Wilhelm Marr

Friedrich Wilhelm Adolph Marr ( ur. 16 listopada 1819 w Magdeburgu; zm. 17 lipca 1904 w Hamburgu) – niemiecki publicysta, anarchista i antysemita. W 1879 roku założył pierwsze antysemickie stowarzyszenie „Ligę Antysemitów” („Antisemitenliga”). W ten sposób stworzył nowe pojęcie„antysemityzm” do określenia rasowej zamiast religijnej wrogości wobec Żydów. (wyznanie luterańskie)

Wilhelm Marr
Wilhelm Marr, ok. 1860.
Źródło: Wikimedia Commons

Genealogia

  • Ojciec: Heinrich (1797–1871), aktor i reżyser;
  • Matka: Henriette Catharina (1794–1866), córka nauczyciela i handlarza zbożem Johanna Emanuela Becherera w Brunszwiku i Friederike Sophie Winter;
  • Ożenił się: 1) w Hamburgu w 1854 (rozwód 1873) z Georgine Johanna Bertha (ur. 1831), córką maklera Wilhelma Callenbacha, 2) w Hamburgu w 1874 z Heleną Sophią Emmą Marią (1836–74), córką dr med. Israela Berenda i Clary Israel, 3) w Lipsku w 1875 (rozwód 1877) z pisarką Jenny Therese Kornick, rozwiedziona Zschimmer (1846–93), córką fabrykanta Eduarda Kornicka w Chemnitz i Margarethe Therese Roch, 4) w Hamburgu w 1879 z Clarą Marią Kelch (ur. 1845) z Drezna;
  • Dzieci: z 3 małżeństwa syn Heinz (1876–1940), profesor socjologii na uniwersytecie we Frankfurcie nad Menem.

Życiorys

Od 11 roku życia Wilhelm Marr przebywał pod opieką pastora wiejskiego z Wendemuth koło Hanoweru, u którego pozostał do konfirmacji. Od 1825 roku uczęszczał do szkoły ludowej w Hanowerze, następnie do szkoły realnej w Brunszwiku i uczył się kupiectwa w Hamburgu i Bremie. W 1839 roku przeprowadził się do ojca do Wiednia, który zatrudniony był w Burgtheater i pracował też jako pomocnik handlowy w dwóch żydowskich firmach. W Zurychu, dokąd udał się w 1841 roku, poznał politycznych emigrantów i lewicowych opozycjonistów Georga Herwegha, Juliusa Fröbela i Adolfa Follena. W Zurychu opublikował w 1843 roku tomik politycznych wierszy Freie Trabanten (Wolne satelity) oraz przypuszczalnie napisał skierowane przeciw niedociągnięciom w państwie, kościele i społeczeństwie pismo Gegenwart und Zukunft (Teraźniejszość i przyszłość). Reprezentując początkowo poglądy liberalno-demokratyczne, zaczął się przyznawać pod wpływem Wilhelma Weitlinga, który w 1843 przebywał w Zurychu, do komunizmu, co spowodowało wydalenie Marra z miasta. Zamieszkał w Lozannie, gdzie nawiązał kontakt z Hermannem Döleke i Juliusem Standau, którzy powołali do życia tajny związek Léman-Bund. Marr zwrócił się ku anarchistom i ateistom, założył tajny Związek Robotników Szwajcarskich (Schweizerischen Arbeiterbund) i wydawał ateistyczne czasopismo „Blätter der Gegenwart für sociales Leben” (1844/45). W 1845 rozpoczął kilkumiesięczną podróż do Niemiec, aby przywódców opozycji niemieckiej pozyskać do projektu wydawniczego. Po powrocie do Lozanny założył wydawnictwo Verlag der deutschen Buchhandlung, którego jedyną publikacją był Katechismus eines Republikaners der Zukunft (Katechizm republikanina przyszłości). Zmiana sytuacji politycznej w Lozannie spowodowała jego wydalenie w lipcu 1845 roku z miasta, a w następnym roku opublikował pismo Das junge Deutschland in der Schweiz (Młode Niemcy w Szwajcarii), w którym przedstawił swoje antyliberalne poglądy. Z Lipska i innych miast niemieckich również wydalony, przybył jeszcze w 1845 do Hamburga. W 1847 roku jego pismo humorystyczne Mephistopheles zostało zakazane przez cenzurę hamburską po interwencji pruskiej. Od 1848 należał do ekstremalnej lewicy partii demokratyczno-radykalnej. Kiedy zauważył, że jego nadzieje polityczne nie ziszczą się, opowiadał się od jesieni 1849 za państwem niemieckim pod pruską supremacją. W 1852 roku opuścił Hamburg i żył na Kostaryce. Gdy nie zdobył fortuny jako kupiec wrócił w 1859 do Hamburga, aby ponownie zajmować się publicystyką. W 1861/62 należał do Hamburgische Bürgerschaft i był członkiem zarządu Demokratischer Verein. Z powodu radykalizmu politycznego nie wybrano go w 1863 do Hamburgische Bürgerschaft, co spowodowało, że zajął się wyłącznie polityczną publicystyką i dziennikarstwem. Redagował czasopisma „Die Nessel“ (1864), „Beobachter an der Elbe“ (1865/66), „Der Kosmopolit“ (1866) i pisał do innych czasopism m.in. „Gartenlaube“ (do 1876), „Bazar“ i praskiej „Politik“. W latach 1869-71 pracował jako redaktor naczelny w berlińskiej gazecie „Post“ i w 1874/75 w „Weimarischer Zeitung“.

Z powstałym w 1878 roku pismem podburzającym Der Sieg des Judenthums über das Germanenthum (Zwycięstwo judaizmu nad germańskością) rozpoczął ostatni polityczno-agitatorski rozdział życia, w którym m.in. przez artykuły w antysemickiej prasie („Politische Fragmente“, „Österreichischer Volksfreund", „Westfälische Reform“, „Antisemitische Korrespondenz“) stał się rzecznikiem antysemityzmu. W 1879 roku założył, politycznie mało oddziałującą, Ligę Antysemitów (Antisemitenliga), której organem prasowym było czasopismo „Die deutsche Wacht“ (1879-80). W ten sposób do słownika politycznego wprowadził pojęcie antysemityzm (Antisemitismus). Jednak swoje antyżydowskie nastawienie i argumentację już od 1862 roku sformułował w osobistej dyskusji z żydowskim liberalnym politykiem Gabrielem Riesserem i w dyskusji o kwestii żydowskiej w Hamburgu oraz w piśmie Der Judenspiegel (Żydowskie zwierciadło, 1862). Już w tym piśmie używał ideologicznych argumentów rasowych. Temat ten podejmował też w ateistycznym piśmie Religiöse Streifzüge eines philosophischen Touristen (Religijne wędrówki filozoficznego turysty, 1876), przy czym sprzeciwiał się „judaizacji ludzkości”. Chociaż pisma antysemickie Wilhelma Marra ukazywały się od 1879 roku w licznych wydaniach, nie zbudował na nich kariery politycznej i ok. 1890 wycofał się definitywnie z życia politycznego. Jego porażka polityczna wynikała z braku wiarygodności, co ujawniało się w kilkakrotnej radykalnej zmianie poglądów, a także różnicy między poglądami publikowanymi a właściwymi zapatrywaniami, które zamanifestował w listach i autobiografii.

Dzieła (wybór)

  • Katechismus eines Republikaners der Zukunft (Katechizm republikanina przyszłości), Lausanne 1845
  • Das junge Deutschland in der Schweiz (Młode Niemcy w Szwajcarii), Leipzig 1846.
  • Der Mensch und die Ehe vor dem Richterstuhl der Sittlichkeit (Człowiek i małżeństwo przed fotelem sędziowskim moralności), Leipzig 1848.
  • Anarchie oder Autorität? (Anarchia czy autorytet?), 1852.
  • Der Judenspiegel (Żydowskie zwierciadło), 5 wyd., Hamburg 1862.
  • Messias Lassalle und seine Hamburger Jünger (Mesjasz Lassalle i jego hamburscy uczniowie), Hamburg 1863.
  • Religiöse Streifzüge eines philosophischen Touristen (Religijne wędrówki filozoficznego turysty), Berlin 1876.
  • Der Sieg des Judenthums über das Germanenthum – Vom nichtconfessionellen Standpunkt aus betrachtet (Zwycięstwo judaizmu nad germańskością : rozważane z niewyznaniowego punktu widzenia), Bern 1879.
  • Lessing contra Sem, Chemnitz 1883.

Literatura

  • Puschner, Uwe, "Marr, Wilhelm" w: Neue Deutsche Biographie 16 (1990), s. 247-249 [Online-Version]; URL: https://www.deutsche-biographie.de/pnd119024888.html#ndbcontent
Autor: Roman Penkała