Paul Verlaine

Paul Marie Verlaine (ur. 30 marca 1844 w Metzu; zm 8 stycznia 1896 w Paryżu) – francuski poeta, jeden z ojców impresjonizmu i symbolizmu w literaturze.

Paul Verlaine
Paul Verlaine.
Źródło: Wikimedia Commons

 

Życiorys i twórczość

Młodość

Paul Verlaine był jedynym dzieckiem Nicolasa-Auguste Verlaine'a i jego żony Élisa-Stéphanie Dehée, która wcześniej trzy razy poroniła. Ochrzczony został w wierze katolickiej w kościele Notre-Dame w Metzu. Dzieciństwo spędził w Metzu, Montpellier, Nîmes i ponownie w Metzu, gdzie jego ojciec wówczas stacjonował jako oficer. Po zwolnieniu ojca w 1851 roku ze służby wojskowej, rodzina zamieszkała w Paryżu. Tutaj młody Verlaine uczył się od 1853 roku w prywatnej szkole z internatem, a następnie w Lycée impérial Bonaparte (obecnie Lycée Condorcet). Początkowo był dobrym uczniem, ale mając około 14 lat bardzo się opuścił w nauce i zaczął pisać wiersze, z których najstarszy znany pochodzi z 1858 roku, a zachował się jedynie dlatego, że posłał go do Victora Hugo.

W 1860 roku natknął się na Kwiaty zła (Les Fleurs du mal) Charles'a Baudelaire'a, który stał się jego idolem. Po maturze w 1862 roku rozpoczął studia prawnicze, ale często je zaniedbywał, przebywał w paryskich kawiarniach i kręgach literackich. W tych okolicznościach poznał praktycznie wszystkich współczesnych autorów i pisał przeważnie utwory poetyckie. W sierpniu 1863 roku ukazał się w czasopiśmie pierwszy jego wiersz Pan Prudhomme (Monsieur Prudhomme), satyryczny portret mieszczanina. W tym czasie zaczął także nadużywać alkoholu. Zaniepokojony tym faktem ojciec nałożył na niego areszt domowy (był jeszcze niepełnoletni) i zmusił do przyjęcia posady w firmie ubezpieczeniowej. Początkiem 1864 roku został urzędnikiem w paryskiej administracji miejskiej.

Oprócz pracy zawodowej nadal parał się pisarstwem. W 1865 roku ukazał się esej o nim, który był pierwszym dłuższym tekstem Verlaine'a. Siedem jego wierszy Alphonse Lemerre opublikował w 1866 roku w trzytomowej antologii poezji współczesnej Le Parnasse contemporain (Współczesny parnas), od której nazwę wziął ruch literacki połowy i końca XIX wieku - parnasizm. W tym samym roku wydał własnym sumptem pierwszy tomik poezji Wiersze saturnijskie (Poèmes saturniens), który odzwierciedla wpływ Baudelaire'a, a także osobistą muzykę zorientowaną na „oddanie doznań” (list do Stéphane'a Mallarmé z 22 listopada 1866). W 1869 roku ukazał się mały zbiór Fêtes galantes, który inspirowany był płótnami malarzy XVIII wieku m.in. Antoine'a Watteau (1684–1721), które w tym czasie eksponował Luwr w nowej sali. Jednocześnie pisał też socjalistycznie ukierunkowane wiersze polityczne, które miały ukazać się pt. Les Vaincus (Pokonani).

Śmierć ukochanej kuzynki Élisy podczas porodu w 1867, którą w 1836 roku przyjęli jako sierotę na wychowanie jego rodzice, a z którą miał zamiar nawet się ożenić, ale ta poślubiła w 1861 roku właściciela cukierni, spowodowała jego ponowne problemy alkoholowe; pod wpływem alkoholu stawał się porywczy i usiłował nawet kilka razy zabić matkę. Matka zachęcała go do poślubienia Mathilde Mauté (1853-1914), którą poznał przez przyjaciela. Wysyłał jej poematy, z których część znalazła się w opublikowanym 12 czerwca 1870 roku zbiorze Dobra pieśń (La bonne chanson). 11 sierpnia 1870 roku ożenił się z Mathilde, z którą miał syna Georges'a urodzonego 30 października 1871 roku.

Związek z Arthurem Rimbaudem i Lucienem Létinoisem

Tymczasem życie Paula Verlaine'a skomplikowało się podczas burzliwego okresu Komuny Paryskiej, którą wspierał i wstąpił do Gwardii Narodowej. Po upadku Komuny utracił posadę w administracji miejskiej i uciekł z Paryża, aby uniknąć represji. Po powrocie jego życie stało się burzliwe wraz ze spotkaniem we wrześniu 1871 roku 17-letniego Arthura Rimbauda, który przesłał mu swoje wiersze, i którego zaprosił do Paryża. Związek miłosny z Arthurem Rimbaudem, trwający do 1873 roku, zniszczył jego małżeństwo z Mathilde'ą, którą uderzył po upiciu się. Ta zażądała separacji i wygrała sprawę w sądzie cywilnym 12 maja 1874 roku (rozwód został ogłoszony 9 lutego 1885). Paul Verlaine mieszkał z Arthurem Rimbaudem z przerwami. Ich związek wywołał skandal, a gwałtowność Rimbauda wywołała również zamieszanie w kręgu poetów Zutiques, do którego Verlaine wprowadził go, a w końcu „biedny Lelian” (anagram Paula Verlaine'a), jak sam się nazywał, wyjechał 7 lipca 1872 roku do Londynu z „piekielnym mężem” w lipcu 1872 roku, a jego żona definitywnie zerwała z nim. Victor Hugo, po usłyszeniu tej wiadomości, użalał się: „Straszna historia o Paulu Verlaine. Biedna młoda kobieta! Biedne małe dziecko! A on sam, jakże jest żałosny!” (Victor Hugo, Choses vues, 1870-1885, Paris, 1972, s. 288.)

Ostatecznie Paul Verlaine tułał się z Rimbaudem po północno-wschodniej Francji, Anglii i Belgii, kilkakrotnie się rozstawali i ponownie godzili, często popadał w depresję i miał myśli samobójcze. Epizod z Arthurem Rimbaudem zakończył się w czasie dyskusji 10 lipca 1873 roku w Brukseli strzałem z rewolweru przez Paula Verlaine'a, kiedy widząc oddalającego się amanta, zranił go powierzchownie w lewy nadgarstek. Aresztowany tego samego dnia został oskarżony za swój czyn i napiętnowany za homoseksualizm. 8 sierpnia 1873 roku skazano Paula Verlaine'a na dwa lata więzienia, mimo że Rimbaud wycofał skargę, ale pederastia była czynnikiem obciążającym. Po apelacji wyrok został utrzymany w mocy, a Verlaine został osadzony w więzieniu w Brukseli.

Twórczo okres ten był bardzo owocny, napisał m.in. Zapomniane arie (Ariettes oubliées) i Romance bez słów (Romances sans paroles). Oba tomiki ukazały się w 1874 roku. Tytuł zbioru Romance bez słów został zapożyczony z zestawu utworów fortepianowych Feliksa Mendelssohna. W Brukseli napisał listy pożegnalne do żony, matki i Rimbauda. Matka i Rimbaud wyjechali zaraz po procesie, Rimbaud zerwał definitywnie z Verlainem. W więzieniu pisał wiersze religijne, które zebrał w tomie Mądrość (Sagesse). Także wiersz Sztuka poetycka (Art poétique), uważany za rodzaj manifestu symbolizmu, powstał w czasie pobytu w więzieniu.

Po wcześniejszym zwolnieniu z aresztu początkiem 1875 roku Paul Verlaine odwiedził Arthura Rimbauda w Stuttgarcie. Ponownie doszło do rękoczynów i nadzieja na pojednanie znikła. W marcu Verlaine udał się do Anglii, gdzie utrzymywał się jako nauczyciel greki, łaciny, francuskiego i rysunku. Wakacje spędzał z matką. W 1877 roku pracował zastępczo jako nauczyciel w miejscowości Rethel, ale w sierpniu następnego roku nie przedłużono z nim umowy z powodu podejrzeń o homoseksualny związek z uczniem, 18-letnim Lucienem Létinoisem. We wrześniu Paul Verlaine i Lucien wyjechali do Anglii, gdzie uczyli w różnych miastach. Verlaine dołączył do Luciena w Londynie. Charakter ich związku pozostaje przedmiotem domysłów. W każdym razie, przywiązanie Paula Verlaine'a do Luciena Létinoisa wydaje się być szczere i odwzajemniane.

Po powrocie do Francji końcem 1879 roku zamieszkali u rodziców Luciena w Coulommes-et-Marqueny. W marcu 1880 przeprowadzili się do Juniville w departamencie Ardeny. Dzięki pieniądzom matki, Paul Verlaine kupił farmę, którą zarejestrowano na nazwisko ojca Luciena (w obawie, aby żona nie zażądała jej części przy rozwodzie. Ale źle zarządzane gospodarstwo szybko upadło i w styczniu 1882 roku Verlaine musiał je sprzedać ze stratą. Paul Verlaine wrócił do Paryża, a Lucien Létinois i jego rodzice przeprowadzili się do Ivry-sur-Seine.

7 kwietnia 1883 roku zmarł Lucien w wyniku duru brzusznego, w wieku zaledwie 23 lat. Głęboko zrozpaczony utratą swojego „adoptowanego syna”, Verlaine poświęcił mu 25 wierszy, które umieścił na końcu zbioru Miłość (Amour, 1888).

Schyłek życia

Po powrocie do Paryża w 1882 roku bezskutecznie usiłował wrócić do administracji. Wrócił do środowiska literackiego. W 1884 roku opublikował zauważone dzieło Poeci wyklęci i zbiór wierszy Niegdyś i dawniej (Jadis et naguère), w którym zebrał wiersze napisane dziesięć lat wcześniej, a ukoronowaniem jego był wydany w 1882 roku słynny wiersz Sztuka poetycka (Art poétique). Został on wówczas uznany za mistrza i prekursora przez poetów, którzy byli zwolennikami symboliki lub dekadentyzmu. Poza tym publikował prace Rimbauda, które posiadał we własnych odpisach lub oryginałach, przez co uratował je od zapomnienia. W 1892 roku został zaproszony z odczytami do Holandii, w 1893 do Belgii, Lotaryngii i Anglii. Również w 1893 próbował kandydować do Académie française, co spotkało się z silnymi sprzeciwami. W 1894 roku, pomimo niestaranności fizycznej i publicznej dezaprobaty związanej z jego nazwiskiem, wskazywany był jako „książę poetów”.

Alkoholizm wywoływał u poety powtarzające się ataki przemocy. Od 13 kwietnia do 13 maja 1885 roku przebywał w więzieniu w Vouziers za kolejne usiłowanie uduszenia matki, z którą nadal mieszkał (zmarła 21 stycznia 1886). U schyłku życia tworzył tylko okazjonalnie, z czego większość to wiersze erotyczne, a nawet pornograficzne. Cierpiący na cukrzycę, wrzody i syfilis, Paul Verlaine zmarł na ostre zapalenie płuc 8 stycznia 1896 roku w wieku 51 lat. Jego pogrzeb odbył się 10 stycznia 1896 roku w kościele Saint-Étienne-du-Mont, a pochowano go na cmentarzu Batignolles w Paryżu.

Paul Verlaine pojawia się jako emblematyczna postać przeklętego poety, wraz z Arturem Rimbaudem, którego mimo zerwania uczynił znanym.

Znaczenie literackie

Paul Verlaine był przede wszystkim poetą. Jego twórczość poetycka składa się z kilkunastu małych tomików, które opublikował między 1866 a 1890 rokiem, przy czym wiersze powstały w większości przed 1880 rokiem, a więc między 22 a 35 rokiem życia poety. Przyłączył się do parnasistów, u których uczył się poetyckiego rzemiosła. Stał się czołowym lirykiem symbolizmu i wpłynął na wielu późniejszych francuskich poetów (Jean Moréas, Guillaume Apollinaire). Jego wysoce muzyczne wersety wyrażają najlepsze emocje i pośrednie tony. Maksyma Verlaine'a brzmiała: „De la musique avant toute chose.“ („Muzyka ponad wszystko.”) Tematyka jego wierszy sięga od chorobliwego erotyzmu po ekstatyczną pobożność. W szczególny sposób wpłynął na sztukę neuoromantyczną.

Brzmienie jego wierszy jest zazwyczaj ważniejsze od ich treści, co sprawia, że są one trudne do przekazania. Tadeusz Żeleński-Boy (Elegie, fr. Élégies), Adam Stodor (Księga mądrości, fr. Sagesse), Wojciech Natanson, Zewa Szeps, Barbara Beaupré, Leopold Staff, Zenon Przesmycki (Miriam), Antoni Lange, Bronisława Ostrowska odważyli się podjąć to trudne zadanie w Polsce.

Jego teksty pisane prozą powstały późno i mają przede wszystkim charakter autobiograficzny (Les Mémoires d'un veuf [Wspomnienia wdowca], 1886; Mes Hôpitaux [Moje szpitale], 1891; Mes Prisons [Moje więzienia], 1893). Tom esejów krytycznych Poeci wyklęci (1884) zajmuje ważne miejsce w historii literatury, ponieważ przyczynił się do odkrycia i zainteresowania twórczością Tristana Corbière'a, Arthura Rimbauda i Stéphane'a Mallarmé, a w drugim rozszerzonym wydaniu z 1888 roku dodatkowo Marceline Desbordes-Valmore, Auguste'a de Villiers de L’Isle-Adama i Pauvre'a Leliana (anagram Paula Verlaine'a).

W 1995 powstał film w reżyserii Agnieszki Holland Całkowite zaćmienie (ang. Total Eclipse, fr. Rimbaud Verlaine), oparty na historii związku Paula Verlaine’a (David Thewlis) i Arthura Rimbauda (Leonardo DiCaprio) .

Dzieła (wybór)

  • Poèmes saturniens (25 wierszy, 1866). Pod ciemną egidą Saturna, kultywuje melancholijny ton, który sprawia, że pewne wiersze stają się koniecznością w poezji lirycznej (Mon rêve familier [Moje zwykłe marzenie], Soleils couchants [Zachodzące słońce], Promenade sentimentale [Spacer sentymentalny], Chanson d'automne [Piosenka jesienna] ).
  • Fêtes galantes (22 wiersze, 1869). Zbiór fantazji na temat obrazów Watteau z słynnym wierszem Colloque sentimental (Rozmowy sentymentalne).
  • La Bonne Chanson (1870). Zbiór składa się z 21 wierszy zadedykowanych przyszłej żonie Mathilde Mauté.
  • Romances sans paroles (21 wierszy, 1874). Część wierszy powstała w czasie burzliwego związku z Arthurem Rimbaudem.
  • Sagesse (1880). Mądrość zawiera 47 wierszy (47) i pokazuje inną drogę Verlaine'a, w której poeta wraca po bolesnej podróży do mistycznej przemiany, kiedy odzyskuje wiarę katolicką.
  • Jadis et Naguère (42 wiersze, 1884). Dość zróżnicowany zbiór, który obejmuje głównie wiersze napisane ponad dziesięć lat wcześniej. Zawiera ona słynny wiersz Sztuka poetycka, uznawany za manifest symbolizmu oraz Niemoc (Langueur) ze słynnymi wersetami „Jam Cesarstwo u schyłku wielkiego konania (dekadencji),/ Które, patrząc, jak idą Barbarzyńce białe,/ Układa akrostychy wytworne, niedbałe,/ Stylem złotym, gdzie niemoc sennych słońc się słania” (tłum. Zenon Przesmycki (Miriam)), które zostały uznane za manifest przez dekadenta.
  • Amour (1888).
  • Parallèlement (1889).
  • Dédicaces (1890).
  • Bonheur (1891).
  • Chansons pour Elle (1891).
  • Liturgies intimes (1892).
  • Odes en son honneur (1893).
  • Élégies (1893). Elegie ukazują Verlaine’a jako mistrza melancholii i lirycznego nastroju, który w impresjonistycznie nastrojowych utworach wyraża przelotność uczuć i nieuchwytność przeżyć wewnętrznych.
  • Dans les limbes (1894).
  • Épigrammes (1894).
  • Chair (1896).
  • Invectives (1896).
  • Biblio-sonnets (1913).

Literatura

  • Pierre Brunel: Paul Verlaine. Presse de Sorbonne, Paris 2004.
  • Stefan Zweig: Verlaine. AMS-Press, New York 1980.
  • Mathilde Verlaine: Mémoires de ma vie. Champ Vallon, Syssel 1992.
  • Francoise d'Eaubonne: Niepokój : życie Pawła Verlaine; przeł. Jadwiga Dackiewicz. Warszawa 1963.

Linki