Thomas Müntzer

Thomas Müntzer (także: Tomasz Munzer, Thomas Münzer; ur. w 1489 w Stolbergu; zm. 27 maja 1525 w Mühlhausen/Turyngia) – anabaptysta, teolog, reformator religijny, zwolennik Marcina Lutra, jeden z przywódców wojny chłopskiej. Przeciwstawiał się nie tylko zwierzchności papieskiej, lecz także występował przeciwko ówczesnemu systemowi społecznemu. Z powodu radykalnych społeczno-rewolucyjnych dążeń Müntzera i jego spirytualistycznej teologii, które znalazły wyraz w jego pismach i kazaniach, Marcin Luter zdystansował się wobec niego na początku wojny chłopskiej.

W przeciwieństwie do Marcina Lutra opowiadał się za siłowym wyzwoleniem chłopów i w Mühlhausen, gdzie był pastorem w kościele Mariackim (Marienkirche), był agitatorem i inicjatorem powstania. Pragnął zaprowadzić sprawiedliwy porządek społeczny,opowiadał się za zniesieniem przywilejów, rozwiązaniem klasztorów, zorganizowanie schronisk i posiłków dla bezdomnych. Jednak jego dążenie do zjednoczenia przywódców chłopskich nie powiodły się. Po bitwie pod Frankenhausen został pojmany 15 maja 1525 roku i 27 maja ścięty. Jednym z nielicznych powstańców, którym udało się zbiec był Hans Hut.

Thomas Müntzer
Thomas Müntzer.
Źródło: Wikimedia Commons

Genealogia

  • Ojciec: N. N.;
  • Matka: N. N. (zm. 1521);
  • Żona: od 1523 Ottilie von Gersen;
  • Dzieci: 1 syn.

Życiorys

Thomas Müntzer pochodził przypuszczalnie z rodziny mieszczańskiej. W 1506 roku immatrykulował na uniwersytet w Lipsku, a od 1512 kontynuował studia na uniwersytecie we Frankfurcie nad Odrą. Otwartą sprawą pozostaje, gdzie uzyskał stopnie naukowe (baccalaureus artium, magister artium, baccalaureus biblicus). Po święceniach kapłańskich w 1513/1514 w Halberstadt otrzymywał prebendę jako altarysta w kościele św. Michała (Michaeliskirche) w Brunszwiku. Tutaj przebywał w kręgu szanowanych rodzin mieszczańskich, które otwarte były na wczesne poglądy reformacyjne. Ponieważ niska prebenda nie pokrywała jego kosztów utrzymania, przyjął w 1515/16 urząd prefekta w klasztorze w Frose koło Aschersleben i uczył w szkole prywatnej.

Podczas pobytów w 1517 i 1519 w Wittenberdze uczęszczał na wykłady humanistyczne. W czasie Wielkanocy 1519 roku reprezentował w Jüterbogu kaznodzieję Franza Günthera, gdy ten popadł w konflikt z franciszkanami. Wygłoszone tam kazania przez Thomasa Müntzera świadczą o wczesnej krytyce Kościoła w duchu reformacyjnym, którą jednak ostrzej wyartykułował niż Wittenberczycy. W 1519 roku został spowiednikiem w klasztorze cysterek w Beuditz koło Weißenfels, gdzie intensywnie studiował pisma antyczne, patrystyczne, mistyczne, humanistyczne i reformacyjne. Od maja 1520 roku zastępował przez pół roku księdza Johannesa Egranusa w kościele Mariackim w Zwickau, a po jego powrocie przeszedł do kościoła św. Katarzyny. W Zwickau miał ścisły kontakt z Nikolausem Storchem, członkiem „proroków z Zwickau” (Zwickauer Propheten). Z upływem czasu Thomas Müntzer popadł w konflikt z tamtejszym zakonem franciszkanów i ze swoim kolegą Egranusem, co spowodowało, że był podejrzany o podżeganie i 16 kwietnia 1521 rada miejska pozbawiła go sprawowanego urzędu. Na kwicie poświadczającym odebranie ostatniej pensji napisał: „Thomas Müntzer, qui pro veritate militat in mundo“ („Thomas Müntzer, który walczy o prawdę na świecie”). W listach podpisywał się od tej pory jako „sługa Bożych wybrańców”, co było znakiem, że widział swoją rolę w apokaliptycznej perspektywie.

Z Zwickau Thomas Müntzer udał się do Czech. Napisany w Pradze, ale nie opublikowany list otwarty (Manifest praski) dawał pierwszy raz dokładniejsze informacje o jego stanowisku. Przyjęty przez niego upadek Kościoła od śmierci apostołów powinien być przezwyciężony przez „nowy Kościół apostolski” najpierw w Czechach, a potem na całym świecie. Apokaliptyczna postawa oczekiwania i opowiedzenie się za obszerną reformą skierowane było na zebranie wybranych na czas Sądu Ostatecznego. Jednak w Pradze Müntzer nie znalazł większego posłuchu, a w obliczu wzmagających się represji opuścił miasto w listopadzie 1521 roku. Przypuszczalnie kolejnymi miejscami jego wędrówki były Jena, Erfurt, Stolberg, Nordhausen, Weimar i inne miejscowości w pobliżu Wittenbergi. Końcem 1522 roku został na krótko kapelanem w klasztorze cysterek w Glaucha (obecnie część Halle).

Przed Wielkanocą 1523 roku został pastorem w kościele św. Jana (Johanniskirche) w Allstedt. Zreformował tutaj liturgię, a ewangelię zaczął głosić w języku niemieckim. Jego pisma liturgiczne rozpowszechnione zostały także w innych miejscowościach. Służyły jako wzór do ustanowienia mszy niemieckiej w Erfurcie, Norymberdze, księstwie Brunszwiku–Calenberg, hrabstwie Lippe i księstwie pomorskim. Kazania Müntzera przyciągały wielu słuchaczy, czemu usiłował przeszkodzić przywiązany do starej wiary hrabia Ernst von Mansfeld, ale nie mógł nic uczynić, ponieważ reformator otrzymał wsparcie od rady miejskiej i elektora Saksonii. W tej sytuacji Thomas Müntzer musiał określić swój stosunek do książęcej zwierzchności. Zredagował dwa pisma Protestation oder Erbietung … von dem rechten Glauben und der Taufe i Von dem gedichteten Glauben (1524), w których krytycznie wypowiedział się o duchownych reprezentujących starą wiarę, a także reformatorach szerzących fałszywą wiarę, co pokazało jeszcze trudno zauważalny dystans do Lutra, który uważnie śledził jego działania. 13 lipca 1524 roku miał okazję wyjaśnić swoje stanowisko księciu Janowi Stałemu i jego świcie. W kazaniu o Danielu rozwinął myśl reformacyjną i wezwał księcia Saksonii, jako przyznającego się do Chrystusa regenta do wspierania dzieła Reformacji, ponieważ w przeciwnym razie miecz zostanie mu odebrany (Auslegung des andern Unterschieds Daniels des Propheten, 1524).

Po zniszczeniu w marcu 1524 roku kaplicy w Mallerbach koło Allstedt i przypisaniu tego czynu zwolennikom Müntzera, wydarzenia uległy eskalacji, zwłaszcza po przybyciu do Allstedt ewangelickich uciekinierów z pobliskich miejscowości. Być może już podczas konfliktu z hrabią Ernstem von Mansfeldem powstał związek do obrony ewangelii, który w tej sytuacji zyskał nowy kształt. Ponieważ zdaniem Müntzera naruszony został pokój w kraju, a książęta saksońscy nie zareagowali na jego apele, czuł się zobowiązany do sprzeciwu wobec bezbożnej władzy zwierzchniej. Po przesłuchaniu w Weimarze 1 sierpnia 1524 roku nakazano mu rozwiązanie związku i zwolnienie zatrudnionego przez niego drukarza. Rada miasta została zobowiązana do ukarania uczestników wydarzenia w Mallerbach. Postanowienia te spowodowały ograniczenie działalności Thomasa Müntzera, co spowodowało, że w nocy z 7 na 8 sierpnia opuścił potajemnie Allstedt.

Od połowy sierpnia 1524 roku Thomas Müntzer przebywał w wolnym mieście Rzeszy Mühlhausen. Serdecznie go tutaj przyjęto i rozpoczął swoją działalność od zreformowania nabożeństwa. W wyniku powstałego 19 września sporu między pewnym zborownikiem a burmistrzem wybuchły zamieszki i rozpowszechniono 11 artykułów, przy opracowaniu których najprawdopodobniej uczestniczył. Domagano się w nich powołania nowej rady miejskiej. W tym czasie powstała prawdopodobnie też organizacja militarna („Ewiger Bund Gottes“- Wieczne Przymierze Boże). Jednak ruch upadł i początkiem października Müntzer i Heinrich Pfeiffer zostali wydaleni z miasta.

W tym czasie rozpoczęła się już wojna chłopska. Thomas Müntzer udał się do Norymbergi, gdzie oddał do druku pisma Ausgedrückte Entblößung des falschen Glaubens der ungetreuen Welt i Hochverursachte Schutzrede und Antwort wider das geistlose und sanftlebende Fleisch zu Wittenberg (październik lub grudzień 1524). Drugie z tych pism było odpowiedzią na zarzuty Marcina Lutra. Zagroził książętom, że w związku z ich niepowodzeniem, moc miecza zostanie przeniesiona na zgromadzenie. Droga Müntzera prowadziła z Norymbergi przez Bazyleę do Grießen w Klettgau, gdzie po raz pierwszy zetknął się z powstaniem chłopskim, bez możliwości dokładniejszego opowiedzenia o swojej działalności. W lutym 1525 roku powrócił do Mühlhausen i został przyjęty przez zgromadzenie jako kaznodzieja kościoła Mariackiego. Pod jego wpływem 17 marca wybrano nową radę, zgodnie z jedenastoma artykułami z poprzedniego roku.

Od połowy kwietnia 1525 roku wspierał działania powstańców w Turyngii. Gdy do Mühlhausen przybyli z Frankenhausen posłańcy o udzielenie pomocy, Thomas Müntzer zorganizował oddział, na czele którego udał się do obozu chłopskiego. Powstańcy jednak nie wytrzymali nagłego ataku wojsk książęcych 15 maja, który przeprowadzony został przypuszczalnie po zerwaniu wcześniej zawartego rozejmu. Nielicznym tylko chłopom udało się schronić w Frankenhausen. Tam Thomas Müntzer został zdemaskowany i przekazany hrabiemu Ernstowi von Mansfeldowi, który 16 maja kazał go przetransportować na zamek Heldrungen, w celu przesłuchania. Thomas Müntzer i Heinrich Pfeiffer zostali ścięci 27 maja 1525 roku w obozie księcia pod Mühlhausen, a głowy ich nabito na pale ku przestrodze innym.

Teologia

Pojęcie wiary

Teologia Thomasa Müntzera łączy w jedno na gruncie mistycznym elementy anabaptystyczne, apokaliptyczne i społeczno-rewolucyjne. Wiara według Müntzera jest wydarzeniem w głębi duszy człowieka wywołanym przez Boga; jest to „działanie słowa, którym Bóg przemawia do duszy”. Czy ta wiara powstanie, zależy jedynie od Boga, którego wiatr wieje, gdzie chce (Ewangelia według świętego Jana 3,8). Pierwszym działaniem słowa Bożego w duszy człowieka jest bojaźń Boża, która daje mieszkanie Duchowi Świętemu i usuwa wszystko z drogi, co sprzeciwia się dalszemu działaniu Boga. Do tego należą własna korzyść i strach przed innym człowiekiem. Dusza, która chce doświadczyć Boga, „musi być oczyszczona z trosk i pożądliwości”. W tym kontekście Müntzer chętnie używa mistyczne terminy nudy i opanowania, aby opisać stan pustej duszy. W tym sensie „nudny” i „opanowany” człowiek przeżywa w swojej głębi działanie Boże i narodzenie prawdziwej wiary, która już nie unika cierpienia i jest niejako radosna. W prawdziwej wierze powstaje zgodność między ludzką wolą i ukrzyżowanym Chrystusem. Jedynie ten konformizm prowadzi do pewności wiary.

Znaczenie Biblii

Biblia daje świadectwo o doświadczeniach, które oświecone dusze doznały w obcowaniu z żywym Bogiem. Jest zaproszeniem do otwarcia się na podobne doświadczenia i jednocześnie miarą do zmierzenia własnych doświadczeń. Biblia jest tylko słowem zewnętrznym (verbum externum), które potrzebuje słowa wewnętrznego (innerliches Wort), aby dotrzeć do człowieka. Jednak słowo wewnętrzne nie zawsze potrzebuje słowa zewnętrznego, aby wygenerować wiarę. Dowodem na to – według Müntzera – jest wiele postaci biblijnych, które nie posiadały słowa zewnętrznego, gdy stali się wierzącymi. W tym właśnie miejscu bardzo różnił się z Lutrem.

Spirytualizm

Nie uczeni w piśmie – jak Thomas Müntzer powiedział – i ich mądre książki, lecz wizjonerzy są prawdziwymi interpretatorami Starego i Nowego Testamentu. Tylko bojący się Boga wizjoner zna aktualną wolę Bożą. Tylko on ma prawo zwiastować słowo Boże.

W pismach Müntzera widoczne są odniesienia do średniowiecznej mistyki. Istnieją związki z niemiecką teologią i odniesienia do Johannesa Taulera. Jako spirytualista porzucił chrzczenie dzieci. Prawdziwym chrztem dla niego jest chrzest w Duchu Świętym; chrzest w wodzie – o ile jest zewnętrznym znakiem wewnętrznego procesu – może mieć miejsce jedynie jako chrzest wiernych. Ochrzczeni Duchem Świętym słyszą głos wywyższonego Chrystusa i „widzą go wędrującego po wodzie ich dusz”. Chrzest wodą widzi tylko jako symbol poruszenia, które Bóg wywołuje w naszej duszy.

Apokaliptyka

Müntzer wysoko cenił księgi prorockie Biblii, szczególnie Księgę Daniela, i Objawienie Jana. Jego wizjonerskie interpretacje apokaliptycznych fragmentów Pisma Świętego doprowadziły go do tego, że Kościół katolicki widział w purpurowo ubranej nierządnicy z Babilonu (Objawienie Jana 17,4). W „kazaniu książęcym”, w którym interpretował drugi rozdział Księgi Daniela wskazuje Babilończyków, Persów, Greków i Rzymian jako cztery imperia apokalipsy. Swój czas nazwał piątym królestwem, ponieważ cierpią ucisk biedni i niewinni. Dlatego potrzebny jest nowy prorok Daniel. W innych miejscach wzywa wszystkich pobożnych, aby oczekiwali na nowego Jana Chrzciciela. Woli jednak mówić o nowym Eliaszu, który musi przyjść uporządkować świat zgodnie z wolą Bożą. Jego zdaniem, obejmowało to również zabicie klechów Baala (= urzędników papieskich starego kościoła) i obalenie bezbożnych władców politycznych.

Dzieła (wybór)

  • Prager Manifest (Manifest praski), 1521.
  • Drei liturgische Schriften (Trzy pisma liturgiczne), 1523.
  • Deutzsch Kirchen Ampt, vorordnet, auffzuheben den hinterlistigen Deckel etc. (Niemiecki urząd kościelny), maj 1523.
  • Deutsch Euangelisch Messze (Niemiecka msza ewangelicka), sierpień 1524.
  • Von dem getichten Glawben. (O poetyckiej wierze), początek 1524.
  • Protestation odder Empietung (Protest albo propozycja, początek 1524.
  • Ausslegung des andern Unterschyds Danielis dess Propheten (Interpretacja drugiego rozdziału proroka Daniela, tzw. kazanie książęce), lipca 1524.
  • Ausgedrückte Entblößung [des falschen Glaubens] (Wyrażenie obnażenia [fałszywej wiary]), lato 1524.
  • Hoch verursachte Schutzrede und Antwwort wider das gaistlosse sanfft lebende Fleysch zuo Wittenberg (Wysoce sprowokowane usprawiedliwienie i obalenie nieduchowego, miękko żyjącego ciała w Wittenberdze, jesień 1524.

Literatura

Linki

Artykuł jest dostępny na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa-Użycie niekomercyjne-Na tych samych warunkach 4.0 Międzynarodowe.