemu punktowi widzenia podczas powoływania na katedrę uniwersytecką. Było to związane z faktem powołania przez Pruskie Ministerium Kultury i Oświaty (niem. Preußisches Kultusministerium) na profesora historii na uniwersytecie w Strasburgu kandydata z powodu jego katolickiego wyznania.

W swojej książce Römische Geschichte określił jako prawdopodobny cel nowego politycznego rozwoju przyjacielskie i pokojowe współistnienie narodów.

Jeszcze w roku przed śmiercią przedstawił wizję "świętego przymierza ludów", które unikają wszystkich błędów, które obciążały imperium rzymskie, czyli przedkładanie: dobrobytu nad wolność, egoizmu nad patriotyzm, rozkoszy życia nad pracę umysłową.

Dzieła (wybór)

• Die römischen Tribus in administrativer Beziehung, 1844.

• Über Plan und Ausführung eines Corpus Inscriptionum Latinarum, 1847.

• Epigraphische Analekten, 1849-1852.

• Inscriptiones Regni Neapolitani Latinae, 1852.

• Römische Geschichte

  • Tom I: Bis zur Schlacht von Pydna, 1854.

  • Tom II: Von der Schlacht von Pydna bis auf Sullas Tod, 1855.

  • Tom III: Von Sullas Tode bis zur Schlacht von Thapsus, 1857.

  • Tom V: Die Provinzen von Caesar bis Diocletian, 1885.

• Die römische Chronologie bis auf Caesar, 1859.

• Die Schweiz in römischer Zeit, 1856.

• Römische Forschungen, 2 tomy, 1864-1879.

• Römisches Staatsrecht, 3 tomy, 1871–1888.

• Die echte und die falsche Acca Larentia, 1871.

• Auch ein Wort über unser Judenthum, 1880.

• Fragmenta Vaticana : Mosaicarum et Romanarum legum collatio, 1890.

• Der Prozess des Christen Apollonius unter Commodus, 1894.

• Das Ägyptische Gesetzbuch, 1900.

Literatura

• Carl Bardt: Theodor Mommsen, Berlin : Weidmann, 1903.

• L. M. Hartmann: Theodor Mommsen, Eine biografische Skizze, 1908. (online).

• Adelheid Mommsen: Mein Vater, Erinnerungen an Theodor Mommsen, 1936.

• Alexander Demandt: "Mommsen, Theodor" w Neue Deutsche Biographie (NDB). Tom 18, Duncker & Humblot, Berlin 1997, ISBN 3-428-00199-0, s. 25–27 (online).

Linki

• Pisma Theodora Mommsena i o nim w Deutsche Digitale Bibliothek.

• Strona projektu Corpus Inscriptionum Latinarum.