Karl Gustav Vollmoeller

Karl Vollmoeller, właściwie Karl Gustav Vollmöller (ur. 7 maja 1878 w Stuttgarcie; zm. 18 października 1948 w Los Angeles) – pisarz, scenarzysta, poeta, filolog, archeolog, dramaturg, pionier filmu niemego i dźwiękowego oraz reformator niemieckiego, europejskiego i amerykańskiego teatru.

Do najważniejszych i najsławniejszych prac Vollmoellera należą cykl wierszy Parcival. Die frühen Gärten (Parsifal. Wczesne ogrody), dramat Catherina – Gräfin von Armagnac (Katarzyna – hrabina von Armagnac) i sztuka teatralna bez słów Das Mirakel / The Miracle (Cud), która często mylnie opisywana jest jako pantomima. Był współautorem scenariusza i doradcą przy realizacji filmu Błękitny anioł (niem. Der blaue Engel), w którym dzięki niemu główną rolę zagrała, późniejsza ikona Hollywoodu, Marlena Dietrich. (wyznanie ewangelickie)

Karl Vollmoeller
Karl Gustav Vollmoeller.
Źródło: Wikimedia Commons

 

Rodzina

  • Ojciec: Robert Vollmöller (1849–1911), kupiec, właściciel fabryki tekstylnej w Stuttgarcie;

  • Matka: Emilie z domu Behr (1852–1894);

  • Rodzeństwo: bracia: Rudolph (1874–1941, fabrykant), Hans (1889–1917, konstruktor samolotów i pilot), Kurt (1890–1936, pisarz) i siostry: Anna (ur. 1875), Mathilde (1876–1943, malarka, żona malarza Hansa Purrmanna ), Marta (ur. 1883), Maria (ur. 1884), Elisabeth (ur. 1887);

  • Żona: od 1913 (rozwód w 1916) Maria Carmi z domu Norina Gilli (1880-1957) z Florencji, aktorka.

Życiorys

Okres nauki

Karl Vollmoeller pochodził z szwabskiej rodziny ewangelickich teologów, uczonych i przedsiębiorców. Jego ojciec, założyciel jednego z największych w Niemczech i Europie przedsiębiorstw tekstylnych, angażował się razem z żoną na rzecz poprawy warunków socjalnych robotników. Wspólnie założyli w dzielnicy Stuttgart-Vaihingen placówki opiekuńcze Emilienheim i Filderhof, z który ostatnia obecnie istnieje jako dom starców.

Początkowo razem z siostrą pobierał nauki u prywatnych nauczycieli, po czym od 1888 roku uczęszczał do Gimnazjum im. Karola (niem. Karls-Gymnasium) w rodzinnym mieście. Po maturze w 1896 roku studiował w Berlinie i Paryżu filologię klasyczną, sztukę i malarstwo. Od 1899 roku studiował archeologię w Bonn, gdzie w 1901 roku uzyskał stopień doktora filozofii dzięki dysertacji zatytułowanej Griechische Kammergräber mit Totenbetten (Greckie groby komorowe z marami).

Od 1897 roku Vollmoeller spędzał miesiące letnie na południu Włoch, przeważnie w Sorrento koło Neapolu. Powstałe wiersze publikował w czasopismach Simplicissimus, Pan i Blätter für die Kunst. W 1897 roku ukazała się w Berlinie jego pierwsza książka Die Sturm- und Drangperiode und der moderne deutsche Realismus (Okres burzy i naporu a współczesny realizm niemiecki).

W 1898 roku podróżował razem z malarzem i poetą Maxem Dauthendeyem (1867–1918) po Grecji, do której wrócił w 1900 roku, aby uczestniczyć przez siedem miesięcy w wykopaliskach prowadzonych przez Wilhelma Dörpfelda, Alexandra Conze, Theodora Wieganda i Paula Woltersa. Poza tym jako stypendysta Niemieckiego Instytutu Archeologicznego prowadził z przyjacielem Richardem Delbrueckiem własne wykopaliska w Megarze.

Karl Vollmoeller – dramaturg

W 1903 roku powstał cykl wierszy Parcival. Die frühen Gärten (Parsifal. Wczesne ogrody). Oprócz tego pracował nad pierwszym dramatem Catherina – Gräfin von Armagnac und ihre beiden Liebhaber (Katarzyna – hrabina von Armagnac i jej dwaj kochankowie), którego pierwsza wersja ukazała się w 1901 roku w czasopiśmie Blätter für die Kunst, a druga w 1903 roku. W 1904 roku opublikował tragedię Assues, Fitne und Sumurud, która stanowiła drugą część „trylogii miłosnej” Vollmoellera. Razem z wydaną w 1906 roku trzecią częścią „trylogii miłosnej” Der deutsche Graf (Niemiecki hrabia), cykl ten jest najwybitniejszy przykładem dramatu symbolicznego w języku niemieckim. W 1905 roku napisał jednoaktową sztukę Giulia – die Amerikanerin (Julia – Amerykanka). Odnoszące sukces inscenizacje tych sztuk na scenach niemieckich i austriackich zwróciły na dramaturga uwagę reżysera teatralnego Maxa Reinhardta. Vollmoeller i Reinhardt współpracowali w latach 1904/05–1919 i 1923–1932.

W 1906 roku wydał sztukę Die Antiogone des Sophokles (Antygona Sofoklesa), którą w Berlinie inscenizował Max Reinhardt. Chociaż już w 1905 roku miał gotowe tłumaczenie sztuki Die Orestie (Oresteja) Ajschylosa, to dopiero w 1911 roku trafiła ona na scenę, gdy przekonał Reinhardta do przeprowadzenia koniecznych reform sceny teatralnej. Dopiero, gdy ten podążył za „koncepcją areny” opracowaną przez Vollmoellera w ścisłym kontakcie z brytyjskim aktorem i reżyserem Edwardem Gordonem Craigiem (1872–1966), zwrotem ku antycznym wielkim przestrzennym inscenizacjom, Vollmoeller wyraził zgodę w 1911 roku na wystawienie Oresteji w Monachium.

W tym czasie do grona jego przyjaciół należeli także André Gide, August Strindberg, Stefan George, Rainer Maria Rilke i Gabriele d’Annunzio, którego kilka pism przetłumaczył na język niemiecki, m.in Francesca da Rimini (1903) i Vielleicht – vielleicht auch nicht (1910). We wczesnych wierszach Vollmoellera można odnaleźć wpływ Stefana George, Hugo von Hofmannsthala, Gabriele'a d’Annunzio i Stéphane'a Mallarmé (Parcival. Die frühen Gärten 1903, rozszerzone w 1914; Die frühen Landschaften 1904). Także pierwsze dramaty wzorowane są na twórczości von Hofmannsthala. Próbą wyjścia spod tych wpływów był dramat Wieland. Ein Märchen (Wieland. Baśń, 1911), w którym nordycką sagę o kowalu i złotnik Wielandzie umiejscowił w Londynie i przedstawił z perspektywy „współczesnego” społeczeństwa. Sztuka ta wystawienia przez Maxa Reinhardta w Berlinie wywołała skandal i po trzech przedstawieniach została usunięta z repertuaru. Należy ona do najbardziej niedocenionych dzieł tego dramaturga. Wieland jest zarówno parodią pracy Richarda Wagnera, jak również wczesnym przykładem ironicznej krytyki społecznej. Autor dystansuje się w niej do dotychczasowej wiary w technikę, co zbiega się w tym czasie z zakończeniem przez niego budowania samochodów i samolotów.

23 grudnia 1911 roku miała miejsce w Londynie premiera jego niemej sztuki teatralnej Das Mirakel/The Miracle (Cud), która mylnie nazywana jest często pantomimą. Natychmiastowy sukces tej sztuki z treścią religijną wysunął Vollmoellera i Reinhardta na czoło świata teatralnego. Vollmoeller pracował nad tą sztuką w latach 1896–1911 i jest ona konsekwencją radykalnej reformy teatru europejskiego, w wyniku której aktor pozbawiony jest ważnego atrybutu, jakim jest mowa, a akcja przekazywana jest wyłącznie poprzez mimikę i gesty, a także poprzez akompaniament muzyczny. Muzykę do tego spektaklu skomponował Engelbert Humperdinck (1854–1921). W Londynie w 1911 roku 10.000 widzów oglądało przedstawienie z udziałem Marii Carmi w roli zakonnicy, w którym udział wzięło 2000 aktorów i statystów. Między 1911 a 1932 rokiem Cud obejrzały miliony widzów na całym świecie, a tylko na samym Broadwayu w Nowym Jorku sztuka ta była codziennie grana przez cały 1924 rok (298 przedstawień). Sześcioletnie tournee Maxa Reinhardta po USA było teatralnym fenomenem. W ten sposób Cud nawiązywał do tradycji średniowiecznych mirakli, które tysiącom niepiśmiennych widzów przekazywały chrześcijańskie nauki. Do dziś takie przedstawienia pasyjne odbywają się co dziesięć lat w bawarskiej miejscowości Oberammergau.

Premiera Cudu w wersji filmowej zrealizowanej przez Michela Carré i Josepha Menchena (bez udziału Reinhardta) miała miejsce 12 grudnia 1912 roku w Covent Garden w Londynie, ale żadna kopia się nie zachowała; konkurencyjna druga wersja filmowa z 1913 roku pt. Eine alte Legende. Das Marienwunder również zaginęła. W 1959 roku amerykański reżyser Irving Rapper wyreżyserował kolejną wersję zatytułowaną The Miracle, w której zagrali m.in. Roger Moore i Carroll Baker.

W czasie I wojny światowej spadła produktywność teatralna Vollmoellera. W 1915 roku wystawiono sztukę Die Brüder (Bracia), w 1916 Drei Frauen in Einer (Trzy kobiety w jednej) według Lope de Vega, w 1917 Madame d’ Ora według powieści duńskiego pisarza Johannesa Vilhelma Jensena. W 1917 roku napisał balet Christinas Hochzeitsreise (Podróż poślubna Krystyny), którego premiera odbyła się w Berlinie, a następnie w Sztokholmie. W 1918 roku powstała jego adaptacja komedii Onkelchen hat geträumt (Sen wujaszka) Dostojewskiego.

Vollmoeller jako dyplomata

Po rozpoczęciu działań wojennych Karl Vollmoeller został korespondentem wojennym, doradcą i towarzyszem króla Wilhelma II Wirtemberskiego oraz na zlecenie Ministerstwa Spraw Zagranicznych w Berlinie podróżował z oficjalnymi zadaniami do Holandii, Włoch, Austro–Węgier, Szwecji, Szwajcarii, Turcji i Stanów Zjednoczonych Ameryki. Razem z Richardem Dehmelem, Waltherem Rathenauem i przy wsparciu przemysłowca Roberta Boscha założył towarzystwo Deutsche Gesellschaft 1914, które działało do 1934 roku. Do towarzystwa należeli wszyscy znani bankierzy, przedsiębiorcy, właściciele ponadregionalnych czasopism, czołowi pisarze, malarze, aktorzy i inni artyści.

Automobilista i konstruktor samolotów

Wynikająca z zamożności niezależność finansowa pozwoliła mu też na uprawianie sportu automobilowego, konstruowanie samochodów i razem z bratem Hansem Robertem samolotów, z których jeden w 1910 roku ciągle latał na trasie między Bad Cannstatt a Jeziorem Bodeńskim. Samolot ten znajduje się obecnie w muzeum lotnictwa Deutsches Museum Flugwerft Schleißheim. W latach 1902–1908 brał udział w wyścigach samochodowych o Puchar Gordona-Bennetta. W 1908 roku wystartował w rajdzie dookoła świata, w którym wraz z ekipą zajął trzecie miejsce. We wrześniu 1912 roku Karl Vollmoeller uczestniczył w Innsbrucku w wypadku drogowym, w którym zginęła mała dziewczynka.

Odkrywca talentów i scenarzysta

Po rozwodzie z żoną Marią Carmi związał się z tancerką Leną Amsel (1898–1929), która dzięki jego protekcji trafiła na niemieckie sceny i otrzymała role filmowe. Od 1924 do 1930 roku żył z Ruth Landshoff (1904–1966), która początkowo pracowała jako aktorka, a później stała się uznaną publicystką i pisarką. Po odejściu Ruth Landshoff Karl Vollmoeller już do końca życia nie związał się na dłużej z żadną partnerką.

Gdy po I wojnie światowej musiał oddać swoje włoskie siedziby w Sorrento i Florencji, przeniósł się do Wenecji, gdzie wynajął Palazzo Vendramin przy Canal Grande. Tam przyjeżdżał z Hollywood i spędzał większość wolnego czasu. Do Niemiec wracał sporadycznie, chociaż miał mieszkanie w Berlinie przy Placu Paryskim (Pariser Platz). W 1919 roku kupił także budynek w Bazylei.

Po wycofaniu się z polityki angażował się jako odkrywca i mecenas młodych artystów, przede wszystkim artystek. Od 1919 roku regularnie spędzał od 3 do 6 miesięcy w USA, najczęściej w Hollywood. Zajmował się rozwojem współpracy między filmowym Studio Babelsberg w Poczdamie i Hollywood oraz organizował zatrudnienie w amerykańskich wytwórniach filmowych dla niemieckich aktorów takich jak Emil Jannings, Karl Freund, Ernst Lubitsch, William Dieterle. Wspierał też silnie dyskryminowanych w Stanach Zjednoczonych artystów m.in. Afroamerykanki Josephine Baker i Katherine Dunham oraz Azjatkę Annę May Wong, stwarzając im możliwość pracy w Europie.

W 1929 roku wylansował, wówczas jeszcze mało znaną, Marlenę Dietrich, która dzięki niemu otrzymała główną rolę w filmie Błękitny anioł w reżyserii Josefa von Sternberga[1].

W 1922 i 1923 roku Vollmoeller napisał scenariusze do niemieckich filmów Inge Larson i Catherina – Gräfin von Armagnac. W 1928 roku powstał według jego projektu film w koprodukcji niemiecko-angielskiej Schmutziges Geld. W 1928 i 1929 roku był doradcą Josefa von Sternberga przy realizacji filmu Thunderbolt i pomysłodawcą oraz autorem scenariusza do filmu Lady of the Pavements Davida W. Griffitha. Jednak najważniejszy scenariusz filmowy stworzył razem z Carlem Zuckmeyerem i Robertem Liebmannem do filmu Błękitny anioł. Przy realizacji tej produkcji filmowej jako doradca wykorzystał też zebrane w Hollywood doświadczenia dotyczące przejścia od filmu niemego do dźwiękowego. W czasie emigracji był współautorem scenariusza do ostatniego w całości wyreżyserowanego filmu przez Josefa von Sternberga The Shanghai Gesture (1941) opartego na broadwayowskiej sztuce Johna Coltona pod tym samym tytułem.

Emigracja i schyłek życia

Po przejęciu władzy przez Hitlera Vollmoeller spędził w Niemczech kilka dni tuż przed wybuchem II wojny światowej. W tych latach mieszkał w Wenecji, Bazylei, Hollywood i Paryżu, gdzie przybywali wciąż nowi emigranci z Niemiec. Naziści oferowali mu reprezentacyjne stanowiska w dziale kultury, ale on je wszystkie odrzucał. Końcem 1938 roku włoscy faszyści skonfiskowali Palazzo Vendramin w Wenecji razem z wartościowymi zbiorami mebli, dywanów i obrazów Vollmoellera. Od listopada 1938 do lata 1939 roku mieszkał w Bazylei. Krótko przed wybuchem wojny emigrował do USA. Jednak ze względu na żyjących w Niemczech i Włoszech krewnych unikał wypowiedzi politycznych przeciwko narodowym socjalistom i ich reżimowi. Stało się to jego zgubą dwa lata później, pomimo że między 1933 a 1939 rokiem pomagał uciekającym Żydom.

W 1936 roku na scenie w Berlinie pojawiła się sztuka Vollmoellera Das Geheimnis (Tajemnica), której fabułę można rozumieć jako ukrytą krytykę Hitlera i narodowych socjalistów.

Ostatnich dziewięć lat życia Karl Gustav Vollmoeller spędził w Stanach Zjednoczonych, gdzie w sylwestra 1941 roku razem z tysiącami innych Niemców został internowany i zwolniony dopiero po 13 miesiącach. W okresie internowania trzykrotnie poważnie zachorował i chociaż lekarze nie dawali mu szans, to przeżył.

Od 1943 do 1948 roku mieszkał i pracował w Nowym Jorku. ponownie sięgnął po temat swojego życia, czyli cud , aby dokończyć drugą swoją trylogię, „trylogię cudu”. W tym czasie powstała obszerna powieść Das Wunder von Heiligenbluth (Cud świętej krwi). Jej wersja angielska ukazała się krótko po śmierci autora w Nowym Jorku w 1949 roku pt. The last Miracle (Ostatni cud). Tutaj główne postacie swojego cyklu zakonnicę i Dziewicę Maryję przeniósł do epoki rewolucji francuskiej. Oprócz znanych już z nowel teorii teologicznych zajął się krytycznie w tym dziele przemocą i wojną. Nie ukrywa swojego obrzydzenia do masy ludzi podburzonych przez krwiożerczych dyktatorów. Książka ta jest ogólnie rozumiana jako rozliczenie się z narodowymi socjalistami i ich zbrodniami. Ze względu jednak na swoje osobiste negatywne doświadczenia Vollmoeller w powieści szczegółowo i krytycznie przygląda się również amerykańskiej demokracji.

Poza tym Karl Vollmoeller działał także jako wydawca innych emigracyjnych autorów jak np. Hansa Wolffa oraz uczył dwa lata jako docent w szkole tańca i aktorstwa Dunham School of Dance and Theatre Katherine Dunham w Nowym Jorku.

W 1948 roku podróżował ostatni raz do Europy, gdzie zatrzymał się w Szwajcarii. W otoczeniu krewnych i przyjaciół obchodził w Bazylei swoje 70-te urodziny. We wrześniu wrócił do Ameryki. W związku z negocjacjami związanymi z ekranizacją jego powieści przebywał w październiku 1948 roku ostatni raz w Hollywood. Tutaj zmarł w nocy z 17 na 18 października 1948 roku w apartamencie hotelowym. Jego szczątki w 1951 roku sprowadziła do Niemiec jego była miłość, Ruth Landshoff-Yorck. Karl Vollmoeller spoczął w rodzinnym grobie w Stuttgarcie, u boku rodziców i obu młodszych braci Hansa i Kurta.

Dzieła (wybór)

Sztuki teatralne

W nawiasach podano datę i miejsce premiery.

  • 1903: Catherina – Gräfin von Armagnac (6 marca 1905 w Wiedniu, Carl-Theater);

  • 1904: Assüs, Fitne und Sumurud;

  • 1905: Die Orestie (30 listopada 1911 w Monachium, Festhalle);

  • 1905: Giulia – Die Amerikanerin (4 grudzień 1904 Elberfeld, Stadttheater);

  • 1906: Der deutsche Graf;

  • 1906: Die Antiogone des Sophokles (10 marca 1906 w Berlinie, Kleines Theater);

  • 1911: Wieland Parodie (7 luty 1911 w Berlinie, Deutsches Theater);

  • 1911: Das Mirakel (23 grudzień 1911 w Londynie, Olympia Hall);

  • 1912: Venezianische Abenteuer eines jungen Mannes (11 listopada 1912 w Londynie, Palace Theatre);

  • 1912: George Dandin – komedia według Moliere'a (13 kwiecień 1912 w Berlinie, Deutsches Theater);

  • 1913: Turandot (18 styczeń 1913 w Londynie, St. James’s Theatre);

  • 1914: Die Fürstin;

  • 1915: Die Brüder;

  • 1916: Drei Frauen in Einer – według Lope de Vega;

  • 1917: Madame de Ora – według Jensena (13 wrzesień 1917 w Berlinie, Kammerspiele);

  • 1917: Christinas Hochzeitsreise – balet (1917 w Berlinie, Deutsches Theater);

  • 1918: Onkelchen hat geträumt – komedia według Dostojewskiego (1 sierpień 1918 w Berlinie, Kammerspiele);

  • 1924: Die Schießbude – balet;

  • 1924: The Miracle – wersja angielska (15 styczeń 1924 w Nowym Jorku, Century Theater);

  • 1926: Ulala – balet;

  • 1930: Cocktail (17 marzec 1931 w Stuttgarcie, Schauspielhaus);

  • 1936: Das Geheimnis.

Proza, nowele i powieści

  • 1897: Die Sturm- und Drangperiode und der deutsche Realismus, Walther Vlg, Berlin;

  • 1919: Die Geliebte, nowela, Musarion Verlag;

  • 1921: Die Paiva, nowela;

  • 1925: Schmutziges Geld, nowela;

  • 1928: Acht Mirakel der Heiligen Jungfrau Maria;

  • 1945: The Younger Brother of Christ;

  • 1949: The Last Miracle, powieść – Duell, Sloan and Pearce – New York;

Scenariusze

  • 1912: Das Mirakel, film niemy

  • 1913: Eine venezianische Nacht, film niemy;

  • 1915: Der Hermelinmantel, film niemy;

  • 1923: Inge Larsen, film niemy;

  • 1928: Schmutziges Geld;

  • 1929: Lady of the Pavements, film dźwiękowy;

  • 1929: Der blaue Engel, film dźwiękowy;

  • 1935: Hundert Tage, film dźwiękowy;

  • 1941: Abrechnung in Shanghai (The Shanghai Gesture), film dźwiękowy.

Literatura

  • Ines R. Braver: Karl Gustav Vollmoeller. Diss. New York University 1961,

  • Frederik D. Tunnat: Karl Vollmoeller: Dichter und Kulturmanager: Eine Biographie. tredition, [Hamburg] 2008, ISBN 978-3-86850-000-4.

Linki

Przypisy

  1. Marlene Dietrich i Karl Vollmoeller.